De Utilitate Credendi (6-10)

His omnibus modis dominus noster Iesus Christus et
apostoli usi sunt. nam de historia illud sumptum est, cum
obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas euulsissent.
non legistis, inquit, quod fecit Dauid, cum esuriret,
et qui cum eo erant; quomodo intrauit indomum dei
et panes propositionis manducauit, quos non licebat ei
manducare neque eis, qui cum eo erant, nisi solis
sacerdotibus. ad aetiologiam uero illud pertinet, quod cum
Christus prohibuisset uxorem abici nisi fornicationis causa relatumque
esset ab interrogantibus Moysen libello dato repudii
permisisse licentiam, hoc, inquit, Moyses fecit propter
duritiam cordis uestri. hic enim causa reddita est, cur
illud a Moyse pro tempore bene permissum sit, ut hoc, quod [*] [*]

Christus praecipiebat, alia iam tempora demonstrare uideretur.
horum autem temporum uices atque ordinem mira quadam
diuinae prouidentiae dispositione digestum atque conpositum
longum est explanare.

Iam porro analogiam, qua utriusque testamenti congruentia
perspicitur, quid ego dicam usos fuisse omnes, quorum auctoritati
illi cedunt? cum secum ipsi considerare possunt, quam
multa soleant dicere inmissa esse scripturis diuinis a nescio
quibus corruptoribus ueritatis. quae uox mihi semper quidem,
etiam cum eos audirem, inualidissima uisa est; nec mihi soli,
sed etiam tibi - nam bene memini — et nobis omnibus, qui
paulo maiorem diligentiam in iudicando habere conabamur
quam turba credentium. nunc uero posteaquam mihi sunt
exposita et enodata multa, quae me maxime mouebant, ea
scilicet, in quibus illorum plerumque se iactat et quo securius
sine aduersario, eo effusius exultat oratio, nihil mihi uidetur
ab eis inpudentius dici uel, ut mitius loquar, incuriosius et
inbecillius quam scripturas diuinas esse corruptas, cum id
nullis in tam recenti memoria extantibus exemplaribus possint
conuincere. si enim dicerent eas sibi penitus accipiendas
non putasse, quod ab his essent conscriptae, quos uerum
scripsisse non arbitrarentur, esset utcumque tergiuersatio eorum
rectior uel error humanior. hoc enim de illo libro fecerunt, qui
Actus apostolorum' inscribitur. quod eorum consilium cum
mecum ipse pertracto, nequeo satis mirari. non enim sapientiam
hominum in hac re, sed cor mediocre desidero. tanta enim liber
iste habet, quae similia sint his, quae accipiunt, ut magnae
stultitiae mihi uideatur non et hunc accipere et, si quid ibi
eos offendit, falsum atque inmissum dicere. aut si talis oratio [*]

inpudens est, sicuti est, cur in Pauli epistulis, cur in quattuor
euangelii libris ea ualere aliquid putant, in quibus haud scio
an multo plura sint proportione quam in illo libro esse potuerunt,
quae a corruptoribus interiecta credi uolunt ? sed nimirum
illud est, quod mihi uidetur, quod peto placidissimo et serenissimo
iudicio mecum consideres. nosti enim, quod auctoris sui
Manichaei personam in apostolorum numerum inducere molientes
dicunt spiritum sanctum, quem dominus discipulis se
missurum esse promisit, per ipsum ad nos uenisse. itaque si
illos Actus apostolorum' acciperent, in quibus euidenter
aduentus sancti spiritus praedicatur, non inuenirent, quomodo
id inmissum esse dicerent. uolunt enim nescio quos corruptores
diuinorum librorum ante ipsius Manichaei tempora
fuisse, corrupisse autem illos, qui Iudaeorum legem euangelio
miscere cupiebant. hoc de spiritu sancto dicere nequeunt,
nisi forte diuinasse illos adserant et posuisse in suis libris,
quod contra futurum aliquando Manichaeum, qui spiritum
sanctum per se missum esse diceret, proferretur. uerum de
spiritu sancto alias planius aliquid eloquemur. nunc ad hoc,
quod intenderam, redeamus.

Nam et historiam ueteris testamenti et aetiologiam et
analogiam in nouo testamento inueniri satis, ut puto, est
demonstratum; de allegoria restat ostendere. ipse liberator noster
in euangelio allegoriam utitur ex uetere testamento. generatio,
inquit, haec signum quaerit; non dabitur ei nisi signum
Ionae prophetae. sicut enim Ionas in uentre ceti tribus
diebus et tribus noctibus fuit, sic et filius hominis
tribus diebus et tribus noctibus erit in corde terrae. [*] [*]

nam quid ego de apostolo Paulo dicam. qui etiam ipsam Exodi
historiam futurae christianae plebis allegoriam fuisse significat
ad Corinthios epistula prima? nolo autem uos ignorare,
fratres, quia patres nostri omnes sub nube fuerunt et
omnes per mare transierunt et omnes in Moysen
baptizati sunt in nube et mari; et omnes eundem
cibum spiritalem manducauerunt et omnes eundem
potum spiritalem biberunt. bibebant enim de spiritali
petra prosequenti eos; petra autem fuit Christus. sed
non in pluribus eorum bene conplacuit deo; prostrati
enim sunt in deserto. haec autem figurae nostrae fuerunt,
ut non simus cupidi malorum, sicut et illi concupierunt.
neque idola colamus, sicut quidam ex illis, sicut
scriptum est: et sedit populus manducare et bibere
et surrexerunt ludere. neque fornicemur. sicut quidam
ex illis fornicati sunt, et ceciderunt uno die uiginti tria
milia hominum. neque tentemus Christum, sicut quidam
eorum tentauerunt et a serpentibus interierunt. neque
murmuremus, sicut quidam ex illis murmurauerunt et
perierunt ab exterminatore. omnia autem ista in
figura contingebant illis; scripta autem sunt ad correptionem
nostram, inquos finis saeculorum deuenit.
est item apud apostolum allegoria quaedam, sane ad causam
maxime pertinens, ideo quod idem ipsi eam in disputando
proferre atque ostentare consuerunt. idem enim Paulus dicit
ad Galatas: scriptum est enim, quod Abraham duos filios
habuit.unumdeancilla et unum delibera;sed is quidem, [*] [*]
qui de ancilla, secundum carnem natus est; qui autem
de libera, per promissionem: quae sunt per allegoriam
dicta. nam haec sunt duo testamenta: unum quidem de
monte Sina in seruitutem generans, quod est Agar.
Sina enim mons est in Arabia. quae confinis est ei,
quae nunc est Hierusalem, et seruit cum filiis suis.
quae autem sursum est Hierusalem, libera est, quae
est mater omnium nostrum.

Hic igitur illi homines minime mali, dum frustrare legem
conantur, eas scripturas adprobare nos cogunt. adtendunt
enim, quod dictum est in seruitute esse eos, qui sub lege
sunt, et id ultimum prae ceteris uentilant: euacuati estis a
Christo, qui in lege iustificamini; a gratia excidistis.
nos haec omnia uera esse concedimus nec illam legem necessariam
esse dicimus nisi eis, quibus est adhuc utilis seruitus,
ideoque utiliter esse latam, quod homines, qui reuocari a peccatis
ratione non poterant, tali lege cohercendi erant, poenarum
scilicet istarum, quae uideri ah stultis possunt, minis atque
terroribus: a quibus gratia Christi cum liberat, non legem
illam damnat, sed aliquando nos obtemperare suae caritati, non
seruire timore legis inuitat. ipsa est gratia, id est beneficium,
quod non intellegunt sibi uenisse diuinitus, qui adhuc esse cupiunt
sub uinculis legis. quos merito Paulus obiurgat tamquam
infideles, quia a seruitute, cui certo tempore iustissima dei
dispositione subiecti erant, iam per dominum nostrum Iesum
se liberatos esse non credunt. hinc est illud eiusdem apostoli:
lex enim paedagogus noster erat in Christo. ille igitur [*] [*]

paedagogum dedit hominibus. quem timerent, qui magistrum
postea, quem diligerent. in quibus tamen legis praeceptis atque
mandatis, quibus nunc christianos uti fas non est, quale uel
sabbatum est uel circumcisio uel sacrificia et si quid huiusmodi
est, tanta mysteria continentur, ut omnis pius intellegat nihil
esse perniciosius quam quicquid ibi est accipi ad litteram,
id est ad uerbum; nihil autem salubrius quam spiritu reuelari.
inde est: littera occidit, spiritus autem uiuificat; inde
est: id ipsum uelamen in lectione ueteris testamenti
manet, quod non reuelatur, quoniam in Christo euacuatur.
euacuatur namque in Christo non uetus testamentum,
sed uelamen eius, ut per Christum intellegatur et quasi
denudetur, quod sine Christo obscurum atque adopertum est.
statim quippe idem apostolus subicit: cum autem transieris
ad Christum, auferetur uelamen; non enim ait: auferetur
lex aut testamentum uetus. non igitur per domini gratiam,
tamquam inutilia ibi tegerentur, ablata sunt, sed tegmen
potius, quo utilia tegebantur. hoc modo agitur cum iis, qui
studiose ac pie, non turbide atque inprobe scripturarum illarum
sensum requirunt, demonstraturque sedulo et ordo rerum et
causae factorum atque dictorum et ueteris testamenti ad
nouum tanta congruentia, ut apex nullus, qui non consonet,
relinquatur. et figurarum tanta secreta, ut omnia, quae interpretando
eruuntur, miseros esse cogant fateri, qui haec uolunt
ante condemnare quam discere.

Sed ut omissa interim altitudine scientiae sic agam
tecum, quomodo agendum arbitror cum familiari meo, id est
sicut ego possum, non sicut doctissimos uiros posse miratus sum:
tria genera sunt erroris, quibus homines errant, cum aliquid [*] [*]
legunt. de singulis dicam. primum genus est, in quo id quod
falsum est uerum putatur, cum aliud qui scripsit putauerit.
alterum est, quamuis non tam late patens, non tamen minus
noxium, cum id quod falsum est uerum putatur, id tamen
putatur, quod etiam ille qui scripsit putauit. tertium est, cum ex
alieno scripto intellegitur aliquid ueri, cum hoc ille qui scripsit
non intellexerit. in quo genere non parum est utilitatis; immo
si diligentius consideres, totus legendi fructus est integer.
primi generis exemplum est, ut si quisquam uerbi gratia
dicat et credat Rhadamanthum apud inferos audire ac diiudicare
causas mortuorum, eo quod Maronis in carmine id legerit.
hic enim errat duobus modis: quod et rem non credendam
credit neque id putandus est credidisse ille quem legit. alterum
genus animaduerti sic potest: si quis, quia Lucretius animam
ex atomis esse scribit eamque post mortem in easdem atomos
solui atque interire, id uerum ac sibi credendum arbitretur. nam
et hic non minus miser est, si de re tanta id quod falsum
est pro certo sibi persuasit, quamquam id Lucretius, cuius libris
deceptus est, opinatus sit. quid enim huic prodest de auctoris
sententia certum esse, quando sibi eum non per quem erraret,
sed cum quo erraret, elegerit? tertio generi est illud adcommodatum:
si quis Epicurum lecto eius in libris aliquo
loco, ubi continentiam laudat, in uirtute illum summum bonum
posuisse adseueret et ideo non esse culpandum. huic enim quid
obest error Epicuri, si summum bonum hominis uoluptatem
ille corporis credit, cum iste non se dederit tam turpi noxiaeque
sententiae neque ob aliam causam ei placeat Epicurus, nisi
quod eum sensisse non putat, quod sentiri non oporteat? hic
error non modo humanus est, sed saepe etiam homine dignissimus. [*] [*]
quid enim? si mihi de aliquo, quem diligerem. nuntiaretur, quod
sibi, cum esset barbatus, pueritiam atque infantiam ita placere
multis audientibus dixerit. ut etiam iurauerit se similiter
uelle uiuere, idque ita mihi probaretur, ut inpudenter negarem,
num reprehendendus cuipiam uiderer, si eum existimarem,
cum hoc diceret, significare uoluisse sibi placere innocentiam,
et ab eis, quibus hominum genus inuolueretur cupiditatibus
animum alienum, et ex eo illum magis magisque diligerem,
quam antea diligebam, etiamsi fortasse illi in puerorum aetatibus
libertatem quandam in ludendo et cibando atque ignauum
otium stultus adamasset? fac enim eum esse defunctum,
postquam hoc mihi nuntiatum est, nec interrogari a me potuisse
quicquam, ut aperiret sententiam suam: essetne quisquam
tam inprobus. qui mihi suscenseret, cum hominis laudarem
propositum et uoluntatem per illa ipsa uerba, quae acceperam?
quid? quod etiam iustus rerum existimator non dubitaret
fortasse laudare opinionem ac uoluntatem meam, cum et
innocentia mihi placeret et homo de homine in re dubia
bene potius existimarem, cum etiam male liceret.