De Utilitate Credendi (21-25)

Ridiculum, inquis. istuc est, cum omnes hanc se
profiteantur tenere ac docere. profitentur hac omnes haeretici,
negare non possum, sed ita, ut eis, quos inlectant, rationem
se de obscurissimis rebus polliceantur reddituros, eoque
catholicam maxime criminantur, quod illis, qui ad eam ueniunt,
praecipitur, ut credant, se autem non iugum credendi inponere,
sed docendi fontem aperire gloriantur. quid, inquis, dici potuit,
quod ad eorum laudem maxime pertineret? non ita est. hoc
enim faciunt nullo robore praediti, sed ut aliquam concilient
multitudinem nomine rationis: qua promissa naturaliter anima
gaudet humana nec uires suas ualetudinemque considerans
sanorum escas adpetendo, quae male committuntur nisi ualentibus,
inruit in uenena fallentium. nam uera religio, nisi credantur
ea. quae quisque postea, si se bene gesserit dignusque
fuerit, adsequatur atque percipiat, et omnino sine quodam
graui auctoritatis imperio inire recte nullo pacto potest.

Sed quaeris fortasse uel de hoc ipso aliquam accipere
rationem, qua tibi persuadeatur non prius ratione quam fide
te esse docendum. quod facile potest, si modo aequum te.
praebeas. sed ut commode fiat, uolo quasi respondeas interroganti
et primo dicas mihi, quare tibi uideatur non esse
credendum. quod ipsa, inquis, credulitas, a qua creduli nominantur,
uitium quoddam mihi uidetur esse, alioquin hoc
nomen non pro conuicio obiectare soleremus. nam si suspiciosus
in uitio est, eo quod non conperta suspicatur, quanto
magis credulus, qui hoc a suspicioso differt. quod ille incognitis
aliquam, iste nullam tribuit dubiationem. interim
accipio hanc opinionem ac distinctionem. sed scis etiam curiosum
non nos solere appellare sine conuicio, studiosum uero
etiam cum laude. quamobrem adtende, si placet. etiam inter
' [*]

haec duo quid tibi distare uideatur. id certe respondes. quod
quamuis uterque agatur magna cupiditate noscendi, curiosus
tamen ea requirit. quae nihil ad se adtinent. studiosus
autem contra quae ad sese adtinent requirit. sed quia non
negamus ad hominem pertinere coniugem ac liberos et eorum
salutem, si quispiam peregre positus, quemadmodum ualeant
ac sese agant sua coniux ac liberi. omnes aduenientes sedulo
percontetur, magna utique ducitur cupiditate noscendi. et tamen.
hunc studiosum non uocamus, qui et magno opere scire uult
et ea, quae ad se maxime pertinent. quare iam intellegis eo
uaccillare istam definitionem studiosi, quod omnis quidem
studiosus ea nosse uult, quae ad se pertinent, non tamen
omnis. qui id agit. studiosus uocandus est, sed is. qui ea,
quae ad animum nutriendum liberaliter atque ornandum pertinent,
inpensissime requirit: tamen studentem recte appellamus
praesertim addentes, quid studeat audire. nam etiam suorum
studiosum possumus appellare, si suos tantum diligit. non
tamen adiunctione nulla communi nomine studiosorum dignum
putamus. audiendi autem cupidum, quemadmodum se sui
haberent, non appellarem studiosum audiendi, nisi gaudens
bona fama id ipsum saepe uellet audire; studentem uero,
etiamsi semel. refer nunc animum ad curiosum et dic mihi,
utrum si quis fabellam libenter audiret nihil sibi omnino
profuturam, id est rerum ad se non pertinentium, neque id
odiose atque crebro, sed rarissime ac modestissime uel in
conuiuio uel in aliquo circulo ulloue consessu, uidereturne
tibi curiosus ? non opinor, sed certe habens illius rei curam,
cum libenter audiret, profecto uideretur. quapropter etiam [*]
curiosi definitio ea regula. qua studiosi, emendanda est. uide
igitur, utrum et illa superiora emendanda sint. cur enim non
et suspiciosi nomine indignus sit, qui aliquando aliquid
suspicatur, et creduli, qui aliquando aliquid credit? itaque
ut inter studentem alicuius rei et omnino studiosum rursumque
inter curam habentem atque curiosum, ita inter credentem
et inter credulum plurimum interest.

Sed nunc uide, inquies, utrum in religione credere debeamus.
neque enim si concedimus aliud esse credere, aliud
credulum esse, sequitur, ut nulla culpa sit in religionibus
credere. quid? si enim et credere et credulum esse uitiosum
est, quemadmodum et ebrium et ebriosum esse? quod qui
certum existimat, nullum mihi habere posse amicum uidetur.
si enim turpe est aliquid credere, aut turpiter facit, qui amico
credit, aut nihil amico credens quomodo amicum uel ipsum
uel se appellet. non uideo. hic fortasse dicas : concedo aliquid
aliquando esse credendum; nunc expedi, quomodo in religione
turpe non sit credere antequam scire. faciam, si potero.
quocirca ex te quaero, quid existimes in grauiore culpa esse,
religionem tradere indigno, an id quod ab eis, qui illam
tradunt, dicitur credere. si, quem dicam indignum, non
intellegis, eum dico, qui ficto pectore accedit. concedis, ut
arbitror, magis culpandum esse tali homini pandere si qua
sunt sancta secreta quam religiosis uiris de ipsa religione
aliquid adfirmantibus credere. neque enim te aliud respondere
decuerit. quare nunc fac putes eum adesse, qui tibi religionem
sit traditurus: quonam modo illi fidem facturus es uero
animo te accedere neque quicquam in te, quod ad hanc rem [*]
adtinet, doli atque simulationis esse? dices bona tua conscientia
nihil te fingere, quantis poteris id ipsum adserens
uerbis, sed tamen uerbis. non enim animi tui latebras, ita ut
intime sciaris, homo homini aperire possis. at ille si dixerit:
ecce credo tibi; sed nonne est aequius, ut etiam tu credas
mihi, cum tu beneficium, si aliquid ueri teneo, sis accepturus,
daturus ego? quid respondebimus nisi esse credendum?

Sed, inquis, nonne erat melius, rationem mihi redderes.
ut ea quocumque me duceret, sine ulla sequerer temeritate?
erat fortasse; sed cum res tanta sit, ut deus tibi ratione
cognoscendus sit, omnesne putas idoneos esse percipiendis
rationibus, quibus ad diuinam intellegentiam mens ducitur
humana. an plures, an paucos ? paucos, ais, existimo. horumne
I n numero esse te credis? non est meum, inquis, hoc respondere.
illius ergo putas etiam hoc tibi credere: quod quidem
facit. tu tantum memento iam eum bis credidisse tibi incerta
dicenti, te illi religiose admonenti ne semel quidem
uelle credere. uerum fac ita esse uero animo te ad accipiendam
religionem accedere et ita paucorum te esse hominum,
ut rationes. quibus ad certam cognitionem uis diuina perducitur,
capere possis: quid ? ceteris hominibus, qui tam sereno ingenio
praediti non sunt, negandam religionem putas? an eos pedetentim
quibusdam gradibus ad illa summa penetralia esse
ducendos? uides plane, quid sit religiosius. neque enim tibi
quiuis homo in rei tantae cupiditate ullo modo deserendus [*]

aut respuendus uideri potest. sed nonne censes, nisi primo
credat se ad id, quod instituit, peruenturum. mentemque subplicem
praebeat et quibusdam magnis necessariisque praeceptis
obtemperans quadam uitae actione perpurget, non eum esse
aliter illa, quae pure uera sunt, adepturum? censes profecto.
quid ergo istis, quorum de genere te esse iam credo, qui
facillime diuina secreta ratione certa capere possunt. si hac
uia ueniant, qua illi qui primitus credunt, numquid tandem
oberit? non arbitror. sed tamen, ais. quid eos morari opus
est? quia etsi facto sibi nihil nocebunt, nocebunt tamen
exemplo ceteris. uix enim est, qui de se tantum sentiat,
quantum potest; sed qui minus, excitandus est, qui amplius,
reprimendus, ut neque ille desperatione frangatur, neque iste
praecipitetur audacia. quod facile fit, si etiam ii, qui ualent
uolare, ne cui sint periculoso inuitamento, paulisper cogantur
incedere. qua etiam ceteris tutum est. haec est prouidentia
uerae religionis, hoc iussum diuinitus, hoc beatis maioribus
traditum, hoc ad nos usque seruatum: hoc perturbare uelle
atque peruertere, nihil est aliud quam ad ueram religionem
sacrilegam uiam quaerere. quod qui faciunt, nec si eis concedatur
quod uolunt, possunt quo intendunt peruenire. cuiusmodi
enim libet excellant ingenio, nisi deus adsit, humo repunt.
tunc autem adest, si societas humana in deum tendentibus
curae sit. quo gradu nihil firmius in caelum reperiri potest.
ego quidem huic rationi non possum resistere; nam nihil
sine cognitione esse credendum qui possum dicere? cum et
amicitia, nisi aliquid credatur, quod certa ratione demonstrari
non potest, omnino nulla sit, et saepe dispensatoribus seruis
sine ulla culpa dominorum credatur. in religione uero quid [*]
iniquius fieri potest, quam ut dei antistites nobis non fictum
animum pollicentibus credant, nos eis praecipientibus nolimus
credere ? postremo quae potest esse uia salubrior quam idoneum
primo fieri percipiendae ueritati, adhibendo iis fidem, quae ad
praecolendum et ad praecurandum animum sunt diuinitus constituta?
aut si iam prorsus idoneus sis, circuire potius aliquantum
qua tutissimum est ingredi, quam et tibi esse auctorem
periculi et ceteris temeritatis exemplum.

Quare iam superest. ut consideremus, quo pacto hi sequendi
non sint, qui se pollicentur ratione ducturos. nam quomodo
sine culpa possimus sequi eos, qui credere iubent, iam dictum
est; ad hos autem sponsores rationis non modo sine uituperatione.
sed etiam cum aliqua laude se uenire nonnulli putant:
sed non ita est duae sunt enim personae in religione laudabiles:
una eorum, qui iam inuenerunt, quos etiam beatissimos
iudicare necesse est; alia eorum, qui studiosissime et rectissime
inquirunt. primi ergo sunt iam in ipsa possessione, alteri in
uia, qua tamen certissime peruenitur. tria sunt alia hominum
genera, profecto inprobanda ac detestanda. unum est opinantium,
id est eorum, qui se arbitrantur scire quod nesciunt; alterum
eorum, qui sentiunt quidem se nescire. sed non ita quaerunt,
ut inuenire possint; tertium eorum, qui neque se scire existimant
nec quaerere uolunt. tria sunt item uelut finitima sibimet
in animis hominum distinctione dignissima: intellegere, credere,
opinari. quae si per se ipsa considerentur, primum semper
sine uitio est, secundum aliquando cum uitio, tertium numquam
sine uitio. nam intellegere magna et honesta uel etiam [*]
diuina, beatissimum est; intellegere autem superflua, nihil
nocet, sed fortasse discere nocuit, cum tempus necessariorum
occuparent. ipsa etiam noxia non intellegere, sed facere aut
pati miserum est. non enim si quis intellegat. quomodo possit
inimicus sine suo periculo occidi, intellegentia ipsa, a cupiditate
reus est; quae si absit, quid innocentius dici potest?
credere autem tunc est culpandum, cum uel de deo indignum
aliquid creditur uel de homine facile creditur. in ceteris uero
rebus si quis quid credit, si se id nescire intellegat, nulla
culpa est. credo enim sceleratissimos coniuratos uirtute
Ciceronis quondam interfectos: atqui id non solum nescio,
sed etiam nullo pacto me scire posse certo scio. opinari
autem duas ob res turpissimum est: quod et discere non
potest, qui sibi iam se scire persuasit, si modo illud disci
potest,' et per se ipsa temeritas non bene adfecti animi signum
est. nam etiamsi hoc ipsum, quod de Cicerone dixi, scire se
quisquam arbitratur, quamquam nihil eum inpediat a discendo,
quia res ipsa nulla scientia teneri potest, tamen quod non
intellegit multum interesse, utrum aliquid mentis certa ratione
uideatur, quod intellegere dicimus, an famae uel litteris credendum
posteris utiliter commendetur, profecto errat. neque
quisquam error turpitudine caret. quod intellegimus igitur,
debemus rationi, quod credimus, auctoritati, quod opinamur,
errori. sed intellegens omnis etiam credit, credit omnis et
qui opinatur; non omnis qui credit intellegit; nullus qui
opinatur intellegit. haec ergo tria si ad illa quinque hominum
genera, quae paulo ante commemorauimus, referantur, id est [*]
duo probanda, quae priora posuimus, et tria reliqua uitiosa:
inuenimus primum beatorum genus ipsi ueritati credere,
secundum autem studiosorum amatorumque ueritatis auctoritati.
in quibus duobus generibus laudabiliter creditur. in primo
autem uitiosorum, id est eorum, qui opinantur se scire quod
nesciant, est profecto uitiosa credulitas. cetera duo inprobanda
genera nihil credunt: et illi qui uerum quaerunt cum desperatione
inueniendi, et illi qui omnino non quaerunt. et hoc dumtaxat
in rebus ad aliquam pertinentibus disciplinam. nam in alio
uitae actu prorsus nescio quo pacto possit homo nihil credere.
quamquam in illis etiam qui se in agendo probabilia sequi
. dicunt, scire potius nihil posse quam nihil credere uolunt
uideri. quis enim quod probat non credit? aut quomodo est
illud quod sequuntur, si non probatur, probabile? quare duo
genera possunt esse aduersantium ueritati: unum eorum, qui
scientiam tantum obpugnant, non fidem, alterum eorum, qui
utrumque condemnant: qui tamen utrum in rebus humanis
inueniri possint, rursus ignoro. haec dicta sunt, ut intellegeremus
nos retenta fide illarum etiam rerum, quas nondum
conprehendimus. a temeritate opinantium uindicari. nam qui
dicunt nihil esse credendum nisi quod scimus, hi unum cauent
nomen opinationis, quod fatendum est turpe ac miserrimum;
sed si diligenter considerent plurimum interesse, utrum se
scire quis putet, an quod nescire se intellegit. credat aliqua
auctoritate commotus, profecto errores et inhumanitatis atque
superbiae crimen euitabunt. [*] [*] [*]