De Anima (44-46)

Ceterum de Hermotimo. anima, ut aiunt, in somno carebat,
quasi per occasionem uacaturi hominis proficiscente de
corpore. uxor hoc prodidit. inimici dormientem nacti pro defuncto
cremauerunt. regressa anima tardius credo homicidium
sibi imputauit. ciues Clazomenii Hermotimum templo consolantur.
mulier non adit ob notam uxoris. quorsum istud?
utne, quia facile est uulgo existimare secessionem animae esse
somnum, hoc quoque Hermotimi argumento credulitas subornetur?
genus fuerat grauioris aliquanto soporis, ut de incubone
praesumptio est uel de ea ualetudinis labe, quam Soranus opponit
excludens incubonem, aut tale quid uitii, quod etiam Epimeniden
in fabulam impegit, quinquaginta paene annos somniculosum.
sed et Neronem Suetonius et Thrasymedem Theopompus negant\'
umquam somniasse, nisi uix Neronem in ultimo exitu post pauores
suos. quid, si et Hermotimus ita fuit, ut otium animae
nihil operantis in somnis diuortium crederetur? omnia magis coniectes
quam istam licentiam animae sine morte fugitiuae, et quidem
ex forma continuam. si enim tale quid semel accidere dicatur,
ut deliquium solis aut lunae, ita et animae, sane persuaderer
diuinitus factum; congruere enim hominem seu moneri seu
terreri a deo, uelut fulgure rapido, momentaneae mortis ictu:
si non magis

in proximo esset somnium credi quod uigilanti
potius accidere deberet, si non somnium magis credi oporteret.

Tenemur hic de somniis quoque Christianam sententiam
expromere, ut de accidentibus somni, et non modicis [*] [*]

iactationibus animae, quam ediximus negotiosam et exercitam semper
ei perpetuitate motationis, quod diuinitatis et immortalitatis
est ratio. igitur cum quies corporibus euenit, quorum solacium
proprium est, uacans illa a solacio alieno non quiescit et, si
caret opera membrorum corporalium, suis utitur. concipe gladiatorem
sine armis uel aurigam sine curriculis, gesticulantes
omnem habitum artis suae atque conatum: pugnatur certatur,
sed uacua iactatio est. nihilominus tamen fieri uidentur quae
fieri tamen non uidentur; actu enim fiunt, effectu uero non
fiunt. hanc uim ecstasin dicimus, excessum sensus et amentiae
instar. sic et in primordio somnus cum ecstasi dedicatus: et
misit deus ecstasin in Adam et dormiit. somnus enim
corpori prouenit in quietem, ecstasis animae accessit aduersus
quietem, et inde iam forma somnum ecstasi miscens et natura
de forma. denique et oblectamur et contristamur et conterremur
in somniis quam affecte et anxie et passibiliter, cum
in nullo permoueremur, a uacuis scilicet imaginibus, si conpotes
somniaremus. denique et bona facta gratuita sunt in
somnis et delicta secura; non magis enim ob stupri uisionem
damnabimur quam ob martyrii coronabimur. et quomodo,
inquis, memor est somniorum anima, scilicet quam compotem
esse non licet? hoc erit proprietas amentiae huius, quia non
fit ex corruptela bonae ualetudinis, sed ex ratione naturae;
nec enim exterminat, sed auocat mentem. aliud est concutere,
aliud mouere, aliud euertere, aliud agitare. igitur quod memoria
suppetit, sanitas mentis est, quod sanitas mentis salua
memoria ** stupet, amentiae genus est. ideoque non dicimur
furere, sed somniare; ideo et prudentes, si quando, sumus.
sapere enim nostrum licet obumbretur, non tamen extinguitur;
nisi quod et ipsum potest uideri uacare tunc, ecstasin autem [*] [*]
hoc quoque operari de suo proprio, ut sic nobis sapientiae
imagines inferat, quemadmodum et erroris.

Ecce rursus urgemur sententiam de ipsorum somniorum
retractatu, quibus anima iactatur, exprimere. et quando perueniemus
ad mortem? et hic dixerim: cum deus dederit,
nullae longae morae eius quod eueniet. uana in totum somnia
Epicurus iudicauit liberans a negotiis diuinitatem et dissoluens
ordinem rerum et in passiuitate omnia spargens ut euentui
exposita et fortuita. porro si ita est, ergo erit aliquis et
ueritatis euentus, quia non capit solam eam euentui omnibus
debito eximi. Homerus duas portas diuisit somniis, corneam
ueritatis, fallaciae eburneam. perspicere est enim, inquiunt,
per cornu, ebur autem caecum est. Aristoteles maiore sententiam
mendacio recitans agnoscit et uerum. Telmessenses
nulla somnia euacuant, imbecillitatem coniectationis incusant.
quis autem tam extraneus humanitatis, ut non aliquam aliquando
uisionem fidelem senserit? pauca de insignioribus
perstringens Epicuro pudorem imperabo. Astyages Medorum
regnator quod filiae Mandanae adhuc uirginis uesicam in diluuionem
Asiae fluxisse somnio uiderit, Herodotus refert; item
anno post nuptias eius

ex isdem locis uitem exortam toti
Asiae incubasse. hoc etiam Charon Lampsacenus Herodoto
prior tradit. qui filium eius tanto operi ** interpretati sunt,
non fefellerunt; siquidem Asiam Cyrus et mersit et pressit.
Philippus Macedo nondum pater Olympiadis uxoris naturam
obsignatam esse uiderat anulo, leo erat signum. crediderat
praeclusam genituram, (opinor, quia leo semel pater est): **
Aristodemus uel Aristophon coniectans immo nihil uacuum [*] [*]
obsignari filium et quidem maximi impetus portendi. Alexandrum
qui sciunt, leonem anuli recognoscunt. Ephorus scribit. sed
et Dionysii Siciliae tyrannidem Himeraea quaedam somniauit.
Heraclides prodidit. et Seleuco regnum Asiae Laodice mater
nondum eum enixa praeuidit. Euphorion prouulgauit. Mithridaten
quoque ex somnio Ponti potitum a Strabone cognosco,
et Baralirem Illyricum a Molossis usque Macedoniam ex somnio
dominatum de Callisthene disco. nouerunt et Romani ueritatis
huiusmodi somnia. reformatorem imperii, puerulum adhuc
et priuatum loci, et Iulium Octauium tantum et sibi ignotum
M. Tullius iam et Augustum et ciuilium turbinum sepultorem
de somnio norat. in Vitellii commentariis conditum est. nec
haec sola species erit summarum praedicatrix potestatum, sed
et periculorum et exitiorum: ut cum Caesar in proelio perduellium
Bruti et Cassi Philippis aeger alias, maius tamen
discrimen ab hostibus relaturus, de Artori uisione destituto
tabernaculo euadit: ut cum Polycrati Samio filia crucem prospicit
de solis unguine et lauacro Iouis. reuelantur et honores
et ingenia per quietem, praestantur et medellae, produntur et
furta, conferuntur et thesauri. Ciceronis denique dignitatem
paruuli etiamnunc gerula iam sua inspexerat. cycnus de sinu
Socratis demulcens homines discipulus Plato est. Leonymus
pyctes ab Achille curatur in somniis. coronam auream cum
ex arce Athenae perdidissent, Sophocles tragicus somniando
redinuenit. Neoptolemus tragoedus apud Roeteum Troiae et [*]
sepulchrum Aiacis monitus in somnis ab ipso ruina liberatur,
et cum lapidum senia deponit, diues inde auro redit. quanti
autem commentatores et affirmatores in hanc rem? Artemon
Antiphon Strato Philochorus Epicharmus Serapion Cratippus
Dionysius Rodius Hermippus, tota saeculi litteratura. solum,
si forte, ridebo, qui se existimauit persuasurum, quod prior
omnibus Saturnus somniarit; nisi si et prior omnibus uixit
Aristoteles. ignosce ridenti. ceterum Epicharmus etiam summum
apicem inter diuinationes somniis extulit cum Philochoro
Atheniensi. nam et oraculis hoc genus stipatus est orbis, ut
Amphiarai apud Oropum, Amphilochi apud Mallum, Sarpedonis
in Troade, Trophoni in Boeotia, Mopsi in Cilicia, Hermionae
in Macedonia, Pasiphaae in Laconica. cetera cum suis
et originibus et ritibus et relatoribus, cum omni deinceps historia
somniorum Hermippus Berytensis quinione uoluminum
satiatissime exhibebit. sed et Stoici deum malunt prouidentissimum
humanae institutioni inter cetera praesidia diuinatricum
artium et disciplinarum somnia quoque nobis indidisse,
peculiare solacium naturalis oraculi. haec quantum ad fidem
somniorum a nobis quoque consignandam et aliter interpretandam.
nam de oraculis etiam ceteris, apud quae nemo dormitat,
quid aliud pronuntiabimus quam daemonicam esse rationem
eorum spirituum qui iam tunc in ipsis hominibus
habitauerint uel memorias eorum affectauerint ad omnem malitiae
suae scaenam in ista aeque specie diuinitatem mentientes
eademque industria etiam per beneficia fallentes medicinarum
et admonitionum et praenuntiationum, quo magis laedant iuuando,
dum per ea quae iuuant ab inquisitione uerae diuinitatis
abducunt ex insinuatione falsae? et utique non clausa [*]
uis est nec sacrariorum circumscribitur terminis; uaga et peruolatica
et interim libera est. quo nemo dubitauerit domus
quoque daemoniis patere nec tantum in adytis, sed in cubiculis
homines imaginibus circumuenire.