Athanasius Alexandrinus: Contra gentes (36-40)

Τίς ὁρῶν τὰ ἐναντία τῆ φύσει συνημμένα καὶ σύμφωνον ἔχοντα τὴν ἁρμονίαν, οἷον τίς ἰδὼν πῦρ ψυχρῷ καὶ ξηρὸν ὑγρῷ κεκραμμένονκεκραμένον καὶ ταῦτα εἰ μὴ ἀντιστατοῦνταἀντιστατοῦν πρὸς ἄλληλα, ἀλλ’ ἓνἐν ἀποτελοῦντα ὡς ἐξ ἑνὸς τὸ σῶμα, οὐκ ἂν ἐνθυμηθείη ἔξωθεν εἶναι τούτωντοῦτον τὸν ταῦτα συνάψαντα; τίς δὲ ἰδὼν χειμῶνα παραχωροῦνταπαραχωροῦντι ἔαρι καὶ ἔαρ θέρει καὶ θέρος μετοπώρῳμετωπώρῳ καὶ ὅτι ἐναντία ὄντα ταῦτα τῇ φύσει; τὸτὰ μὲν γὰρ ψύχει, τὸ δὲ καίεικαίει, τὸ δὲ ψύχει , τὸ δὲ τρέφει, τὸ δὲ φθίνει, ὅμως τὰ πάντα ἴσην καὶ ἀβλαβῆ τοῖς ἀνθρώποις ἀποτελοῦντα τὴν χρῆσιν. οὐκ ἂν ἐννοήσειεν, ὅτι ἔστι τις κρείττωνκρείττον τούτων, ὁ τὴν ἰσότητα παρέχων πᾶσι καὶ ὁ κυβερνῶν τὰ πάντα, κἂν μὴμὴ βλέπῃ τοῦτον; τίς ὁρῶν ἐν ἀέρι τὰς νεφέλας ὑποβασταζομένας καὶ ἐν νεφέλαις τὴν τῶν ὑδάτων δεθεῖσαν βαρύτητα οὐκ ἔννοιαν λαμβάνει τοῦ ταῦτα δήσαντος καὶ προστάξαντοςπράξαντος γενέσθαι; ἢ τίς ὁρῶν αὐτὴν τὴν γῆν βαρυτάτην οὖσαν τῇ φύσει ἐπὶ τὸ ὕδωρ ἑδρασθεῖσαν καὶ ἀκίνητον μένουσαν ἐπὶ τὸ φύσει κινού⋯ μενον, οὐ διανοηθήσεται εἶναί τινα τὸν ταῦτα διαταξάμενον καὶ ποιήσαντα θεόν; τίς ἰδὼν τὴν κατὰ τὸν καιρὸνκατακαιρὸν τῆς γῆς καρποφορίαν καὶ οὐρανόθεν ὑετοὺς καὶ ποταμῶν ἐπιρροίας καὶ πηγῶν ἀναβλύσεις καὶ ζώων ἐξ ἀνομοίων γονὰς καὶ ταῦτα οὐκ ἀεὶ ἀλλὰ κατὰ καιροὺς ὡρισμένουςὁρισμέναὁρισμένους γινόμεναγενόμενα ; καὶ ὅλως τίς κατανοήσας ἐν ἀνομοίοιςἀνομίοιςἀνομίοιςἀνομοίοις καὶ ἐναντίοιςἐναντίας τὴν ἴσην καὶ ὁμοίαν παρ’ αὐτῶν ἀποτελουμένηνστελουμένηνἀποσττελλουμένην τάξινἀποτελουμένην τάξιν παρ’ αὐτῶν οὐκ ἂν ἐνθυμηθείη, ὅτι ἔστι μία δύναμις ἡ ταῦτα διακοσμήσασαδιακοσμησαμένη καὶ διέπουσαδιἔπουδιέπου , ὡς ἂν αὐτῇ δοκῇ αὐτὴαὐτὴαὐτῇ δοκῇ , μένουσαμένουμένονμένουσαοντα καλῶς; αὐτὰ μὲν γὰρ καθ’ ἑαυτὰ μὲν οὐκ ἂν συσταίη καὶ φανῆναί ποτε δυνηθείη διὰ τὴν πρὸς ἄλληλα τῆς φύσεως ἐναντιότητα· τὸ μὲν γὰρ ὕδωρ φύσει καὶ βαρὺ καὶ κάτω ρέον ἐστίν, αἱ δὲ νεφέλαι κοῦφαι καὶ τῶν ἐλαφρῶν καὶ τῶν ἀνωφερῶν τυγχάνουσι, καὶ ὅμως τὸ βαρύτερον ὕδωρ ὁρῶμενὁρῶ μὲν ἐν ταῖς νεφέλαις βασταζόμενον. καὶ πάλιν ἡ μὲν γῆ βαρυτάτη ἐστί, τὸ δ’ αὖ πάλιν ὕδωρ κουφότερόν ἐστι ταύτης,

καὶ ὅμως ὑπὸ τῶν ἐλαφροτέρων τὸ βαρύτερονβαρύτατανβαρύτατον βαστάζεται καὶ οὐ καταφέρεται, ἀλλ’ ἕστηκεν ἀκίνητος ἡ γῆ. καὶ τὸ μὲν ἄρρεν οὐ ταὐτόν ἐστι τῷ θήλειτὸ θήλειτὸῶ θήλυτῷ θήλυτὸ θήλυτὸτῷ θήλει καὶ ὅμως εἰς ἓν συνάγεται καὶ μία παρ’ ἀμφοτέρων ἀποτελεῖταιἐπιτελεῖταιτελεῖται γένεσιςγέννησις τοῦ ὁμοίου ζώου. καὶ συνελόντι φράσαισυνελόντα φάναισυνελῶόντα φάναι · τὸ ψυχρὸν τῷ θερμῷ ἐναντίον ἐστὶ καὶ τὸ ὑγρὸν τῷ ξηρῷ μάχεται, καὶ ὅμως συνελθόντασυνελόντασυνεισελθόντα οὐ στασιάζει πρὸς ἑαυτάαὐτὰ , ἀλλ’ ἐξ ὁμονοίας ἓν σῶμα καὶ τὴν τῶν πάντων γένεσιν ἀποτελοῦσινἐπιτελοῦσιν .

Οὐκ ἂν οὖν μαχόμενα καὶ ἐναντία ὄντα τῇ φύσει ἑαυτὰ συνήγαγον, εἰ μὴ κρείττων ἦν καὶ κύριος ὁ συνδήσας αὐτά, ᾧ καὶ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα ὥσπερ δοῦλα δεσπότῃ ὑπακούοντα εἴκειἐκεῖ καὶ πείθεται, καὶ οὐκ εἰς τὴν ἑαυτοῦ φύσιν ἕκαστον σκοποῦνσκοπὸν ἀντιμάχεται πρὸς τὸ ἕτερον, ἀλλὰ τὸν συνδήσαντα κύριον γινώσκοντα ὁμόνοιαν ἔχουσι πρὸς ἑαυτάἑαυτὸν , φύσει μὲν ὄντα ἐναντία, τῇ δὲ τοῦ κυβερνῶντος βουλήσειβουλήση φιλιάζοντα. ἐπεὶ εἰ μὴ κρείττονι προστάξειβουλήσει ἐγεγόνει τούτων μία κρᾶσιςκρίσις , πῶς ἂν τὸτῶ βαρὺ τῷ ἐλαφρῷ ἢ τὸ ξηρὸν τῷ ὑγρῷ ἢ τὸ περιφερὲς τῷ ὀρθῷ ἢ τὸ πῦρ τῷ ψυχρῷτὸ ψυχρὸνψυχρόν ἢ ὅλως ἡ θάλασσα τῇ γῇ ἢ ὁ ἥλιος τῇ σελήνῃ ἢ τὰ ἄστρα τῷ οὐρανῷ καὶ ὁ ἀὴρ ταῖς νεφέλαις ἐμίγη καὶ συνῆλθεν ἀνομοίου οὔσης τῆς ἑκάστουἑκατέρου πρὸς τὸ ἕτερον φύσεως; ἔμελλε γὰρ καὶ μεγάλη στάσις γίγνεσθαι πρὸς αὐτά, τοῦ μὲν καίοντος, τοῦ δὲ ψύχοντος, καὶ τοῦ μὲν βαρέοςβαρέως κάτω, τοῦ δὲ κούφου ἐκ τῶν ἐναντίωντοῦ ἐναντίου ἄνω ἕλκοντος, καὶ τοῦ μὲν ἡλίου φωτίζοντος, τοῦ δὲ ἀέρος σκοτίζοντος. καὶ γὰρ καὶκαὶ τὰ ἄστρα ἐστασίασαν ἂν πρὸς ἑαυτά, ὅτι τὰ μὲν ἀνωτέρω, τὰ δὲ κατωτέρω τὴν θέσινφύσιν ἔχει. καὶ ἡ νὺξ δὲ οὐκ ἂν παρεχώρησε τῇ ἡμέρᾳ, ἀλλὰἀλλ’ ἔμενενἐμέν ἔεἰμὲν εἰἔμενε ἂν πάντως μαχομένη πρὸς αὐτὴνπρὸς αὐτὴν μαχομένη καὶ στασιάζουσα. τούτων δὲ γιγνομένωνγινομένων λοιπὸν ἦνἣν ἰδεῖνἰἱδεῖνεἰδεῖν οὐκέτι κόσμον ἀλλ’ ἀκοσμίανἀλλὰ κοσμίαν , οὐκέτι τάξιν ἀλλ’ ἀταξίανἀλλ’ άτὰξίαν , οὐκέτι σύστασιν ἀλλ’ἀλλὰ ἀσύστατον τὸ ὅλον, οὐκέτι μέτραμέτραν ἀλλ’ἀλλὰ ἀμετρίαν. τῇ γὰρ ἑκάστου στάσει καὶ μάχῃ ἢ πάντα ἀνῃροῦντο ἢ τὸτὸντὸ

κρατοῦνκρατούμενον μόνον ἐφαίνετοἐφαίνετο μόνον . καὶ τοῦτο πάλιν τὴν τοῦ παντὸς ἀκοσμίαν ἐδείκνυε καὶ . μόνον γὰρ γενόμενονγινόμενον καὶ λειπόμενον τῇ τῶν ἄλλων χρείᾳ, ἀνάρμοστονἀνάρμοιοστον τὸ ὅλονὅλων ἐποίει. ὥσπερ εἰ καὶκαὶ ἢεἰ καὶ ἢκαὶ μόνος ποῦς καὶἢ μόνη χεὶρ ἀπομείνασα, οὐκ ἂν ἔσωσεν ὁλόκληρον τὸ σῶμαἐν ἄλλω τὴν τοῦ σώματος δόξαν . ποῖος γὰρ κόσμος ἦν, εἰ μόνονμόνος ἥλιος ἔφαινεν ἢ σελήνη μόνη περιεπόλει ἢἦνἣνἢ νὺξ μόνη ἦν ἢ ἡμέρα ἀεὶ ἐτύγχανε; ποία δὲ πάλιν ἦν ἁρμονία, εἰ μόνος ἦν ὁ οὐρανὸς χωρὶς τῶν ἄστρων ἢ τὰ ἄστρα χωρὶς τοῦ οὐρανοῦ; τί δὲ καὶ χρήσιμον, εἰ μόνη θάλαττα ἦν καὶ εἰ μόνη ἡ γῆ χωρὶς ὑδάτων καὶ τῶν ἄλλων τῆς κτίσεως μερῶν ἔκειτοἔκοειτοἔκοιειτοἔκοιτο ; πῶς δ’ ἂνδὲδὲδ’ἂνδ’δὲδ’ἂν καὶὁ ἄνθρωπος ἐφάνη ἢ ὅλως ζῶονζῶν ἐπὶ γῆς, τῶν στοιχείων πρὸς ἑαυτὰ στασιαζόντων καὶ ἑνὸς ὄντος τοῦ κρατοῦντος καὶ τοῦ μὴ δυναμένου πρὸς τὴν τῶν σωμάτων σύστασιν ἀρκεῖνἄρκεινἄρχεινἀρκεῖ ; οὐκ ἂν γὰρ ἐκ μόνου θερμοῦ ἢ μόνου τοῦ ψυχροῦ ἢ μόνου τοῦ ὑγροῦ ἢ τοῦ ξηροῦ συνέστη τι τῶν ὅλωνἄλλων , ἀλλ’ ἦν ἄτακτα πάντα καὶ ἀσύνθετα καθόλου. ἀλλ’ οὐδ’ ἂν αὐτὸ τὸ δοκοῦν κρατεῖν ἠδυνήθη ἂν συστῆναιστῆναι χωρὶς τῆς τῶν ἄλλων ἐπικουρίαςἐπικουρείας , οὕτω γὰρ καὶ νῦν συνέστηκεν.

Ἐπεὶ οὖν οὐκ ἀταξίαοὐκ’ ἀταξίαοὐ κἀτ’ ἀξίαοὐ κατ’ ἀξίαοὐ κατ’ ἀξίανοὐκ ἀτ’ ἀξίαν οὐκ ἀταξίανοὐκ ἀταξίαν οὐ κατ’ἀξίανοὐκ ἀταξίαοὐκακἀταξίαν ἀλλὰ τάξις ἐστὶν ἐν τῷ παντὶ καὶ οὐκ ἀμετρία ἀλλὰ συμμετρία καὶ οὐκ ἀκοσμία ἀλλὰ κόσμοςκοσμίαεὐκοσμία καὶ κόσμου παναρμόνιος σύνταξις. ἀνάγκη λογίζεσθαι καὶ λαμβάνειν ἔννοιαν τοῦ ταῦταπάντα συναγαγόντος καὶ τοῦ συσφίγξαντος καὶ τὴν συμφωνίαν ἐργαζομένουἐργασὰνάμένου ἐργασαμένου πρὸςπρὸ αὐτὰ δεσπότου. κἂν γὰρ μὴμὴ γὰρ τοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρᾶταιὁρᾶτε , ἀλλ’ ἀπὸ τῆς τάξεως καὶ συμφωνίας τῶν ἐναντίων, ἐννοεῖν ἐστιἐπὶ τὸν τούτωντούτωοντοῦτον ἄρχοντα καὶ κοσμήτορα καὶ βασιλέα. ὥσπερ γὰρ πόλιν ἐκ τῶν πολλῶν καὶ τῶν διαφόρων ἀνθρώπων συνεστῶσανσυνιστῶσαν , μικρῶν καὶ τῶν μεγάλων καὶ πλουσίων αὖ καὶ πενήτων καὶ πάλιν γερόντων καὶ νεωτέρων καὶ ἀρρένων τε καὶ τῶν θηλειῶνθηλεῶν , εἰ θεωρήσαιμενθεωρήσομενθεωρήσομενσαιμεν ms.o. θεωρήσωμεν εὐτάκτωςεὐτάκ3τως οἰκουμένην καὶ τοὺς ἐν αὐτῇ διαφόρους μὲν ὄντας, ὁμονοοῦντας δὲ πρὸς ἑαυτοὺς καὶ μήτε τοὺς πλουσίουςτῶν πλουσίων κατὰ τῶν πενήτων ὁρμωμένων μήτε τοὺς μεγάλους κατὰ

τῶν μικρῶν μήτε τοὺς νέους κατὰ τῶν γερόντων γιγνομένους, ἀλλὰ πάντας κατὰ τὴν ἰσομοιρίαν εἰρηνεύοντας. εἰ ταῦτα βλέποιμενβλέπομεν , πάντωςπαντὸς ἐννοοῦμεν, ὅτι ἄρχοντος παρουσία τὴν ὁμόνοιαν πρυτανεύει, κἂν μὴ ὁρῶμεν αὐτόναὐτῶν . ἡ μὲν γὰρ ἀταξία ἀναρχίας ἐστὶ γνώρισμα, ἡ δὲ τάξις τὸν ἡγεμονεύοντα δείκνυσι . καὶ γὰρ καὶ τὴν ἐν τῷ σώματι τῶν μελῶνμελλῶνμελλόντων πρὸς ἑαυτὰ συμφωνίανἐαυτὸν συμφωνίαν ἣἑαυτὸν συμφωνίαν ἢ ὁρῶντεςσυμφωνίαν ὁρῶντεςσυμφωνίαν ὁρῶντες πρὸς ἑαυτὰ , ὅτι οὐ μάχεται ὁ ὀφθαλμὸς τῇ ἀκοῇ οὐδὲ ἡ χεὶρ τῷ ποδὶ στασιάζει, ἀλλ’ ἕκαστον τὴν ἰδίανοἰκείαν ἀποτελεῖ χρείαν ἀστασιάστως, ἐννοοῦμεν ἐκ τούτου πάντωςἐκ τούτου παντὸςπάντως ἐκ τούτουἐκ τούτου ὅτι πάντως εἶναι τὴν ψυχὴν ἐν τῷ σώματιτῷἐκ τοῦ σώματοςἐν τῷ σώματι τὴν τούτων ἡγεμονεύουσανἡγεμονεύουσα , κἂν μὴ βλέπωμενβλέπομενβλέποιμεν αὐτήν. οὕτως ἐν τῇ τοῦ παντὸςπαρόντος τάξει καὶ ἁρμονίᾳ τὸν τοῦ παντὸς ἡγεμόνα νοεῖν ἀνάγκη θεὸννοεῖν ἡγεμόνα θεὸν ἀνάγκηνοεῖν ἡγεμόνα θεὸν ἀνάγκηνοεῖν ἡγεμόνα θεὸν ἀνάγκηἀνάγκη θεὸν καὶ τοῦτον ἕνα καὶ οὐ πολλούς. καὶ ἡ τάξις δὲ αὕτη ἡ τῆς διακοσμήσεως καὶ ἡ τῶν πάντων μεθ’ ὁμονοίαςὁμονίας ἁρμονία, οὐ πολλοὺς, ἀλλ’ ἕνα τὸν αὐτῆς ἄρχοντα καὶ ἡγεμόνα δείκνυσιδείκνυσι καὶ ἡγεμόνα λόγον. οὐκ ἂν γάρ, εἴπερ ἦσαν πολλοὶ τῆς κτίσεως ἄρχοντες, ἐσώζετο τοιαύτη τάξις τῶν πάντωνἁπάντων . ἀλλ’ ἦν πάλιν ἄτακτα πάνταἄτακτα πάντα πάλιν διὰ τοὺς πολλούς, ἕλκοντοςἕλκονταος ἑκάστου πρὸς τὴν ἑαυτοῦ βούλησιν τὰ πάντα καὶ μαχομένου πρὸς τὸν ἕτερον. ὥσπερ γὰρ ἐλέγομεν τὴν πολυθεότητα ἀθεότητα εἶναι, οὕτως ἀνάγκη τὴν πολυαρχίανπολύαρχονπολύ
αρχονχίαν πολύαρχονίαν πολύθεαρχον ἀναρχίαν εἶναι. ἑκάστου γὰρ τὴν τοῦ ἑτέρου ἀρχὴν ἀναιροῦντος, οὐδεὶς ἐφαίνετο λοιπὸν ὁ ἄρχων, ἀλλ’ ἦν ἀναρχία παρὰ πᾶσιν. ἔνθα δὲ μὴ ἔστιν ἄρχων , ἐκεῖ πάντως ἀταξία γίνεται. καὶ ἔμπαλιν ἡ τῶν πολλῶν καὶ διαφόρων μία τάξις καὶ ὁμόνοια ἕνα καὶ τὸν ἄρχοντα δείκνυσι. καθάπερ γὰρ εἴ τις πόρρωθεν ἀκούειἀκούοιἀκούωνἀκούωνἀκούει λύρας ἐκ πολλῶν καὶ διαφόρων νευρῶνχορδῶν συγκειμένης καὶ θαυμάζοιθαυμάζει τούτων τὴν ἁρμονίαν τῆς συμφωνίας, ὅτι μὴ μόνημόνον ἡ βαρεῖα τὸν ἦχον ἀποτελεῖ μηδὲ μόνη ἡ ὀξεῖα μηδὲ μόνη ἡ μέση, ἀλλὰ πᾶσαι κατὰ τὴν ἴσην ἀντίστασιν ἀλλήλαις συνηχοῦσι. καὶ πάντως ἐκ τούτων ἐννοεῖἐννοεῖν οὐχ ἑαυτὴν κινεῖν τὴν λύραν, ἀλλ’ οὐδὲ ὑπὸ πολλῶν αὐτὴν τύπτεσθαι. ἕνα δὲ εἶναι μουσικόν, τὸν ἑκάστης νευρᾶς ἦχον πρὸς τὴν ἐναρμόνιον συμφωνίαν κεράσαντα τῇ ἐπιστήμῃ, κἂν μὴ τοῦτον βλέπῃ. οὕτω παναρμονίου οὔσης τῆς τάξεως ἐν τῷ κόσμῳ παντὶ καὶ μήτε τῶν ἄνω πρὸς τὰ κάτω μήτε τῶν κάτω πρὸς τὰ ἄνω στασιαζόντων, ἀλλὰ μιᾶς τῶν πάντων ἀποτελουμένης τάξεως, ἕνα καὶ μὴ πολλοὺς νοεῖν ἀκόλουθόν ἐστι τὸν ἄρχοντα καὶ τὸν βασιλέα τῆς πάσης κτίσεωςπάσης τῆς κτίσεως , τὸντῶν τῷτὸ ἑαυτοῦ φωτὶ τὰτὰ ms.p. πάντα καταλάμποντα καὶ κινοῦντα.

Οὐδὲ γὰρ πολλοὺς εἶναι δεῖ καὶ νομίζειν τοὺς τῆς κτίσεως ἄρχοντας καὶ ποιητάς, ἀλλὰ πρὸς εὐσέβειαν ἀκριβῆἀλιθκριβῆ καὶ ἀλήθειαν ἕνα τὸν ταύτης δημιουργὸν πιστεύειν προσήκειπροσήκει πιστεύειν , καὶ τοῦτοτοῦτο καὶ τῆς κτίσεως αὐτῆς ἐμφανῶς δεικνυούσης. γνώρισμα γὰρ ἀσφαλὲς τοῦ ἕνα τὸν ποιητὴν εἶναι τοῦ παντός ἐστι τοῦτοτοῦ παντὸς εἶναι τοῦτο ἐστὶ μὴ πολλοὺς, ἀλλ’ ἕνα εἶναι τοῦτον τὸν κόσμονἕνα τὸν κόσμον εἶναι . ἔδειδεῖ γάρ, εἴπερ ἦσαν πολλοὶ θεοί, πολλοὺς τὸν εἶναι καὶ διαφόρους τοὺς κόσμους. οὔτε γὰρ ἔπρεπε τοὺς πολλοὺς ἕνα κόσμον κατασκευάζεινκατασκευάζει οὔτε τὸν ἕνα κόσμον ὑπὸ πολλῶν ποιεῖσθαι διὰ τὰ ἐκ τούτων δεικνύμενα ἄτοπα. πρῶτονπρῶτος μὲν ὅτι, εἰ ὑπὸ πολλῶν ὁ εἷς ἐγεγόνειἐγεγόνει ὁ εἷς κόσμος, ἀσθένεια τῶν ποιησάντων ἦν, ὅτι ἐκ πολλῶν ἓν ἔργονἔργον ἓν ἀπετελέσθη. καὶ ἐκ τούτου γνώρισμα οὐ τὸ τυχὸν ἦν τῆς ἀτελοῦς ἑκάστου πρὸς τὸ ποιεῖν ἐπιστήμης. εἰ γὰρ ἤρκει εἷς, οὐκ ἂν οἱ πολλοὶ τὴντῶντὴντῶν ἀλλήλων ἀνεπλήρουνἐπλήρουν ἔλλειψινἔλλεινἔλλην τὴν ἀλλήλων ἐπλήρουν τὴν ἔλλειψιν πολλοὶ . ἐν θεῷ δὲ λέγειν εἶναί τι ἐλλιπὲςἐλλειπὲς ἀσεβὲς οὐ μόνονἀσεβὲς οὐ μόνονοὐ μόνον ἀσεβὲς , ἀλλὰ καὶ πέρα τῶν ἀθεμίτων ἐστί. καὶ γὰρ καὶ τεχνίτηντεχνίτης ἐν ἀνθρώποις οὐκ ἄν τις εἴποιεἴποι τιςτις εἴπη τέλειον, ἀλλὰ ἀσθενῆ, εἰ μὴ μόνος, ἀλλὰ μετὰ πολλῶν ἓν ἀποτελοίηἀποτελείοιη τὸτὸ ms.1. ἔργον. εἰ δὲ ἕκαστος μὲν ἠδύνατο τὸ ὅλον ἀποτελέσαι, οἱεἰοἱεἰοἱ πάντες δὲ εἰργάσαντο διὰ τὴν τοῦ γιγνομένουγενομένου κοινωνίαν, γελοῖον μὲν ἂν εἴη τὸ τοιοῦτον, εἰ δὲ[δὲ] διὰ δόξαν ἕκαστος εἰργάσατο, ἵνα μὴ ὡς ἀδύνατοςἀδύνατοντος ὑπονοηθῇ. κενοδοξίαν δὲδὲ πάλιν λέγεινεἰπεῖν ἐν θεοῖς τῶν ἀτοπωτάτων ἐστίν. ἔπειτα εἰ ἕκαστος ἱκανὸςδυνατὸςδυνατὸςἱκανὸς ἦν πρὸς τὴν τοῦ ὅλου δημιουργίαν, τίς ἡ χρεία τῶν πολλῶν, ἑνὸς αὐτάρκους γιγνομένουγινομένουγενομένου πρὸς τὸ πᾶν; ἄλλως τε ἀσεβὲς

καὶ ἄτοπον ἂν φανείη, εἰ τὸ μὲν ποίημα ἓν τυγχάνει, οἱ δὲ ποιήσαντες διάφοροι καὶ πολλοίκαὶ πολλοὶ καὶ διάφοροι , λόγου ὄντος φυσικοῦ τὸ ἓν καὶ τέλειον τῶν διαφόρων κρεῖττον εἶναι. καὶ τοῦτο καὶ τοῦτο δὲ 11 ἰστέονγνωστέον , ὅτι, εἰ ὑπὸ πολλῶν ὁ κόσμος ἐγεγόνεικόσμ11 , διαφόρουςἀδιαφόρουςἀδιαφόραςἀδιαφόρωας εἶχε καὶ τὰς κινήσεις καὶ ἀνομοίουςἀνομίους κινήσε11ους ἑαυτῷ. πρὸς ἕκαστον γὰρ τῶν ποιησάντωνποιημάτων 10των ἀποβλέπων, διαφόρους εἶχε καὶ τὰςεἶ8 κινήσεις. ἐν δὲ τῇ διαφορᾷ, καθάπερ7 εἴρηται πρότερον, πάλιν ἦν ἀκοσμία καὶ10 τοῦ παντὸς ἀταξίαἦν ἀταξία καὶ τοῦ παντὸς ἀκοσμίαἦν ἀκοσμία καὶ ἀταξία τοῦ παντὸςἀκοσμία καὶ τοῦ παντὸς ἀταξία ἦν . ἐπειδὴἐπειδὴ ἐπεὶοὐδὲδὲ ναῦςἐπειδ9 ὑπὸ πολλῶν κυβερνωμένη κατ’ ὀρθὸνκ8 πλευσεῖταιπλεύσει ποτὲ , εἰ μὴ εἷς ταύτης τοὺς οἴακαςτ9 κρατοίη κυβερνήτης. οὐδὲ λύρα ὑπὸ πολλῶνλ6 κρουομένη σύμφωνον ἀποτελέσεισύμφω8λέσει τὸν ἦχονφθόγγον , εἰ μὴ εἷς ὁ ταύτην πλήττωντα7ττων εἴη τεχνίτης. οὐκοῦν μιᾶς οὔσηςμ7ττων τῆς κτίσεως καὶ ἑνὸς ὄντοςὄντωος τοῦτοῦτοῦ κόσμουκό4 καὶ3 μιᾶςκαὶ μιᾶς τῆς τούτου τάξεως, ἕνα δεῖ νοεῖν ἕν9 εἶναι καὶ τὸν ταύτης βασιλέα καὶ δημιουργόν7υργόν δημιουργὸν καὶ τὸν βασιλέα κύριον . διὰ τοῦτο γὰρ καὶ αὐτὸς ὁ δημιουργὸς καὶ ἕνα τὸν σύμπαντα κόσμον πεποίηκενπε9 , ἵνα μὴ τῇ τῶν πολλῶν συστάσει πολλοὶ καὶ10 οἱ δημιουργοὶ νομίζοιντο, ἀλλ’ ἑνὸς8 ὄντος τοῦ ποιήματος, εἷς καὶ ὁ τούτου ποιητὴςτ8ητὴς πιστεύηται. καὶ οὐχ ὅτι εἷς ἐστιν ὁ δημιουργόςεἷ9μιουργὸς , διὰ τοῦτο καὶ εἷς ἐστιν ὁ κόσμοςἐστι 8 . ἠδύνατο γὰρ καὶ ἄλλους κόσμους ποιῆσαι ὁ θεόςκόσμο9 ὁ θεὸς καὶ ἄλλους κόσμους ποιῆσαι . ἀλλ’ ὅτι εἷς ἐστιν ὁ κόσμος ὁ γενόμενος, ἀνάγκη καὶ15 τὸν τούτου δημιουργὸν ἕνα πιστεύειν εἶναι.

Τίς οὖνοὖνοὖν ἂνδ’δ’οὖν εἴη οὗτοςὁ τοιοῦτοςὁ τοιοῦτοςοὗτος ; καὶ τοῦτο γὰρ ἀναγκαῖοντοῦ9καῖον μάλιστα δηλῶσαι καὶ λέγειν, ἵνα9 μή, τῇ περὶ τοῦτοντούτωντοῦτοτούτου ἀγνοίᾳ πλανηθείςπλανηθήπλανήθηπλανηθῆ 8ς τις, καὶ ἕτερον ὑπολάβῃὑπολάβοι καὶ εἰς τὴν αὐτὴν7ὴν πάλιν τοῖς πρότεροντὴν προτέραντῇ προτέρᾳ ἀθεότητα ἐμπέσῃ . νομίζω δὲ μηδένα περὶ τούτου τὴν διάνοιαν ἀμφίβολον ἔχειν. εἰ γὰρ δὴ τοὺς8οὺς παρὰ ποιηταῖς λεγομένουςκαλουμένους θεοὺς οὐκμὴ 7κ εἶναι θεοὺς ὁ λόγος

ἔδειξε καὶ τοὺς τὴν κτίσιν θεοποιοῦντας ἤλεγξεἔδειξε πλανωμένουςπλα6υς θεοποιοῦντας τὴν κτίσινκτήσινκτῆσιν πλανωμένους ἤλεγξετὴν κτίσιν θεοποιοῦντας ἤλεγξε πλανωμένους καὶ καθόλου τὴν τῶν ἐθνῶν εἰδωλολατρείαν8τρίαν ἀθεότητα καὶ ἀσέβειαν οὖσαν ἀπέδειξενἐἀπέδειξεν 6πέδειξεν . ἀνάγκη πᾶσα τούτων ἀναιρουμένων7μένων , λοιπὸν παρ’ ἡμῖν εἶναι τὴν εὐσεβῆευσεβεῖη 6ἀσεβῆἀσεβῆεὐσεβῆἀσεβῆ[*] ἀσεβεῖ θρησκείαν καὶ καὶ τὸν παρ’ ἡμῶνἡμῖν εἶναιἡμῖν προσκυνούμενονπροσ6ενον καὶ κηρυττόμενονκηρυττόμενον καὶ προσκυνούμενον τοῦτον μόνονμόνον εἶναιμό7ι θεὸν ἀληθῆ, τὸν καὶτὸν καὶ τῆς κτίσεως κύριον καὶ πάσης7άσης ὑποστάσεως δημιουργόν. τίς δὴ οὖν 8 ἐστιν οὗτοςοὗτός ἐστιν , ἀλλ’ ἢ ὁ πανάγιος καὶ ὑπερέκειναὑπὲρ ἐπέκειναὑπερεπέκεινα6εινα πάσης γενητῆςγεννητῆς οὐσίας, ὁ τοῦ Χριστοῦ πατήρ8ρ , ὅστις, καθάπερ ἄριστος κυβερνήτηςκυβερ5 , τῇ ἰδίᾳ σοφίᾳ καὶ τῷ ἰδίῳ λόγῳ τῷ κυρίῳ ἡμῶν5μῶν καὶ σωτῆριἰησοῦ Χριστῷ, τὰ πανταχοῦ διακυβερνᾷ σωτηρίωςδιακυβερ6ρίως καὶ διακοσμεῖ καὶ ποιεῖ, ὡς ἂν αὐτῷ6τῶ καλῶς ἔχειν δοκῇδοκεῖδοκεῖῆ ; ἔχει δὲ καλῶς, ὡς γέγονε7ε καὶ ὁρῶμεν γιγνόμενα, ἐπειδὴ καὶ τοῦτο βούλεται, καὶ τοῦτο oὐκ ἄν τις ἀπιστήσειεν. εἰ μὲν γὰρ ἄλογος ἦν ἡ τῆς κτίσεως κίνησις, καὶ ἁπλῶς ἐφέρετο τὸ πᾶν, καλῶς ἄν τις καὶ τοῖς λεγομένοις ἠπίστησεν. εἰ δὲ λόγῳ καὶ σοφίᾳ καὶ ἐπιστήμῃ συνέστηκε καὶ παντὶ κόσμῳ διακεκόσμηταιδιακεκόσμητεαι , ἀνάγκη τὸν ἐπικείμενον καὶ διακοσμήσαντα, τοῦτον οὐκ ἄλλον εἶναι τινὰ ἢ λόγον τοῦτινα ἢ λόγον εἶναι τοῦ θεοῦ. λόγον δέ φημι οὐ τὸν ἐν ἑκάστῳτὸν ἑκάστωτῶν ἑκάστων τῶν γενομένωνλεγομένωνλεγομένωνγενομένων συμπεπλεγμένονσυμπεπεπλεγμένον καὶ συμπεφυκότα, ὃν δὴ καὶ σπερματικόν τινες εἰώθασιεἰώθασί τινες καλεῖν, ἄψυχον ὄντα καὶ μηδὲν λογιζόμενον μήτεμηδὲν νοοῦντα, ἀλλὰ τῇ ἔξωθεν τέχνῃ μόνον ἐνεργοῦντα κατὰ τὴν τοῦ ἐπιβάλλοντος αὐτὸν ἐπιστήμην. οὐδὲ οἷον ἔχει τὸ λογικὸν γένος λόγον τὸν ἐκ συλλαβῶν συγκείμενονκείμενον καὶ ἐν ἀέρι σημαινόμενον, ἀλλὰ τὸν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ θεοῦ τῶν ὅλωνθεὸνθεοῦ τὸν ὅλον ζῶντα καὶ ἐνεργῆ θεὸν αὐτολόγοναὐτὸν λόγοναὐτὸν λόγωαὐτὸν λόγοναὐτολόγον λέγω, ὃς ἄλλος μὲν ἔστιἐστι τῶν γενητῶνγεννητῶν καὶ πάσης τῆς κτίσεως, ἴδιος δὲ καὶ μόνος τοῦ ἀγαθοῦ πατρὸς ὑπάρχει λόγος, ὃς τόδε τὸ πᾶν διεκόσμησε καὶ φωτίζει τῇ ἑαυτοῦ προνοίᾳ. ἀγαθοῦ γὰρ πατρὸς ἀγαθὸς λόγος ὑπάρχων, αὐτὸς τὴν τῶν πάντων διεκόσμησε διάταξινδιὰ τάξιντάξιν , τὰ μὲν ἐναντία τοῖς ἐναντίοις συνάπτων, ἐκ τούτων δὲ μίαν διακοσμῶν ἁρμονίαν. οὗτος, θεοῦ δύναμις καὶ θεοῦ σοφία ὢν, οὐρανὸν μὲν περιστρέφει, γῆν δὲ ἀναρτήσας καὶ ἐπὶ μηδενὸς κειμένην τῷ ἰδίῳ νεύματι ἥδρασε. τούτῳ φωτιζόμενοςὁ ἥλιος τὴν οἰκουμένην καταυγάζει καὶ σελήνη μεμετρημένον ἔχει τὸ φῶς. διὰ τοῦτοντοῦτο καὶ τὸ ὕδωρ ἐπὶὑπὸ νεφελῶννεφῶν κρεμᾶται, καὶ ὑετοὶ τὴν γῆν ἐπικλύζουσι, καὶ ἡ μὲν θάλασσα περιορίζεται, ἡ δὲ γῆ παντοίοις φυτοῖς κομᾷ καὶ χλοηφορεῖ . καὶ εἴ τις ἄπιστος ζητοίηζητοίηει περὶ τῶν λεγομένων, εἰ ὅλως ἐστὶἔστι λόγος θεοῦ, μαίνοιτομένοιμένει μὲν ὁ τοιοῦτος ἀμφιβάλλων περὶ λόγου θεοῦ , ἔχει δὲ ὅμως ἐκ τῶν ὁρωμένων τὴν ἀπόδειξιν, ὅτι πάντα λόγῳ θεοῦ καὶ τῇ σοφίᾳκαὶ θεοῦ σοφίᾳ συνέστηκε καὶ οὐκ ἂν ἡδράσθη τι τῶν γενομένωνγινομένων , εἰ μὴ λόγῳ ἐγεγόνει καὶ λόγῳ καὶ σοφία τῷ θείῳ, καθάπερ ἐλέχθηκαθάπερ ἐλέγχθη .