De Genesi Ad Litteram Imperfectus Liber (1-5)

De obscuris naturalium rerum, quae omnipotente deo
artifice facta sentimus, non adfirmando, sed quaerendo tractandum
est in libris maxime quos nobis diuina commendat
auctoritas, in quibus temeritas adserendae incertae dubiaeque
opinionis difficile sacrilegii crimen euitat: ea tamen quaerendi
dubitatio catholicae fidei metas non debet excedere. et quoniam
multi haeretici ad suam sententiam, quae praeter fidem est
catholicae disciplinae, expositionem scripturarum diuinarum
trahere consueuerunt, ante tractationem huius libri catholica
fides breuiter explicanda est.

Est autem haec: deum omnipotentem patrem uniuersam
creaturam fecisse atque constituisse per filium suum unigenitum,
id est sapientiam et uirtutem suam consubstantialem sibi et
coaeternam, in unitate spiritus sancti et ipsius consubstantialis
et coaeterni. hanc ergo trinitatem dici unum deum eumque
fecisse et creasse omnia, quae sunt, in quantum sunt, disciplina
catholica credi iubet, ita ut creatura omnis siue intellectualis
siue corporalis, uel quod breuius dici potest secundum [*]

Esse autem omnia quae fecit deus bona ualde: mala uero
non esse naturalia; sed omne quod dicitur malum aut peccatum
esse aut poenam peccati. nec esse peccatum nisi prauum
liberae uoluntatis adsensum, cum inclinamur ad ea quae iustitia
uetat et unde liberum est abstinere; id est non in rebus ipsis,
sed in usu earum non legitimo. usus autem rerum est legitimus,
ut anima in lege dei maneat et uni deo plenissima dilectione
subiecta sit et cetera sibi subiecta sine cupiditate aut libidine
ministret, id est secundum praeceptum dei. ita enim sine difficultate
et miseria et cum summa facilitate et beatitudine
administrabit. poena uero peccati est, cum ipsis creaturis non
sibi seruientibus cruciatur anima, cum deo ipsa non seruit: quae
creatura illi obtemperabat, cum ipsa obtemperabat deo. itaque
non esse ignem malum, quia creatura dei est; sed tamen uri
eo inbecillitatem nostram ei merito peccati. dici autem peccata
naturalia, quae necesse est committi ante misericordiam dei,
postquam in hanc uitam per peccatum liberi arbitrii lapsi sumus.

Renouari autem hominem per legum Christum dominum
nostrum, cum ipsa ineffabilis et incommutabilis dei sapientia
plenum totumque hominem suscipere dignata est et nasci de
spiritu sancto et uirgine Maria, crucifigi, sepeliri et resurgere
et ascendere in caelum, quod iam factum est, et uenire ad
iudicandos uiuos et mortuos in fine saeculi et resurrectione
mortuorum in carne, quod adhuc futurum praedicatur. datum [*]

Secundum hanc fidem quae possint in hoc libro quaeri
et disputari considerandum est. in principio fecit deus
caelum et terram. quattuor modi a quibusdam scripturarum
tractatoribus traduntur legis exponendae, quorum uocabula
enuntiari graece possunt, latine autem definiri et explicari:
secundum historiam, secundum allegoriam, secundum analogiam,
secundum aetiologiam. historia est,\' cum siue diuinitus siue
humanitus res gesta commemoratur; allegoria, cum figurate
dicta intelleguntur; analogia, cum ueteris et noui testamentorum
congruentia demonstratur; aetiologia, cum causae
dictorum factorumque redduntur.

Hoc ergo quod scriptum est: in principio fecit deus
caelum et terram, quaeri potest utrum tantummodo secundum
historiam accipiendum sit an etiam figurate aliquid significet
et quomodo congruat euangelio et qua causa sic liber iste
inchoatus sit. secundum historiam autem quaeritur quid sit:
in principio, id est utrum in principio temporis an in principio,
in ipsa sapientia dei, quia et ipse dei filius principium
se dixit, quando ei dictum est: t.u quia es, et dixit: principium,
quod et loquor uobis. est enim principium sine [*] [*]

An ideo in principio dictum est, quia primum factum est?
an non potuit inter creaturas primum fieri caelum et terra,
si angeli et omnes intellectuales potestates primum factae
sunt, quia et angelos creaturam dei et ab eo factos credamus
necesse est? nam et angelos enumerauit propheta in centesimo
quadragesimo octauo psalmo, cum dixit: ipse iussit, et
facta sunt; ipse mandauit, et creata sunt. sed si primum
facti sunt angeli, quaeri potest, utrum in tempore facti sunt
an ante omne tempus an in exordio temporis. si in tempore,
iam erat tempus, antequam angeli fierent; et quoniam etiam
tempus ipsum creatura est, incipit necesse esse ut aliquid
prius quam angelos factum accipiamus. si autem in exordio
temporis factos dicimus, ut cum ipsis coeperit tempus,
dicendum est falsum esse, quod quidam uolunt, cum caelo et
terra tempus esse coepisse.

Si autem prius quam tempus angeli facti sunt, quaerendum ss
est, quomodo dictum sit in consequentibus: et dixit deus:
fiant luminaria in firmamento caeli, ut luceant super [*] [*]

Potest etiam caelum et terra pro uniuersa creatura positum
uideri, ut et hoc uisibile aethereum firmamentum caelum
appellatum . sit et illa creatura inuisibilis supereminentium
potestatum rursusque terra omnis inferior pars mundi cum
animalibus quibus inhabitatur. an caelum omnis creatura
sublimis atque inuisibilis dicta est, terra uero omne uisibile,
ut etiam sic possit hoc, quod dictum est: in principio
fecit deus caelum et terram, uniuersa creatura intellegi?
fortasse quippe non incongrue in comparatione inuisibilis
creaturae omne uisibile terra dicitur, ut illa caeli nomine
nuncupetur, quoniam et anima, quae inuisibilis est, cum
rerum uisibilium amore tumesceret et earum adeptione extolleretur,
terra dicta est, sicut scriptum est: quid superbit
terra et cinis?

Sed quaeri potest, utrum iam distincta et composita omnia
dixerit caelum et terram an ipsam primo informem uniuersitatis
materiem, quae in has formatas et. speciosas naturas deo
ineffabiliter. iubente digesta est, caeli et terrae nomine nuncupauit.
quamquam enim scriptum legerimus:, qui fecisti
mundum de informi materia, tamen etiam ipsam materiam
cuiusmodicumque sit non possumus dicere non ab eo factam,
ex quo omnia confitemur et credimus, ut etiam ipsa digestio
et ordinatio singularum quarumque rerum formatarum et distinctarum
mundus uocetur, ipsa uero materies caelum et terra, [*] [*]

Terra autem erat inuisibilis et inconposita, et
tenebrae erant super abyssum; et spiritus dei ferebatur
super aquam. ab haereticis, qui ueteri testamento aduersantur,
moueri calumnia huic loco solet, cum dicunt:
quomodo in principio fecit deus caelum et terram, si iam
terra erat? non intellegentes hoc esse subiunctum, ut exponeretur,
qualis terra fuerit, de qua iam dictum est: fecit
deus caelum et terram. sic ergo accipiendum est: in principio
fecit deus caelum at terram; haec autem terra, quam
deus fecit, inuisibilis erat et inconposita, donec ab eodem
ipso discerneretur et ex confusione in rerum certo ordine
constitueretur. an sic melius intellegitur, ut in hac executione
rursus eadem rerum materies commendaretur, quae superius
caeli et terrae nomine nuncupata est, ut iste sit sensus: in
principio fecit deus caelum et terram; hoc autem, quod caelum
et terra dictum est, terra erat inuisibilis et inconposita et
tenebrae super abyssum; id est quod caelum et terra appellatum
est, materies erat confusa quaedam, de qua mundus,
qui duabus maximis partibus, caelo scilicet et terra, constat,
digestis elementis et accepta forma fabricaretur? quae confusio
materiae sic potuit insinuari populari intellegentiae, si
diceretur terra inuisibilis et inconposita uel inordinata uel [*] [*] [*] [*]

Et tenebrae erant super faciem abyssi. utrum subter
abyssus erat et supra tenebrae, quasi iam loca distincta essent?
an quoniam materiae adhuc confusio exponitur, quod etiam
yjxoc graece dicitur, ideo dictum est: tenebrae erant super
abyssum, quia lux non erat? quae si esset, utique supra
esset, quia esset eminentior et ea, quae sibi subiecta erant,
inluminaret. et reuera qui diligenter considerat quid sint
tenebrae, nihil aliud inuenit quam lucis absentiam. ita igitur
dictum est: tenebrae erant super abyssum, ac si dictum
esset: non erat lux super abyssum. quapropter haec materies,
quae consequenti operatione dei in rerum formas ordinata
distinguitur, appellata est terra inuisibilis et inconposita et
profunditas carens luce: quae appellata est superius nomine
caeli et terrae ueluti semen, ut iam dictum est, caeli et
terrae, si tamen non caelum et terram dicendo uniuersitatem
prius proponere uoluit, ut postea insinuata materie mundi
partes exequeretur.

Et' spiritus dei* superferebatur super aquam. nuscfliam\'»dixerat:
fecit deus aquam; nec tamen ullo modo credendum
est aquam deum non fecisse et eam iam fuisse,
antequam ille aliquid constituisset. etenim ille est, ex quo
omnia, per quem omnia, in quo omnia, sicut apostolus
dicit. ergo et aquam deus fecit et aliter credere magnus
error est. cur igitur non dictum est, quod aquam deus fecerit? [*] [*]

Et aer quidem mobilior est quam aqua; aether autem ipso
aere mobilior non absurde creditur aut sentitur; sed aeris uel .
aetheris nomine minus conuenienter appellaretur materies.
magis enim haec elementa uim creduntur habere faciendi,
terra uero et aqua patiendi. quod si occultum est, illud certe
apertissimum puto, quod aquam uentus mouet et nonnulla
. terrena; uentus autem est aer motus et quasi fluctuans. ergo
cum aer aquam manifeste moueat, unde autem ipse moueatur,
ut sit uentus, occultum sit, quis dubitet congruentius aquae
nomine materiam uocari, qua mouetur, quam aeris, qui mouet?
moueri autem pati est, mouere facere. huc accedit, quod ea,
quae terra gignit, aqua inrigantur, ut nasci et profici possint, [*] [*]

In hac igitur materiae significatione prius insinuatus est
finis eius, id est propter quid facta sit; secundo ipsa informitas,
tertio seruitus sub artifice atque subiectio. itaque
primo caelum et terra — propter hoc enim facta materies - secundo
terra inuisibilis et inconposita et tenebrae super
abyssum, id est ipsa informitas sine lumine — unde etiam
terra inuisibilis dicta est — tertio aqua subiecta spiritui ad
habitum formasque capiendas . ideo super aquam ferebatur
spiritus dei, ut spiritum operantem, aquam uero unde operaretur
intellegamus, id est materiam fabricabilem. cum enim
tria ista dicimus unius rei nomina, materia mundi, materia
informis, materia fabricabilis, horum primo nomini bene
adiungitur caelum et terra, secundo obscuritas, confusio, profunditas,
tenebrae, tertio cedendi facilitas, cui iam ad operandum
spiritus superfertur artificis.

Et spiritus dei superferebatur super aquam. non ita [*] [*]

Potest autem et aliter intellegi, ut spiritum dei uitalem
creaturam, qua uniuersus iste uisibilis mundus atque omnia
corporea continentur et mouentur, intellegamus, cui deus
omnipotens tribuit uim quandam sibi seruiendi ad operandum
in his quae gignuntur. qui spiritus cum sit omni corpore
aethereo melior, quia omnem uisibilem creaturam omnis creatura
inuisibilis antecedit, non absurde spiritus dei dicitur. quid [*] [*]

Tertia opinio de hoc spiritu oriri potest, ut credatur spiritus
nomine aeris elementum enuntiatum, ut ita quattuor elementa
insinuata sint, quibus mundus iste uisibilis surgit: caelum
scilicet et terra et aqua et aer, non quia iam erant distincta
et ornata, sed quia in illius materiae quamuis informi confusione
tamen exortura praesignabantur: quae informis confusio
tenebrarum et abyssi nomine commendata est. sed quaelibet
istarum sententiarum uera sit, omnium rerum, quae ortae
sunt, quae uidentur et quae non uidentur, non quantum ad
uitia, quae contra naturam sunt, sed quantum ad ipsas naturas
adtinet, deum esse auctorem et conditorem credendum est [*] [*]

Et dixit deus: fiat lux. et facta est lux. deum
dixisse: fiat lux, non uoce de pulmonibus edita nec l\\p.gua
et dentibus debemus accipere. carnalium sunt istae cogita- ,
tiones; secundum carnem autem sapere mors est. sed ineffabiliter
dictum est: fiat lux. utrum autem hoc quod dictum
est filio unigenito dictum est an id ipsum quod dictum est
filius unigenitus est quod dictum uerbum dei dicitur, per quod
facta sunt omnia, quaeri potest, dum tamen illa absit inpietas,
ut uerbum dei unigenitum filium quasi uocem prolatam sicut
a nobis fit esse credamus. uerbum autem dei, per quod facta
sunt omnia, nec coepit esse nec desinet; sed sine inchoatione
natum patri coaeternum est. quare hoc, quod dictum est:
fiat lux, si et coepit et destitit dici, magis filio dictum est
hoc uerbum quam ipsum est filius. et tamen etiam hoc ineffabiliter,
ne carnalis imago subrepat in animam et intellectum
pium spiritalem conturbet, quia et incipere aliquid et
desinere in natura dei, si proprie accipiatur, temeraria et
praeceps opinio est, carnalibus tamen et paruulis non tamquam
in ea mansuris sed tamquam inde resurrecturis humanissime
concedenda. quidquid enim incipere et desinere deus
dicitur, nullo modo in ipsius natura sed in eius creatura, quae
illi miris modis obtemperat, intellegendum est.

Et dixit deus: fiat lux. utrum ea lux, quae his carnalibus
oculis patet, an aliqua occulta, quam nobis per hoc corpus
uidere non datum est? et si occulta, utrum corporea, quae
per locorum spatia tenditur fortasse in sublimibus partibus
mundi, an incorporea, qualis in anima est ad quam uitandi [*] [*]

Mouere autem solet, quomodo lux corporea esse potuerit,
antequam caelum esset et caeli luminaria, quae post istam
exponuntur: quasi uero facile ab homine percipi potest aut
omnino ullo modo potest, utrum sit aliqua lux praeter caelum,
quae tamen spatiis locorum distincta atque diffusa sit mundumque
amplectatur. sed cum liceat hic et incorpoream lucem
intellegere, si non uisibilem tantum creaturam in hoc libro
sed omnem creaturam expositam dicimus, quid opus est in
hac controuersia remorari? et fortasse quod quaerunt homines,
quando angeli facti sunt, ipsi significantur hac luce breuissime
quidem sed tamen conuenientissime ac decentissime.

Et uidit deus lucem quia bona est. ista sententia non
quasi insoliti boni laetitiam sed adprobationem operis significari
oportet intellegi. quid enim conuenientius de deo dicitur,
quantum inter homines dici potest, quam cum ita ponitur
"dixit" "factum est" "placuit", ita ut in eo, quod dixit, [*] [*]

Et diuisit deus inter lucem et tenebras. hinc intellegi
licet, quanta diuini operis facilitate ista dicantur effecta. non
enim quisquam est, qui sic existimet lucem factam, ut esset
confusa cum tenebris et ob hoc postea separationis indigeret;
sed eo ipso, quo lux facta est, consecuta est etiam diuisio
inter lucem et tenebras. quae enim societas luci cum
tenebris? deus ergo diuisit inter lucem et tenebras, quia
lucem fecit, cuius absentia tenebrae uocantur. interest autem
inter lucem et tenebras, sicut interest inter uestimentum et
nuditatem aut plenum et inane et similia.

Iam quot modis lux possit intellegi, supra dictum est,
quibus contrariae priuationes possunt tenebrae nominari. alia s
est enim lux, quae uidetur his oculis corporeis etiam ipsa
corporea, ut solis et lunae et stellarum et si quid huius modi
est, cui contrariae sunt tenebrae, cum aliquis locus ea luce
caret. alia item lux est uita sentiens et ualens discernere quae
per corpus ad animae iudicium referuntur, id est alba et nigra
canora et rauca suaueolentia et graueolentia dulcia et amara
calida et frigida et cetera huius modi. alia est enim lux quae
sentitur oculis aliudque per oculos agitur, ut sentiatur. illa
enim in corpore, haec autem quamuis per corpus ea quae
sentit accipiat in anima tamen est. huic contrariae sunt tenebrae,
insensibilitas quaedam uel si melius insensualitas dicitur, [*] [*]

Siue ergo lucem aetheream siue sensualem, cuius animalia
participant, siue rationalem, quam et angeli et homines habent,
a deo factam primitus in rerum natura haec sententia uult
intellegi, diuisisse deum inter lucem et tenebras eo ipso, quo
lux facta est, oportet accipi, quod aliud est lux, aliud illae
priuationes lucis, quas in contrariis tenebris ordinauit deus.
non enim deum fecisse tenebras dictum est, quoniam species
ipsas deus fecit, non priuationes, quae ad nihilum pertinent,
unde ab artifice deo facta sunt omnia: quas ab eo tamen
ordinatas intellegimus, cum dicitur: et diuisit deus inter
lucem et tenebras, ne uel ipsae priuationes non haberent
ordinem suum deo cuncta regente atque administrante, sicut
in cantando interpositiones silentiorum certis moderatisque
interuallis, quamuis uocum priuationes sint, bene tamen ordinantur
ab his, qui cantare sciunt et suauitati uniuersae cantilenae
aliquid conferunt, et umbrae in picturis eminentiora
quaeque distingunt ac non specie sed ordine placent. nam et
uitiorum nostrorum non est auctor deus; sed tamen ordinator
est, cum eo loco peccatores constituit et ea perpeti cogit
quae merentur. ad hoc ualet quod oues ponuntur ad dexteram,
haedi autem ad sinistram. quaedam ergo et facit deus et
ordinat; quaedam uero tantum ordinat. iustos et facit et ordinat;
peccatores autem, in quantum peccatores sunt, non facit sed
ordinat tantum, quippe cum illos ad dexteram, illos ad sinistram
constituit et quod in ignem aeternum iubet ire, ad
meritorum ordinem ualet. ita species naturasque ipsas et facit
et ordinat; priuationes autem specierum defectusque naturarum
non facit sed ordinat tantum. dixit itaque: fiat lux. et facta
est lux, non dixit: fiant tenebrae. et factae sunt tenebrae. [*] [*]