Athanasius Alexandrinus: Contra gentes (38-39)

Ἐπεὶ οὖν οὐκ ἀταξίαοὐκ’ ἀταξίαοὐ κἀτ’ ἀξίαοὐ κατ’ ἀξίαοὐ κατ’ ἀξίανοὐκ ἀτ’ ἀξίαν οὐκ ἀταξίανοὐκ ἀταξίαν οὐ κατ’ἀξίανοὐκ ἀταξίαοὐκακἀταξίαν ἀλλὰ τάξις ἐστὶν ἐν τῷ παντὶ καὶ οὐκ ἀμετρία ἀλλὰ συμμετρία καὶ οὐκ ἀκοσμία ἀλλὰ κόσμοςκοσμίαεὐκοσμία καὶ κόσμου παναρμόνιος σύνταξις. ἀνάγκη λογίζεσθαι καὶ λαμβάνειν ἔννοιαν τοῦ ταῦταπάντα συναγαγόντος καὶ τοῦ συσφίγξαντος καὶ τὴν συμφωνίαν ἐργαζομένουἐργασὰνάμένου ἐργασαμένου πρὸςπρὸ αὐτὰ δεσπότου. κἂν γὰρ μὴμὴ γὰρ τοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρᾶταιὁρᾶτε , ἀλλ’ ἀπὸ τῆς τάξεως καὶ συμφωνίας τῶν ἐναντίων, ἐννοεῖν ἐστιἐπὶ τὸν τούτωντούτωοντοῦτον ἄρχοντα καὶ κοσμήτορα καὶ βασιλέα. ὥσπερ γὰρ πόλιν ἐκ τῶν πολλῶν καὶ τῶν διαφόρων ἀνθρώπων συνεστῶσανσυνιστῶσαν , μικρῶν καὶ τῶν μεγάλων καὶ πλουσίων αὖ καὶ πενήτων καὶ πάλιν γερόντων καὶ νεωτέρων καὶ ἀρρένων τε καὶ τῶν θηλειῶνθηλεῶν , εἰ θεωρήσαιμενθεωρήσομενθεωρήσομενσαιμεν ms.o. θεωρήσωμεν εὐτάκτωςεὐτάκ3τως οἰκουμένην καὶ τοὺς ἐν αὐτῇ διαφόρους μὲν ὄντας, ὁμονοοῦντας δὲ πρὸς ἑαυτοὺς καὶ μήτε τοὺς πλουσίουςτῶν πλουσίων κατὰ τῶν πενήτων ὁρμωμένων μήτε τοὺς μεγάλους κατὰ

τῶν μικρῶν μήτε τοὺς νέους κατὰ τῶν γερόντων γιγνομένους, ἀλλὰ πάντας κατὰ τὴν ἰσομοιρίαν εἰρηνεύοντας. εἰ ταῦτα βλέποιμενβλέπομεν , πάντωςπαντὸς ἐννοοῦμεν, ὅτι ἄρχοντος παρουσία τὴν ὁμόνοιαν πρυτανεύει, κἂν μὴ ὁρῶμεν αὐτόναὐτῶν . ἡ μὲν γὰρ ἀταξία ἀναρχίας ἐστὶ γνώρισμα, ἡ δὲ τάξις τὸν ἡγεμονεύοντα δείκνυσι . καὶ γὰρ καὶ τὴν ἐν τῷ σώματι τῶν μελῶνμελλῶνμελλόντων πρὸς ἑαυτὰ συμφωνίανἐαυτὸν συμφωνίαν ἣἑαυτὸν συμφωνίαν ἢ ὁρῶντεςσυμφωνίαν ὁρῶντεςσυμφωνίαν ὁρῶντες πρὸς ἑαυτὰ , ὅτι οὐ μάχεται ὁ ὀφθαλμὸς τῇ ἀκοῇ οὐδὲ ἡ χεὶρ τῷ ποδὶ στασιάζει, ἀλλ’ ἕκαστον τὴν ἰδίανοἰκείαν ἀποτελεῖ χρείαν ἀστασιάστως, ἐννοοῦμεν ἐκ τούτου πάντωςἐκ τούτου παντὸςπάντως ἐκ τούτουἐκ τούτου ὅτι πάντως εἶναι τὴν ψυχὴν ἐν τῷ σώματιτῷἐκ τοῦ σώματοςἐν τῷ σώματι τὴν τούτων ἡγεμονεύουσανἡγεμονεύουσα , κἂν μὴ βλέπωμενβλέπομενβλέποιμεν αὐτήν. οὕτως ἐν τῇ τοῦ παντὸςπαρόντος τάξει καὶ ἁρμονίᾳ τὸν τοῦ παντὸς ἡγεμόνα νοεῖν ἀνάγκη θεὸννοεῖν ἡγεμόνα θεὸν ἀνάγκηνοεῖν ἡγεμόνα θεὸν ἀνάγκηνοεῖν ἡγεμόνα θεὸν ἀνάγκηἀνάγκη θεὸν καὶ τοῦτον ἕνα καὶ οὐ πολλούς. καὶ ἡ τάξις δὲ αὕτη ἡ τῆς διακοσμήσεως καὶ ἡ τῶν πάντων μεθ’ ὁμονοίαςὁμονίας ἁρμονία, οὐ πολλοὺς, ἀλλ’ ἕνα τὸν αὐτῆς ἄρχοντα καὶ ἡγεμόνα δείκνυσιδείκνυσι καὶ ἡγεμόνα λόγον. οὐκ ἂν γάρ, εἴπερ ἦσαν πολλοὶ τῆς κτίσεως ἄρχοντες, ἐσώζετο τοιαύτη τάξις τῶν πάντωνἁπάντων . ἀλλ’ ἦν πάλιν ἄτακτα πάνταἄτακτα πάντα πάλιν διὰ τοὺς πολλούς, ἕλκοντοςἕλκονταος ἑκάστου πρὸς τὴν ἑαυτοῦ βούλησιν τὰ πάντα καὶ μαχομένου πρὸς τὸν ἕτερον. ὥσπερ γὰρ ἐλέγομεν τὴν πολυθεότητα ἀθεότητα εἶναι, οὕτως ἀνάγκη τὴν πολυαρχίανπολύαρχονπολύ
αρχονχίαν πολύαρχονίαν πολύθεαρχον ἀναρχίαν εἶναι. ἑκάστου γὰρ τὴν τοῦ ἑτέρου ἀρχὴν ἀναιροῦντος, οὐδεὶς ἐφαίνετο λοιπὸν ὁ ἄρχων, ἀλλ’ ἦν ἀναρχία παρὰ πᾶσιν. ἔνθα δὲ μὴ ἔστιν ἄρχων , ἐκεῖ πάντως ἀταξία γίνεται. καὶ ἔμπαλιν ἡ τῶν πολλῶν καὶ διαφόρων μία τάξις καὶ ὁμόνοια ἕνα καὶ τὸν ἄρχοντα δείκνυσι. καθάπερ γὰρ εἴ τις πόρρωθεν ἀκούειἀκούοιἀκούωνἀκούωνἀκούει λύρας ἐκ πολλῶν καὶ διαφόρων νευρῶνχορδῶν συγκειμένης καὶ θαυμάζοιθαυμάζει τούτων τὴν ἁρμονίαν τῆς συμφωνίας, ὅτι μὴ μόνημόνον ἡ βαρεῖα τὸν ἦχον ἀποτελεῖ μηδὲ μόνη ἡ ὀξεῖα μηδὲ μόνη ἡ μέση, ἀλλὰ πᾶσαι κατὰ τὴν ἴσην ἀντίστασιν ἀλλήλαις συνηχοῦσι. καὶ πάντως ἐκ τούτων ἐννοεῖἐννοεῖν οὐχ ἑαυτὴν κινεῖν τὴν λύραν, ἀλλ’ οὐδὲ ὑπὸ πολλῶν αὐτὴν τύπτεσθαι. ἕνα δὲ εἶναι μουσικόν, τὸν ἑκάστης νευρᾶς ἦχον πρὸς τὴν ἐναρμόνιον συμφωνίαν κεράσαντα τῇ ἐπιστήμῃ, κἂν μὴ τοῦτον βλέπῃ. οὕτω παναρμονίου οὔσης τῆς τάξεως ἐν τῷ κόσμῳ παντὶ καὶ μήτε τῶν ἄνω πρὸς τὰ κάτω μήτε τῶν κάτω πρὸς τὰ ἄνω στασιαζόντων, ἀλλὰ μιᾶς τῶν πάντων ἀποτελουμένης τάξεως, ἕνα καὶ μὴ πολλοὺς νοεῖν ἀκόλουθόν ἐστι τὸν ἄρχοντα καὶ τὸν βασιλέα τῆς πάσης κτίσεωςπάσης τῆς κτίσεως , τὸντῶν τῷτὸ ἑαυτοῦ φωτὶ τὰτὰ ms.p. πάντα καταλάμποντα καὶ κινοῦντα.

Οὐδὲ γὰρ πολλοὺς εἶναι δεῖ καὶ νομίζειν τοὺς τῆς κτίσεως ἄρχοντας καὶ ποιητάς, ἀλλὰ πρὸς εὐσέβειαν ἀκριβῆἀλιθκριβῆ καὶ ἀλήθειαν ἕνα τὸν ταύτης δημιουργὸν πιστεύειν προσήκειπροσήκει πιστεύειν , καὶ τοῦτοτοῦτο καὶ τῆς κτίσεως αὐτῆς ἐμφανῶς δεικνυούσης. γνώρισμα γὰρ ἀσφαλὲς τοῦ ἕνα τὸν ποιητὴν εἶναι τοῦ παντός ἐστι τοῦτοτοῦ παντὸς εἶναι τοῦτο ἐστὶ μὴ πολλοὺς, ἀλλ’ ἕνα εἶναι τοῦτον τὸν κόσμονἕνα τὸν κόσμον εἶναι . ἔδειδεῖ γάρ, εἴπερ ἦσαν πολλοὶ θεοί, πολλοὺς τὸν εἶναι καὶ διαφόρους τοὺς κόσμους. οὔτε γὰρ ἔπρεπε τοὺς πολλοὺς ἕνα κόσμον κατασκευάζεινκατασκευάζει οὔτε τὸν ἕνα κόσμον ὑπὸ πολλῶν ποιεῖσθαι διὰ τὰ ἐκ τούτων δεικνύμενα ἄτοπα. πρῶτονπρῶτος μὲν ὅτι, εἰ ὑπὸ πολλῶν ὁ εἷς ἐγεγόνειἐγεγόνει ὁ εἷς κόσμος, ἀσθένεια τῶν ποιησάντων ἦν, ὅτι ἐκ πολλῶν ἓν ἔργονἔργον ἓν ἀπετελέσθη. καὶ ἐκ τούτου γνώρισμα οὐ τὸ τυχὸν ἦν τῆς ἀτελοῦς ἑκάστου πρὸς τὸ ποιεῖν ἐπιστήμης. εἰ γὰρ ἤρκει εἷς, οὐκ ἂν οἱ πολλοὶ τὴντῶντὴντῶν ἀλλήλων ἀνεπλήρουνἐπλήρουν ἔλλειψινἔλλεινἔλλην τὴν ἀλλήλων ἐπλήρουν τὴν ἔλλειψιν πολλοὶ . ἐν θεῷ δὲ λέγειν εἶναί τι ἐλλιπὲςἐλλειπὲς ἀσεβὲς οὐ μόνονἀσεβὲς οὐ μόνονοὐ μόνον ἀσεβὲς , ἀλλὰ καὶ πέρα τῶν ἀθεμίτων ἐστί. καὶ γὰρ καὶ τεχνίτηντεχνίτης ἐν ἀνθρώποις οὐκ ἄν τις εἴποιεἴποι τιςτις εἴπη τέλειον, ἀλλὰ ἀσθενῆ, εἰ μὴ μόνος, ἀλλὰ μετὰ πολλῶν ἓν ἀποτελοίηἀποτελείοιη τὸτὸ ms.1. ἔργον. εἰ δὲ ἕκαστος μὲν ἠδύνατο τὸ ὅλον ἀποτελέσαι, οἱεἰοἱεἰοἱ πάντες δὲ εἰργάσαντο διὰ τὴν τοῦ γιγνομένουγενομένου κοινωνίαν, γελοῖον μὲν ἂν εἴη τὸ τοιοῦτον, εἰ δὲ[δὲ] διὰ δόξαν ἕκαστος εἰργάσατο, ἵνα μὴ ὡς ἀδύνατοςἀδύνατοντος ὑπονοηθῇ. κενοδοξίαν δὲδὲ πάλιν λέγεινεἰπεῖν ἐν θεοῖς τῶν ἀτοπωτάτων ἐστίν. ἔπειτα εἰ ἕκαστος ἱκανὸςδυνατὸςδυνατὸςἱκανὸς ἦν πρὸς τὴν τοῦ ὅλου δημιουργίαν, τίς ἡ χρεία τῶν πολλῶν, ἑνὸς αὐτάρκους γιγνομένουγινομένουγενομένου πρὸς τὸ πᾶν; ἄλλως τε ἀσεβὲς

καὶ ἄτοπον ἂν φανείη, εἰ τὸ μὲν ποίημα ἓν τυγχάνει, οἱ δὲ ποιήσαντες διάφοροι καὶ πολλοίκαὶ πολλοὶ καὶ διάφοροι , λόγου ὄντος φυσικοῦ τὸ ἓν καὶ τέλειον τῶν διαφόρων κρεῖττον εἶναι. καὶ τοῦτο καὶ τοῦτο δὲ 11 ἰστέονγνωστέον , ὅτι, εἰ ὑπὸ πολλῶν ὁ κόσμος ἐγεγόνεικόσμ11 , διαφόρουςἀδιαφόρουςἀδιαφόραςἀδιαφόρωας εἶχε καὶ τὰς κινήσεις καὶ ἀνομοίουςἀνομίους κινήσε11ους ἑαυτῷ. πρὸς ἕκαστον γὰρ τῶν ποιησάντωνποιημάτων 10των ἀποβλέπων, διαφόρους εἶχε καὶ τὰςεἶ8 κινήσεις. ἐν δὲ τῇ διαφορᾷ, καθάπερ7 εἴρηται πρότερον, πάλιν ἦν ἀκοσμία καὶ10 τοῦ παντὸς ἀταξίαἦν ἀταξία καὶ τοῦ παντὸς ἀκοσμίαἦν ἀκοσμία καὶ ἀταξία τοῦ παντὸςἀκοσμία καὶ τοῦ παντὸς ἀταξία ἦν . ἐπειδὴἐπειδὴ ἐπεὶοὐδὲδὲ ναῦςἐπειδ9 ὑπὸ πολλῶν κυβερνωμένη κατ’ ὀρθὸνκ8 πλευσεῖταιπλεύσει ποτὲ , εἰ μὴ εἷς ταύτης τοὺς οἴακαςτ9 κρατοίη κυβερνήτης. οὐδὲ λύρα ὑπὸ πολλῶνλ6 κρουομένη σύμφωνον ἀποτελέσεισύμφω8λέσει τὸν ἦχονφθόγγον , εἰ μὴ εἷς ὁ ταύτην πλήττωντα7ττων εἴη τεχνίτης. οὐκοῦν μιᾶς οὔσηςμ7ττων τῆς κτίσεως καὶ ἑνὸς ὄντοςὄντωος τοῦτοῦτοῦ κόσμουκό4 καὶ3 μιᾶςκαὶ μιᾶς τῆς τούτου τάξεως, ἕνα δεῖ νοεῖν ἕν9 εἶναι καὶ τὸν ταύτης βασιλέα καὶ δημιουργόν7υργόν δημιουργὸν καὶ τὸν βασιλέα κύριον . διὰ τοῦτο γὰρ καὶ αὐτὸς ὁ δημιουργὸς καὶ ἕνα τὸν σύμπαντα κόσμον πεποίηκενπε9 , ἵνα μὴ τῇ τῶν πολλῶν συστάσει πολλοὶ καὶ10 οἱ δημιουργοὶ νομίζοιντο, ἀλλ’ ἑνὸς8 ὄντος τοῦ ποιήματος, εἷς καὶ ὁ τούτου ποιητὴςτ8ητὴς πιστεύηται. καὶ οὐχ ὅτι εἷς ἐστιν ὁ δημιουργόςεἷ9μιουργὸς , διὰ τοῦτο καὶ εἷς ἐστιν ὁ κόσμοςἐστι 8 . ἠδύνατο γὰρ καὶ ἄλλους κόσμους ποιῆσαι ὁ θεόςκόσμο9 ὁ θεὸς καὶ ἄλλους κόσμους ποιῆσαι . ἀλλ’ ὅτι εἷς ἐστιν ὁ κόσμος ὁ γενόμενος, ἀνάγκη καὶ15 τὸν τούτου δημιουργὸν ἕνα πιστεύειν εἶναι.