Athanasius Alexandrinus: Contra gentes (41-45)

Λόγος δὲ ὢν οὐ κατὰ τὴν τῶντῶν ms. p. ἀνθρώπων ὁμοιότητα, ὥσπερ εἶπον , ἐστὶ συγκείμενοςσυγκείμενός ἐστιν ἐκ συλλαβῶν, ἀλλὰ τοῦ ἑαυτοῦ πατρός ἐστιν εἰκὼνεἰκών ἐστιν ἀπαράλλακτος. ἄνθρωποι μὲν γὰρ ἐκ μερῶν συγκείμενοι καὶ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γενόμενοι συγκείμενον ἔχουσι καὶ διαλυόμενον τὸντῶν ἑαυτῶνἑαυτὸν λόγον. ὁ δὲ θεὸς ὤν ἐστι καὶ οὐ σύνθετος. διὸ καὶ ὁ τούτου λόγος ὤν ἐστι καὶ οὐ σύνθετοςἀσύνθετος διὸ καὶ ὁ τούτου λόγος ὤν ἐστι καὶ οὐ σύνθετος . ἀλλ’ εἷς καὶ μονογενὴς θεός, ὁὁὃςὃς ὁ καὶ ἐκ τοῦ πατρὸς οἷα πηγῆς ἀγαθῆς ἀγαθὸς προελθών, τὰ πάντα διακοσμεῖ καὶ συνέχει. ἡ δὲ αἰτία, δι’ ἣν ὅλωςὁ λόγος ὁ τοῦ θεοῦ λόγος τοῖς γενομένοις ἐπιβέβηκεν, ἐστὶνἔστιν ἀληθῶς θαυμαστὴ καὶ γνωρίζουσα, ὅτι οὐκ ἄλλως ἔπρεπεν ἢ οὕτως γενέσθαιγενέσθαι ἢ οὕτως ὥσπερ καὶ ἔστι. τῶν μὲν γὰρ γενητῶνγεννητῶν ἐστινἔστινἔἐστιν ἡ ἡ φύσις, ἅτε δὴ ἐξ οὐκ ὄντων, ὑποστᾶσαὑπόστασις , ρευστή τις καὶ ἀσθενὴς καὶ θνητὴ καθ’ ἑαυτὴν συγκρινομένη τυγχάνειτυγχάνει . ὁ δὲ τῶν ὅλων θεὸς ἀγαθὸς καὶ ὑπέρκαλος τὴν φύσιν ἐστί, διὸ καὶ φιλάνθρωπός

ἐστιν. ἀγαθῷἀγαθῶν γὰροὖν περὶ οὐδενὸς ἂν γένοιτο φθόνος, ὅθεν οὐδὲ τὸτῶτοῦ εἶναί τινιτινι φθονεῖ, ἀλλὰ πάντας εἶναι βούλεται, ἵνα καὶ φιλανθρωπεύεσθαιφιλανθρωπεύσασθαιεσθαι δύνηται. ὁρῶν οὖν τὴν γενητὴνγεννητὴν πᾶσαν τὴν γεννητὴνδὲ φύσιν, ὅσον κατὰ τοὺς ἰδίους αὐτῆς λόγουςλόγους αὐτῆςλόγους αὐτῆς , ρευστὴν οὖσαν καὶ διαλυομένην, ἵνα μὴ τοῦτο πάθῃ καὶ πάλιν εἰς τὸ μὴ εἶναι ἀναλυθῇ τὸ ὅλον. τούτου ἕνεκεν τῷ ἑαυτοῦ καὶ ἀϊδίῳἰδίῳ λόγῳ τῷ ἑαυτοῦ ποιήσας τὰ πάντα καὶ οὐσιώσας τὴν κτίσιν, οὐκ ἀφῆκεν αὐτὴν τῇ ἑαυτῆς φύσειτῶ ἑαυτῆς ἐμφύτω κινήματι φέρεσθαι καὶ χειμάζεσθαι, ἵνα μὴ καὶ κινδυνεύσῃ πάλιν εἰς τὸ μὴ εἶναι, ἀλλ’ ὡς ἀγαθὸς τῷ ἑαυτοῦἑαυτῷ 14 αὐτοῦλλ’ ὡς ἐξ ἀρχῆς τῶ αὐτοῦἀλλ’ ὡς ἐξ ἀρχῆς τῶ αὐτοῦ λόγῳ καὶ αὐτῷ ὄντι θεῷ τὴντὸ σύμπασανσύμπαν διακυβερνᾷ καὶδι14 κοσμήσας κτίσινδιακοσμήσας κτίσιν καθίστησιν, ἵνα, τῇ τοῦ λόγου ἡγεμονίᾳ καὶ προνοίᾳ καὶ διακοσμήσεικ14 αὶ διακυβερνήσεικαὶ διακυβερνήσει φωτιζομένη ἡ κτίσις, βεβαίως διαμένειν δυνηθῇ, ἅτε δὴκαὶ τοῦδυ14 ηθῆ, οὕτω καὶ τοῦδυνηθῆ, οὕτω καὶ τοῦ ὄντως ὄντος ἐκ πατρὸς λόγου μεταλαμβάνουσα καὶ βοηθουμένηβοιθουμένη δι’ αὐτοῦ14τοῦπαρηγμένη δ’ αὐτοῦπαρηγμένη δ’ αὐτοῦ εἰς τὸ εἰς τὸ εἶναι, μὴ ἄρα πάθῃ ὅπερ ἂν ἔπαθεν, εἰ μὴ ὁ λόγος αὐτὴν ἐτήρει. λέγω δὲδὴ τὸ μὴ εἶναι, ὅς ἐστι γὰρφασὶν εἰκὼν τοῦ θεοῦ τοῦ ἀοράτου πρωτότοκος πάσης κτίσεως. ὅτι δι’ αὐτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ συνέστηκε τὰ πάντα τά τε ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα καὶ αὐτός ἐστιν ἡ κεφαλὴ τῆς ἐκκλησίας, ὡς οἱ τῆς ἀληθείας διάκονοιἡfortass ἥν τῆς ἀληθείας διάκονοιδιδάσκαλοι . διδάσκουσιν ἐν ἁγίοις γράμμασιν

Αὐτὸς5μόνοςμόνος γοῦν ὁ παντοδύναμος καὶ παντέλειος καὶ ἅγιος ὁ τοῦ πατρὸς λόγος, ἐπιβὰς τοῖς πᾶσι καὶ πανταχοῦ τὰς ἑαυτοῦ δυνάμεις ἐφαπλώσας καὶ φωτίσας τά τε φαινόμενα καὶ τὰ ἀόρατα πάντα, εἰς ἑαυτὸν συνέχει καὶ συσφίγγει, μηδὲν ἔρημον τῆς ἑαυτοῦ δυνάμεως ἀπολελοιπώς, ἀλλὰ πάντα καὶ διὰ πάντων καὶ ἕκαστον ἰδίᾳ καὶ ἀθρόως ὁμοῦ τὰ ὅλα ζωοποιῶν καὶ διαφυλάττωνφυλάττων , τάς τε ἀρχὰς πάσης αἰσθητῆς οὐσίας, αἵπέρ εἰσι θερμὴ καὶ ψυχρὰ καὶ ὑγρὰ καὶ ξηρά, εἰς ἓν συγκεραννύων ποιεῖποιῆ μὴ ἀντιστατεῖν, ἀλλὰ μίαν καὶ σύμφωνον ἀποτελεῖν ἁρμονίαν. δι’ αὐτὸν καὶ τὴν αὐτοῦ δύναμιν

οὔτε τὸ πῦρ τῷ ψυχρῷ μάχεται οὔτεοὓ τὸ ὑγρὸν τῷ ξηρῷ, ἀλλ’ ὡς φίλα καὶ ἀδελφὰ τὰ καθ’ ἑαυτὰ ὄνταὄντα τὰ καθ’ ἑαυτὰ ἐναντία συνελθόντα ὁμοῦ τά τε φαινόμενα ζωογονοῦσιζωογονοῦ1ινζωογονεῖ καὶ τοῦ εἶναι τοῖς σώμασιν ἀρχαὶ γίνονται. τούτῳ τῷ θεῷ λόγῳ πειθόμενα τὰ μὲν ἐπὶ γῆς ζωογονεῖται, τὰ δὲ ἐν τοῖς οὐρανοῖς συνίσταται. καὶ διὰ τοῦτοντοῦτο θάλαττα μὲν πᾶσα καὶ ὁ μέγας ὠκεανὸς ὅροις τοῖς ἰδίοις ἔχουσι τὴν ἑαυτῶν κίνησιν· ἡ δὲ ξηρὰ πᾶσα χλοηφορεῖ καὶ κομᾷ παντοίοιςπαντοὶοι τὰτὰ καὶ διαφόροις φυτοῖς ὡς προεῖπονπροείρηται . καὶ ἵνα μὴ τὸ καθέκαστον ἐπὶ φανεροῖς ὀνομάζων ἐνδιατρίβω, οὐδέν ἐστι τῶν ὄντων καὶ γινομένωνγενομένωνκινενομένων , ὃ μὴ ἐν αὐτῷ καὶ δι’ αὐτοῦδιὰ τοῦτοδι’ ἑαυτοῦ γέγονε καὶ ἕστηκενσυνέστηκε , ᾗἤἥἣἦ φησι καὶ ὁ θεολόγοςθεολογίαςτῆς θεολογίας ἀνήρ· ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν, καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος. πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕνοὐδεένοὐδένοὐδὲν ὃ γέγονεν οὑδὲν ὁ γέγονενοὐδὲν ὁ γέγονενὃ γέγονεν . οἷον γάρ, εἴ τις λύραν μουσικὸςμουσικῶς ἁρμοσάμενοςἀρμωσάμενοςἁρμωσάμενος καὶ τὰτὸ βαρέα τοῖς ὀξέσι καὶ τὰ μέσα τοῖς ἄλλοιςαΰλοιςἄκροις τῇ τέχνῃ συναγαγώνπροσαγαγών , ἓν τὸ σημαινόμενον μέλος ἀποτελοίη, οὕτω καὶ ἡ τοῦ θεοῦ σοφία τὸ ὅλον ὡς λύραν ἐπέχων καὶ τὰ ἐν ἀέρι τοῖς ἐπὶ γῆς συναγαγὼν καὶ τὰ ἐν οὐρανῷ τοῖς ἐν ἀέρι καὶ τὰ ὅλα τοῖς κατὰκατωκάτω μέρος συνάπτων καὶ περιάγων τῷ ἐν ἑαυτοῦαὐτοῦαὐτῶοῦ νεύματι καὶ θελήματι, ἕνα τὸν κόσμον καὶ μίαν τὴν τούτου τάξιντάξιν τούτου ἀποτελεῖ καλῶς καὶ ἡρμοσμένως, αὐτὸς μὲν ἀκίνητος μένων παρὰ τῷ πατρί, πάντα δὲ κινῶν τῇ ἑαυτοῦ συστάσει, ὡς ἂν ἕκαστον τῷ ἑαυτοῦ πατρὶ δοκῇδοκεῖ δοκῆ πατρὶ . τὸ γὰρ παράδοξον αὐτοῦ τῆς θεότητος τοῦτό ἐστιν, ὅτι ἑνὶἓν καὶ τῷ αὐτῷαὐτοῦ νεύματι πάντα ὁμοῦ καὶ οὐκ ἐκ διαστημάτων, ἀλλὰἀλλ’ ἀθρόως ὅλα τά τε ὀρθὰ καὶ τὰ περιφερῆ, τὰ ἄνω, τὰ μέσα, τὰ κάτω, τὰ ὑγρά, τὰ ψυχρά, τὰ θερμά , τὰ φαινόμενα καὶ τὰ ἀόραταὁράταὁρατὰ περιάγει καὶ διακοσμεῖ κατὰ τὴν ἑκάστου φύσιν. ὁμοῦ γὰρ τῷ αὐτῷαὐτοῦαὐτοῦῶ νεύματι αὐτοῦ , τὸ μὲν ὀρθὸν ὡς ὀρθόν, τὸ δὲ περιφερὲς ὡς περιφερὲς περιάγεται· τὸ δὲ μέσον, ὡς ἔστι κινεῖται· τὸ θερμὸν θερμαίνεται καὶ τὸ ξηρὸν ξηραίνεται· καὶ τὰ ὅλα ὡς ἔχει φύσεως ζωοποιεῖται καὶ συνίσταται παρ’ αὐτοῦ, καὶ θαυμαστή τις καὶ θεία ἀληθῶς ἁρμονία ἀποτελεῖταιἀπὸ τελεῖται· καὶ θεῖα ἀρμονεῖα· ὡς ἀληθῶςἀποτελεῖται καὶ θεία ἁρμονία ὡς ἀληθῶς δι’ αὐτοῦ.

Καὶ ἵνα ἐκ παραδείγματος τὸ τηλικοῦτοντοιοῦτοντοιοῦτο νοηθείη, ἔστω τὸ λεγόμενον ὡς ἐν εἰκόνι χοροῦ μεγάλου. ὡς τοίνυν τοῦ χοροῦ συνεστῶτος ἐκ διαφόρων ἀνθρώπωνἀνδρῶν , παίδων, γυναικῶν αὖ καὶ γερόντων καὶ τῶν ἔτι νέων καὶ ἑνὸς τοῦ καθηγεμόνος σημαίνοντος, ἕκαστος μὲν κατὰ τὴντὴν φύσιν ἑαυτοῦἑαυτοῦ φύσιν καὶ δύναμιν, φωνεῖφανῇφανεῖ · ὁ μὲν ἀνὴρ ὡς ἀνήρ, ὁ δὲ παῖς ὡς παῖς, ὁ δὲ γέρων ὡς γέρων καὶ ὁ νέος ὡς νέος, πάντες δὲ μίαν ἀποτελοῦσιν ἁρμονίαν. ἢ ὡς ἡ καθ’ ἡμᾶς ψυχὴ ἐν ταυτῷ τὰς ἐν ἡμῖν αἰσθήσεις κατὰ τὴν ἑκάστης ἐνέργειαν κινεῖ, ὥστε παρόντος πράγματος ἑνὸς τὰς πάσας ὁμοῦ κινεῖσθαι καὶ τὸν μὲν ὀφθαλμὸν ὁρᾶν, τὴν δὲ ἀκοὴν ἀκούεινἀκοεῖνἀκοὴν , τὴν δὲ χεῖρα ἅπτεσθαι καὶ τὴν δὲ ὄσφρησιν ἀντιλαμβάνεσθαι καὶ τὴν γεῦσιν γεύεσθαι, πολλάκις δὲ καὶ τὰ ἄλλα μέλημέρη τοῦ σώματος, ὥστε καὶ τοὺς πόδας περιπατεῖν. ἢ ἵνα καὶ τρίτῳ καὶ παραδείγματι τὸ λεγόμενον σημανθῇ, ἔοικεν οἰκοδομηθείσῃοἱκονομηθείσειοἰκονομηθείσηοἰκονομηθείσειη μάλιστα μεγάλῃ πόλει καὶ οἰκονομουμένῃ ἐπὶ παρουσίᾳ τοῦ καὶ ταύτην οἰκοδομήσαντος ἄρχοντος καὶ βασιλέως. ἐκείνου γὰρ παρόντος καὶ προστάττοντος καὶ πρὸς πάντα τὸν ὀφθαλμὸν τείνοντος ἑπόμενοι πάντες· οἱ μὲν ἐπὶ τὴν γεωργίαν, οἱ δὲ ἐπὶ τοὺς ὑδραγωγοὺς ὑδρευσόμενοιὑδρευόμενοιὑἡδρευσόμενοι σπεύδουσιν. ἄλλος δὲ ἐπισιτισόμενοςσιτησόμενοςἐπισιτησόμενοςσιτισόμενοςἐπιτασσόμενοςσιτιησόμενος προέρχεται, καὶ ὁ μὲν ἐπὶ τὴν βουλὴν βαδίζει, ὁ δὲ ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν εἰσέρχεται, καὶ ὁ μὲν δικαστὴς ἐπὶ τὸ δικάζειν, ὁ δὲ ἄρχων ἐπὶ τὸ θεσμοθετεῖν. καθίσταται δὲ εὐθέως ὁ μὲν τεχνίτης ἐπὶ τὴν ἐργασίαν, ὁ δὲ ναύτης ἐπὶ τὴν θάλατταν κατέρχεται. ὁ τέκτων ἐπὶ τὸ τεκτονεύειν, ὁ ἰατρὸς ἐπὶ τὴν θεραπείαν, ὁ οἰκοδόμος ἐπὶ τὴν οἰκοδομήν, καὶ ὁ μὲν εἰς τὸν ἀγρὸν βαδίζει, ὁ δὲ ἀπὸ τοῦ ἀγροῦ ἀνέρχεται δὲ ἀπὸ τοῦ ἀνέρχεται·ὁ δὲ ἀπὸ τοῦ ἀγροῦ ἐπανήκει . καὶ οἱ μὲν περὶ τὴν πόλιν ἀναστρέφονται, οἱ δὲ ἀπὸ τῆς πόλεως ἐξέρχονται καὶ

πάλιν εἰς τὴν αὐτὴν ἐπανέρχονται . πάντα δὲ ταῦτα τῇ παρουσίᾳ τοῦ ἑνὸς ἄρχοντος καὶ τῇ τούτου διατάξει γίγνονταιγίνονται καὶ συνίστανται. κατὰ ταῦτα δὴ καὶ ἐπὶ τῆς συμπάσηςπάσης τῆς κτίσεως, κἂν μικρὸν ᾖ τὸ παράδειγμα, ὅμως μείζονι διανοίᾳ χρὴ νοεῖν. ὑπὸ γὰρ μιᾶςμιᾶς γὰρ ριπῆς νεύματός τινοςνεύματι τοῦ θεοῦ λόγου ὁμοῦ τὰ πάντα διακοσμεῖται καὶ τὰ οἰκεῖα παρ’ ἑκάστου γίγνεταιγίνεται καὶ παρὰ πάντωνπάντα ὁμοῦ μία τάξις ἀποτελεῖται.

Νεύματινεύμασι γὰρ καὶ ταῖς δυνάμεσι τοῦ ἐπιστατοῦντος καὶ ἡγεμονεύοντος τῶν πάντων θείου καὶ πατρικοῦ λόγου, οὐρανὸς μὲν περιστρέφεται, τὰ δὲ ἄστρα κινεῖται. καὶ ὁ μὲν ἥλιος φαίνει, ἡ δὲ σελήνη περιπολεῖ καὶ ἀὴρ μὲν ὑπ’ αὐτοῦ φωτίζεται, αἰθὴρ δὲ θερμαίνεται. καὶ ἄνεμοι πνέουσι, τὰ ὄρηὅὁ εἰς ὕψος ἀνατεταμένα ἵσταταιἵστανται , ἡ θάλασσα κυμαίνεικυμαίνεται καὶ τὰ ἐν αὐτῇ ζῶα τρέφεται. ἡ γῆ ἀκίνητος μένουσαμαίνουσα καρποφορεῖ καὶ ὁ ἄνθρωπος πλάττεται καὶ ζῇ καὶ θνήσκειθρήσκειἀποθνήσκει πάλινπάλιν καὶ θνήσκει . καὶ ἁπλῶς πάντα ψυχοῦται καὶ κινεῖται· τὸ πῦρ καίει, τὸ ὕδωρ ψύχει, πηγαὶ ἀναβλύζουσι, ποταμοὶ πλημμυροῦσι, καὶ καιροὶ καὶ ὧραι παραγίγνονται, ὑετοὶ κατέρχονταικατέρχεονται , τὰ νέφη πληροῦταιπληροῦνται , χάλαζα γίνεται, χιὼν καὶ κρύσταλλος πήγνυται, πετεινὰ ἵπταταιἵπτανται , ἑρπετὰ πορεύεται, ἔνυδρα νήχεται, θάλαττα πλέεταιπλεῖται , γῆ σπείρεται καὶ κατὰ τοὺς ἰδίους καιροὺς χλοηφορεῖ, φυτὰ αὔξει καὶ τὰ μὲν νεάζεινεάξει , τὰ δὲ πεπαίνεται, τὰ δὲ αὐξάνοντααὔξοντααὔξοναὐξάνονται καὶαὐξάνεται γηράσκει καὶ φθίνει καὶ τὰ μὲν ἀφανίζεται, τὰ δὲ γεννᾶται καὶ φαίνεται. ταῦτα δὲδὲ πάνταπάντα δὲ ταῦτα καὶ ἔτι πλείω τούτων, ἃ διὰ τὸ πλῆθος οὐκ ἰσχύομεν ἡμεῖς λέγειν , ὁ παραδοξοποιὸς καὶ θαυματοποιὸς τοῦ θεοῦ λόγος φωτίζων καὶ ζωοποιῶνθεοποιῶν , τῷ ἑαυτοῦ νεύματι κινεῖ καὶ διακοσμεῖ, ἕνα τὸν κόσμον ἀποτελῶν, οὐκ ἔξωθεν ἑαυτοῦἑαυτὸναὐτοῦ καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις ἀφείς.

καὶ γὰρ καὶ ταύτας, οἷα δὴ καὶ αὐτῶν ποιητὴς ὑπάρχων, συμπεριλαβὼν ἐν τοῖς ὅλοις, συνέχει καὶ ζωοποιεῖ πάλιν τῷ ἑαυτοῦ νεύματι καὶκαὶ πάλιν τῷ ἑαυτοῦ νεύματι τῇ αὐτοῦἑαυτοῦ προνοίᾳ, καὶ τούτου οὐκ ἄν τι γένοιτο πρὸς ἀπιστίαν ἐφόδιον. ὡς γὰρ τῇ αὐτοῦ προνοίᾳ καὶ σώματα μὲν αὔξει, ψυχὴ δὲμὲν ἡ λογικὴ κινεῖται καὶ τὸ λογίζεσθαι καὶ τὸ ζῆν ἔχει καὶ τοῦτο οὐ πολλῆς ἀποδείξεως δεῖται. ὁρῶμεν γὰρ τὰ γινόμενα. οὕτω δὴ πάλιν αὐτὸς ὁ τοῦ θεοῦ λόγος ἑνὶ καὶ ἁπλῷ νεύματι τῇ ἑαυτοῦ δυνάμει τόν τε ὁρατὸν κόσμον καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις κινεῖ καὶ συνέχει, ἑκάστῳ τὴν ἰδίαν ἐνέργειαν ἀποδιδούς. ὥστε τὰς μὲν θείας δυνάμειςδυνάμεις κινεῖ καὶ συνέχεικινεῖ καὶ συνέχει θειοτέρως κινεῖσθαι, τὰ δὲ ὁρατὰ ὥσπερ καὶ ὁρᾶται. αὐτὸς δὲ ἐπὶ πάντων, τὰ πάντα προς γνῶσιν καὶ δόξαν, ὡς ἡγεμών τε καὶ βασιλεὺς καὶ σύστασις γινόμενοςγενόμενος τῶν πάντων , τὰ πάντα πρὸς δόξαν καὶ γνῶσινγνῶσιν καὶ δόξαντὴν δοξολογίαν τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς ἐργάζεται, μονονουχὶ διὰ τῶν γιγνομένωνγιγνωομένωνγινομένωνφαινομένων ἔργων αὐτοῦ διδάσκων καὶ λέγων· ἐκ μεγέθους καὶ καλλονῆς κτισμάτων, ἀναλόγως ὁ γενεσιουργὸς θεωρεῖταιτὸν γενεσιουργὸν θεωρεῖσθαι .

Ὥσπερ γάρ, ἀναβλέψαντας εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ἰδόντας τὸν κόσμον αὐτοῦ καὶ τὸ τῶν ἄστρωντῶν ἄστρων τὸ φῶς, ἔστιν ἐνθυμεῖσθαι τὸν ταῦτα διακοσμοῦντα λόγον. οὕτω νοοῦντας λόγονοὕτως νοοῦντας λόγον θεοῦ θεοῦ, νοεῖν ἐστιν ἀνάγκηἀνάγκη ἐστὶν νοεῖν καὶ τὸν τούτου πατέρα θεόν, ἐξ οὗ προϊών , εἰκότως τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς ἑρμηνεὺς καὶ ἄγγελος λέγεται, καὶ τοῦτο ἐκ τῶν καθ’ ἡμᾶς τις ἂν ἴδοιἴδοι τὶς ἄν . εἰ γὰρ δὴ λόγου προϊόντος παρὰ ἀνθρώπωντοῦ ἀνθρώπου ἐνθυμούμεθα τὴν τούτου πηγὴν εἶναι καὶ τὸν νοῦν καὶ τῷ λόγῳ μὲν ἐπιβάλλοντεςἐπιβάλλοντα , τὸν νοῦν σημαινόμενον ὁρῶμεν τῷ λογισμῷ. πολλῷ πλέον μείζονι φαντασίᾳ καὶ ἀσυγκρίτῳ ὑπεροχῇ τοῦ λόγου τὴν δύναμιν ὁρῶντες, ἔννοιαν λαμβάνομεν καὶ τοῦ ἀγαθοῦ πατρὸς αὐτοῦ, ὡς αὐτὸς ὁ σωτήρ φησινἔφη · ὁ ἐμὲ ἑωρακὼςἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακε τὸν πατέρα μου · ταῦτα δὲ καὶ πᾶσα θεόπνευστοςθεόπνευστως γραφὴ φανερώτερον καὶ κατὰ μεῖζονκαταμεῖζον κηρύττει, ἀφ’ ὧν δὴ καὶ ἡμεῖς τεθαρρηκότες ταῦτά σοι γράφομενγράφωμεν καὶ σὺ ταύταις ἐντυγχάνων δυνήσῃ τῶν λεγομένων ἔχειν τὴν πίστιν. λόγος γὰρ ἐκ μειζόνων βεβαιούμενος ἀναντίρρητον ἔχει τὴν ἀπόδειξιν. ἄνωθεν τοίνυν περὶ τῆς τῶν εἰδώλων ἀναιρέσεωςαἱρέσεως προησφαλίζετο τὸν τῶν[τῶν] Ἰουδαίων λαὸν ὁ θεῖος λόγος λέγωνλέγων λόγος · οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον οὐδὲ παντὸς ὁμοίωμαὁμοίωμα παντὸς , ὅσα ἐν τῷτῷ οὐρανῷ ἄνω καὶ ἐπὶ τῆς γῆς κάτω. τὴν δὲ αἰτίαν τῆς τούτων καθαιρέσεως, ἑτέρως σημαίνει λέγων· τὰ εἴδωλα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον, ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων. στόμα ἔχουσι καὶ οὐ λαλήσουσιν, ὀφθαλμοὺς ἔχουσι καὶ οὐκ ὄψονται, ὦτα ἔχουσι καὶ οὐκ ἀκούσονται, ρῖνας ἔχουσι καὶ οὐκ ὀσφρανθήσονται , χεῖρας ἔχουσι καὶ οὐ ψηλαφήσουσι, πόδας ἔχουσι καὶ οὐ περιπατήσουσιν. οὐ σεσιώπηκε δὲ τὴν περὶπερὶ τὴν τῆς κτίσεως διδασκαλίαν, ἀλλὰ καὶ μάλα εἰδὼς αὐτῶν τὸ κάλλος, ἵνα μή τινες τῷ κάλλει τούτωντούτῳ ἀποβλέψαντεςἐμβλέψαντεςἐβλέψαντεςἐναποβλέψαντεςἐν ἀποβλέψαντεςἐναἀποβλέψαντες οὐχ ὡς ἔργα θεοῦ, ἀλλ’ ὡς θεοὺς θρησκεύσωσιθρησκεύουσι , προασφαλίζεται τοὺς ἀνθρώπους λέγων· καὶ μὴ ἀναβλέψας τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ ἰδὼνκαὶ ἰδὼν τοῖς ὀφθαλμοῖς τὸν ἥλιον καὶ τὴν σελήνην καὶ πάντα τὸν κόσμον τοῦ οὐρανοῦ πλανηθείς, προσκυνήσῃςπροσκυνήσειης αὐτοῖςαὐτούς , ἃ ἀπένειμε κύριος ὁ θεός σου πᾶσι τοῖς ἔθνεσι τοῖς ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦτὸν οὐρανὸντῶν οὐρανῶν . ἀπένειμε δὲ οὐκ εἰς τὸ εἶναι θεοὺς αὐτοῖς αὐτάταῦτα , ἀλλ’ ἵνα τῇ τούτων ἐνεργείᾳ γινώσκωσινγινῶσκοσινγινώσκουσιν οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν τὸν τῶντὸντῶν τὸντῶν πάντωνἁπάντωνἁπάντων δημιουργὸνδημιουργῶν θεόνθεόν , ὥσπερ εἴρηταιὡς προείρηται . ὁ γὰρ Ἰουδαίων πάλαι λαὸς κατὰ πλεῖονπλεῖωον εἶχε τὴν διδασκαλίαν, ὅτι μὴ μόνονμόνων ἐκ τῶν τῆς κτίσεως ἔργων, ἀλλὰ καὶ ἐκ τῶν θείων γραφῶν εἶχον τὴν περὶ θεοῦ γνῶσιν. καὶ καθόλου δὲ τοὺς ἀνθρώπουςτοῖς ἀνθρώποις ἀπὸ τῆς περὶ τὰ εἴδωλα πλάνης καὶ ἀλόγου φαντασίας ἀφέλκωνἀφέλη φησίν· οὐκ ἔσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι πλὴν ἐμοῦ. οὐχ ὡς ὄντων δὲ θεῶν ἄλλων κωλύει τούτους αὐτοὺς ἔχειν, ἀλλ’ ἵνα μή τις τὸν ἀληθινὸν ἀποστραφεὶς θεὸν ἑαυτῷ τὰ μὴ ὄντα θεοποιεῖν ἄρξηται, ὁποῖοί εἰσιν οἱ παρὰ ποιηταῖςποίητες τὲτὲ καὶ συγγραφεῦσιν ὀνομασθέντες καὶ δειχθέντες οὐκ ὄντες θεοί. καὶ αὐτὴαὕτη δὲ ἡ λέξις τὸ μὴ εἶναι αὐτοὺς θεοὺς δείκνυσι, δι’ ἧς φησιν· οὐκ ἐσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι, ὅπερ ἐπὶ μέλλοντος σημαίνεταισημαῖνον . τὸ δὲ ἐπὶ μέλλουσιμέλλοντι γινόμενονλεγόμενον οὐκ ἔστι τότε ὅτε ταῦτα λέγεται.