Athanasius Alexandrinus: Contra gentes (31-35)

Πρῶτον μὲν οὖν οὐ μικρὸν γνώρισμα7α τοῦ λογικὴν εἶναι τὴν τῶν ἀνθρώπωνἀν5ν ψυχὴν ἐκ τοῦ πρὸς τὰ ἄλογα διαλλάττεινδιαλάττειν8ειν αὐτήναὐτόν . διὰ τοῦτο γὰρ ἐκεῖνα μὲν ἄλογα καλεῖνκαλεῖν ἄλογα ἐκεῖ7ογα καλεῖν ἡ φύσις εἴωθεν, ἐπειδὴ τῶν ἀνθρώπων τὸ γένοςτὸ τῶν ἀνθρώπων γένος ἐστὶ λογικόν. ἔπειτα δὲ8 καὶ τοῦτο πρὸς ἀπόδειξιν οὐ τὸ τυχὸν ἂν εἴη8η ἐκ τοῦ μόνον τὸν ἄνθρωπον τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦαὐτοῦ λογίζεσθαι καὶ ἐνθυμεῖσθαι τὰ μὴ παρόντα καὶ πάλιν ἐπιλογίζεσθαικαὶ ἐνθυμεῖσθαι τὰ μὴ παρόντα καὶ πάλιν ἐπιλογίζεσθαι καὶ κρίσει τὸ κρεῖττον τῶν λογισμῶν αἱρεῖσθαιἀρνεῖσθαιαἱρεῖσθαι . τὰ μὲν γὰρ ἄλογα μόνα τὰ παρόντα βλέπει καὶ πρὸς μόνα τὰ ἐν ὀφθαλμοῖς ὁρμᾷ, κἂν μετὰ ταῦτα τὴν βλάβην ἔχῃἔχειἔχῃ . ὁ δὲ ἄνθρωπος οὐ πρὸς τὰ βλεπόμενα ὁρμᾷ, ἀλλὰ τῷ λογισμῷ τὰ διὰ τῶν ὀφθαλμῶν ὁρώμεναβλεπόμενα κρίνει. πολλάκις γοῦν ὁρμήσας κεκράτηταικεκράτηκε τῷ λογισμῷ, καὶ λογισάμενος πάλιν ἐπελογίσατοἀπελογίσατο καὶ αἰσθάνεταιαἰσθάνετοαι σθάνεται ἕκαστος, εἰἥἢ τῆς ἀληθείας γένοιτο φίλος, ὅτι ἄλλος παρὰ τὰς σωματικὰς αἰσθήσεις ἐστὶν ὁ τῶν ἀνθρώπων νοῦς. διὰ τοῦτο γοῦν ὡς ἄλλος ὢν, αὐτῶν τῶν αἰσθήσεων γίνεται κριτής, καὶ ὧν ἐκεῖναι ἀντιλαμβάνονται, ταῦτατούτων οὗτος διακρίνειγίνεται κριτής καὶ ἀναμιμνήσκει καὶ δείκνυσιν αὐταῖς τὸ κρεῖττοντὸ κρεῖττον αὐταῖς . ὀφθαλμοῦ μὲν γάρ ἐστι μόνον τὸ ὁρᾶν καὶ ὤτων τὸ ἀκούειν καὶ στόματος γεύεσθαι καὶ ρινὸς ὀδμῶν ἀντιλαμβάνεσθαι καὶ χειρῶν τὸ ἅπτεσθαι. ἀλλ’ ἃ δεῖἀλλ’ ὃ δεῖἀλλὰ δεῖἄλλα δεῖ ὁρᾶν καὶ ἀκούειν, καὶ ὧν ἅπτεσθαι δεῖ καὶ γεύεσθαι καὶ ὀδμᾶσθαι, οὐκέτι τῶν αἰσθήσεών ἐστιν, ἀλλὰ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ ταύτης νοῦ διακρῖναι. ἀμέλει καὶ ξίφους λαβέσθαι δύναται ἡ χεὶρ καὶ δηλητηρίου γεύσασθαι τὸ στόμα, ἀλλ’ οὐκ οἶδενεἶδεν , ὅτι βλάπτει ταῦτα, εἰ μὴ ὁ νοῦς διακρίνῃδιακρίνει . καὶ ἔοικέ γε τὸ τοιοῦτον, ἵνα ἐπὶ εἰκόνος αὐτὸ θεωρήσωμεν , λύρᾳ

καλῶςκαθῶς κατεσκευασμένῃκατεσκευασμένηςκατεσκευασμένης καὶ τῷ ταύτην κρατοῦντικρατοῦντι ταύτην μουσικῷμουσικῶς μετ’ ἐπιστήμης. ὡς γὰρ αἱ ἐν τῇ λύρᾳ νευραὶ ἑκάστη μὲν ἔχει τὸν ἴδιον φθόγγον, ἡ μὲν βαρύνβαρὺς , ἡ δὲ ὀξύν, ἡ δὲ μέσον, ἡ δὲ ὀξύτονον, ἡ δὲ ἄλλον. ἀδιάκριτος δέ ἐστιν αὐτῶν ἡἡ τούτων ἁρμονία καὶ ἀδιάγνωστος ἡ σύνθεσις χωρὶς τοῦ ἐπιστήμονος. τότε γὰρ καὶ ἡ ἁρμονία αὐτῶν δείκνυται καὶ ἡ σύνταξις αὐτῶν ὀρθήὀρθὴ καὶ ἡ σύνταξις , ὅταν ὁ κατέχων τὴν λύραν πλήξῃ τὰς νευρὰς καὶ ἁρμοδίωςἁρμονίωςἁρμονίας ἑκάστης ἅψηται, τοῦτον τὸν τρόπον καὶ τῶν αἰσθήσεων ἐν τῷ σώματι οὐσῶν καὶ ὡς λύραςἐν λύρα ἡρμοσμένων, ὅταν ὁ ἐπιστήμων νοῦς αὐτῶν ἡγεμονεύῃἡγεμονεύειἡγεμονεύῃἡγεμονεύει . τότε καὶ διακρίνει ἡ ψυχὴ καὶ οἶδεν ὃ ποιεῖ καὶ πράττει. τοῦτο δὲ μόνονμόνων ἴδιον ἀνθρώπων ἐστὶ καὶ τοῦτό ἐστι τὸ λογικὸν τῆς ψυχῆς τῶν ἀνθρώπων, ᾧ χρωμένη διαλλάττει τῶν ἀλόγων καὶ δείκνυσιν, ὅτι ἀληθῶςἀληθῶς ὅτι ἄλλη παρὰ τὸ φαινόμενόντὰ φαινόμενα ἐστιν ἐν σώματι ἐν σώματι ἐστι . πολλάκις γοῦν κειμένουκινουμένου τοῦ σώματος ἐπὶ γῆς τὰ ἐν οὐρανοῖς φαντάζεται καὶ θεωρεῖ ὁ ἄνθρωπος. καὶ πολλάκις τοῦ σώματος ἠρεμοῦντος καὶ ἡσυχάζοντος καὶ καθεύδοντος κινεῖται ἔνδον ὁ ἄνθρωπος καὶ τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦαὐτοῦ θεωρεῖ εἰς , χώρας ἀποδημῶν καὶ περιπατῶν12 καὶ ἀπαντῶν τοῖς γνωρίμοις καὶ πολλάκιςγνωρίμ12κις διὰ τούτων τὰς μεθ’καθ’ ἡμέρανἡμέρας πράξειςἡμ12 ἑαυτοῦ μαντευόμενος καὶ προγινώσκωνκα12 . τοῦτο δὲ τί ἂνδ’ ἂν τί ἂν εἴη ἕτερον ἢ ψυχὴ λογική13 , ἐν ᾗ λογίζεται καὶ νοεῖὑπονοεῖἀπονοεῖκατανοεῖ τὰ ὑπὲρ ἑαυτὸναὐτὸν ὁ ἄνθρωποςἑ2 ;

Καὶ τοῦτο δ ἂν εἴη πρὸς ἀπόδειξιν ἀκριβῆἀπ13 τοῖς ἔτι πρὸς ἀναίδειαν τῆς ἀλογίαςἀληθείας τετραμμένοις13μένοις · πῶς τοῦ σώματος θνητοῦ κατὰ φύσιν ὄντοςτῆ φύσει θνητοῦ ὄντος λογίζεται ἄνθρωπος τὰ περὶ10 ἀθανασίας καὶ πολλάκις ἑαυτῷ τὸν θάνατον ὑπὲρ ἀρετῆς προκαλεῖταιπρὸσκαλήταιπροσκαλεῖταιπροκαλεῖταιπρ10 ; ἢ πῶς προσκαίρου τοῦ σώματος ὄντοςσ10 τὰ αἰώνια φαντάζεται ὁ ἄνθρωπος, ὥστε τῶνἄν13 μὲν ἐμποδὼνἐμποδῶνἐκποδῶν καταφρονεῖν, εἰς ἐκεῖνακαταφρον10 δὲ τὸν πόθον ἔχειν· τὸ μὲν

οὖν σῶμαμ9 , οὐκ ἂν ἑαυτὸἑαυτῶαὐτὸ περὶὑπὲρ ἑαυτοῦαὐτοῦἑαυτοῦ τοιαῦτα λογίσηταιλογίσεται τοι13 καὶ οὐκ ἂν τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦ λογίζοιτοἑαυτ11 , θνητὸν γὰρ καὶ πρόσκαιρόν ἐστιν. ἀνάγκη12 δὲ καὶ ἕτερον εἶναι τὸ τὰ ἐναντία καὶ παρὰ τὴν ἐναντ12 φύσιν τῷ σώματιτοῦ σώματος λογιζόμενονλογ9 . τί οὖν ἂνἂν οὖν εἴη τοῦτο πάλιν ἢ ψυχὴ λογικὴ καὶ13 ἀθάνατος; καὶ γὰρ οὐκ ἔξωθεν, ἀλλ’ ἔνδοθενἔξ11δοθεν αὕτη τῷ σώματι, ὡς ὁ μουσικὸς τῇ10 λύρᾳ ἐνηχεῖἐνηχῆ τὰ κρείττονα. πῶς δὲ πάλιν κατὰ φύσιν ὢν ὁ ὀφθαλμὸς εἰς τὸ ὁρᾶν καὶ ἡ ἀκοὴ εἰς τὸ22δοθεν ἀκούειν, τὰ μὲν ἀποστρέφονται, τὰ δὲἀποστρέ9ὲ αἱροῦνται; τίς γὰρ ὁ τὸν ὀφθαλμὸν τοῦ9οῦ ὁρᾶν ἀποστρέφων; ἢ τίς τὴν ἀκοὴνἀκούειν 8 κατὰ φύσιν οὖσαν ἀκουστικὴνἀκούστὴνἀκουστὴνἀκουτιστικὴν ἀποκλείει12 τοῦ10οῦ μὴ ἀκούειν; ἢ τίς τὴν γεῦσιν κατὰ φύσιν9 οὖσαν γευστικὴν κωλύει πολλάκιςπολ8 12καὶ ἀντιλαμβάνεσθαικαὶ ἀντιλαμβάνεσθαι τῆς φυσικῆς ὁρμῆς; τίς δὲ τὴν χεῖρα4 κατὰ φύσιν οὖσαν εἰς4φύσιν οὖσαν εἰς12κατὰ φύσιν ἔχουσανκατὰ φύσιν ἔχουσανοὖσαν κατὰ φύσιν εἰς τὸ ἐνεργεῖν ἐπέχει τοῦ ψαύειν10αύειν τινός; τίς δὲ τὴν ὄσφρησιν καὶ αὐτὴν12ὴν εἰς τὸ ὀδμᾶσθαι γενομένην ἀποστρέφει9ι τοῦ μὴ ἀντιλαμβάνεσθαι; τίς ὁ ταῦτα11 κατὰ τῶν φυσικῶν τοῦ σώματος ἐνεργῶνσώμα10ν ; ἢ πῶς τὸ σῶμα τὴν φύσιν ἀποστραφὲν8ὲν ἐπιστρέφεται πρὸς τὰς ἑτέρου συμβουλίας10ουλίας καὶ πρὸς τὸ ἐκείνου νεῦμα ἡνιοχεῖται8οχεῖται ; ταῦτα γὰρ οὐδὲν ἕτερον ἢ ψυχὴν λογικὴν10κὴν ἀποδείκνυσιν ἡγεμονεύουσαν δεικνύει τοῦ σώματοςἡγεμονεύ9ώματος . οὐδὲ γὰρ ἑαυτὸἑαυτῶὸ ἑαυτῶ τὸ σῶμα πέφυκεν7υκεν ἐλαύνειν, ἀλλ’ ὑφ’ ἑτέρου ἄγεται καὶ7 φέρεται, ὥσπερ οὐδὲ ἵππος ἑαυτὸν ὑποζεύγνυσιν8οζεύγνυσιν , ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ κρατοῦντος ἐλαύνεταικρα9αύνεται . διὰ τοῦτο γοῦν καὶ νόμοι μὲν8 ἀνθρώποις τὰ καλὰ μὲνἐν πράττειν, τὴν δὲ κακίαν7κίαν ἀποστρέφεσθαι. τοῖς δὲ ἀλόγοις9 ἀλόγιστα τὰ κακὰ καὶ ἄκριτα μένειμένει καὶ ἄκριταμένει καὶ 6 , ἅτε δὴ τῆς λογικότητοςλογιότητος καὶ τῆς κατὰ λόγον διανοίας ἐκτὸς τυγχάνουσιν. εἶναι μὲν οὖν ψυχὴν λογικὴν ἐν ἀνθρώποις ἐκ τῶν προειρημένωνἐν ἀνθρώποις λογικὴν ἐκ τῶν προειρημένωνλογικὴν ἐκ τῶν προειρημένων ἐν ἀνθρώποις νομίζω δεδεῖχθαι.

Ὅτι δὲ καὶ ἀθάνατος γέγονεν ἡ ψυχή, καὶ τοῦτο ἀναγκαῖον εἰδέναιεἶναιεἰδεῖνἰδεῖν ἐν τῇ ἐκκλησιαστικῇ διδασκαλίᾳ πρὸς ἔλεγχον τῆς τῶν εἰδώλων ἀναιρέσεωςαἰρέσεωναἱρέσεως . γένοιτο δ’ ἂν οὖν ἡ περὶ τούτων γνῶσις ἐγγυτέρω μᾶλλον ἐκ τῆς περὶ τοῦ σώματος γνώσεως καὶ ἐκ τοῦ πρὸςπερὶ

τὸ σῶμα διαλάττειν αὐτήν. εἰ γὰρ ἄλλην αὐτὴν ὁ λόγος ἀπέδειξε παρὰ τὸ σῶμα, ἔστιἔσται δὲ τὸτὸ σῶμα φύσει θνητόν, ἀνάγκη τὴν ψυχὴν ἀθάνατον εἶναι, τῷτὸ μὴ εἶναι κατὰ τὸ σῶμα. καὶ πάλιν εἰ ἡ ψυχὴ τὸ σῶμα κινεῖκινεῖταικινεῖκινεῖται, , ὡς δέδεικταιλέλεκταιδείκνυται , καὶ οὐχὶ ὑπὸ ἄλλων αὐτὴ κινεῖται , ἀκόλουθόν ἐστιν ὑφ’ ἑαυτῆς κινουμένην τὴν ψυχὴν καὶ μετὰ τὴν εἰς γῆν ἀπόθεσιν τοῦ σώματος τοῦ σώματος ἀπόθεσιν κινεῖσθαι πάλιν αὐτὴν ἀφ’ ἑαυτῆςαὐτὴν πάλιν ἀφ’ ἑαυτῆςπάλιν ἀφ’ ἑαυτῆς αὐτὴν . οὐ γὰρ ἡ ψυχή ἐστιν ἡ ἀποθνήσκουσα, ἀλλὰ διὰ τὴν ταύτης ἀναχώρησιν ἀποθνήσκει τὸ σῶμα. εἰ μὲν οὖν καὶκαὶ ἐκινεῖτο αὕτη ὑπὸ τοῦ σώματος ἐκινεῖτοἐκεινεῖτο ὑφ’ ἑτέρου κινεῖται τὸ ⋯ , ἀκόλουθον ἦν ἀναχωροῦντος τοῦ κινοῦντος ἀποθνήσκειν αὐτήν. εἰ δὲ ἡ ψυχὴ κινεῖ καὶ τὸ σῶμασ5 σῶμα κινεῖσῶμα κινεῖ , ἀνάγκη μᾶλλον αὐτὴν ἑαυτὴν κινεῖν. ἑαυτῇαὐτὴ δὲ κινουμένῃ ἐξ ἀνάγκης καὶ μετὰ τὸν τοῦ σώματος θάνατονθάνατον τοῦ σώματος ζῇζῆν . ἡ γὰρ κίνησις τῆς ψυχῆς οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν ἢ ζωὴ αὐτῆςαὕτη . ὥσπερ οὖν ἀμέλειοὐ μέλει καὶ τὸ σῶμα τότε ζῆν λέγομεν, ὅτε κινεῖται, καὶ τότε θάνατον αὐτοῦθνητὸν εἶναι, ὅτε τῆς κινήσεως παύεται. τοῦτο δὲ καὶ ἀπὸ τῆς ἐν σώματι καθάπαξ ἐνεργείας αὐτῆς φανερώτερον ἄν τις ἴδοι. εἰ γὰρ καὶ ὅτε τῷ σώματι ἐπιβέβηκε9βέβηκεσύνεστι καὶ ἐπισύνεστι καὶ ἐπιβέβηκεὅτε τῶ 2ματι ἐπιβεβήκει καὶ συνδέδεταισυνδέχεται τούτῳ, οὐ κατὰ τὴν τοῦ σώματος σμικρότητα9τασώματος αὕτη σμικρότησώματος αὕτη σμικρότητα συστέλλεται καὶ συμμετρεῖται, ἀλλὰ πολλάκις ἐπὶ κλίνης τούτου κειμένουἀλλ’ ἀπ’ αὐτῆς9 ἐκείνου συγκειμένουἀλλ’ ἀπ’ αὐτῆς ἐκείνου συγκειμένουκαὶ μὴ κινουμένουκαὶ μὴ κινουμένουοὐ θανόντοςἀλλὰ πολλάκις τούτου ἐπὶ κλίνης κειμένου καὶ μὴ κινουμένου , ἀλλ’ἄλλως ὡς ἐν θανάτῳ κοιμωμένου, αὕτηαὐτοῦ κατὰ τὴν ἑαυτῆς δύναμιν9ναμινκαὶ ἀργοῦντος κατὰ δύκαὶ ἀργοῦντος κατὰ δύναμιν γρηγορεῖ καὶ ὑπερεκβαίνει τὴν τοῦ σώματος φύσιν. καὶ ὥσπερ ἀποδημοῦσαὑποδημοῦσα τούτου μένουσα ἐν τῶ σώματικαὶ , τὰ ὑπὲρ γῆν φαντάζεται καὶ θεωρεῖ, πολλάκις δὲ καὶ τοῖς ἔξω τῶν γηΐνωνγηγεινῶν σωμάτων ἁγίοις καὶ ἀγγέλοις συναντᾷ καὶ πρὸς αὐτοὺς ἀφικνεῖται τῇ τοῦ νοῦ θαρροῦσακαθαρροῦσα καθαρότητιθαρροῦσα τῆ τοῦ νοῦ καθαρότητιτῆ τοῦ νοῦ καθαρότητι θαρροῦσα . πῶς οὐχὶ μᾶλλον καὶ πολλῷ πλέον ἀπολυθεῖσα τοῦ σώματος, ὅτε ὁ συνδήσας αὐτὴν βούλεται θεός, φανερωτέραν ἕξει τὴν τῆς ἀθανασίας γνῶσιν; εἰ καὶ γὰρ καὶ συνδεθεῖσα τῶ σώματι τὴν ἐκτὸς τοῦ σώματος ζωὴν ἔζη, πολλῷ πλέονμᾶλλον καὶ μετὰ θάνατον τοῦ σώματος ζήσεται καὶ οὐ παύσεταιπαύεται τοῦτὸτῶ ζῆν διὰ τὸν οὕτως αὐτὴν ποιήσαντα θεὸν διὰ τοῦ ἑαυτοῦτὸν οὕτως αὐτὴν ποιήσαντα θεὸν, διὰ τοῦ λόγου, τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. διὰκατὰ τοῦτο γὰρ καὶ ἀθάναταὡς ἀθάνατος καὶ αἰώνια λογίζεται καὶ φρονεῖ, ἐπειδὴἐπεὶὅτι καὶ ἀθάνατός ἐστι. καὶ ὥσπερ τοῦ σώματος θνητοῦ τυγχάνοντοςὑπάρχοντος θνητὰ καὶ αἱ τούτου θεωροῦσιν αἰσθήσεις, οὕτως ἀθάνατα θεωροῦσαν καὶ λογιζομένην τὴν ψυχὴν ἀνάγκη καὶ αὐτὴν ἀθάνατον εἶναι καὶ ἀεὶαὐτὴν ζῆνζῆν ἀεί . αἱ γὰρ περὶ τῆς ἀθανασίας ἔννοιαι καὶ θεωρίαι οὐδέποτεοὐδαμῆ αὐτὴν ἀφιᾶσιἀφίουσι μένουσαιμένουσαν ἐν αὐτῇ καὶ ὥσπερ ἔκκαυμαἔγκαυμα ἐν αὐτῇ γινόμεναι πρὸς ἀσφάλειαν τῆς ἀθανασίαςθεογνωσίας . διὰ τοῦτο γοῦν καὶ τῆς περὶπερὶ τῆς θεοῦ θεωρίας ἔχει τὴν ἔννοιαν καὶ αὐτὴαὐτῇ ἑαυτῆς γίνεται ὁδός, οὐκ ἔξωθεν, ἀλλ’ ἐξ ἑαυτῆς λαμβάνουσα τὴν περὶ τοῦτοῦτοῦτούτου θεοῦ λόγουλόγονλόγονου γνῶσιν καὶ κατάληψιν.

Λέγομεν οὖν, καθάπερ εἴρηται πρότερον , ὥσπερ τὸν θεὸν ἠρνήσαντο καὶ ἄψυχα θρησκεύουσινσέβουσιν , οὕτω καὶ τὴν ψυχὴν οὐκ ἔχειν λογικὴν νομίζοντες, αὐτόθεν ἔχουσι τῆς παραφροσύνης τὴν ἐπιτιμίαν ἐν ἀλόγοις καταριθμούμενοι. καὶ διὰ τοῦτο ὡς ἄψυχοι ἐν ἀψύχοις ἔχοντες τὴν δεισιδαιμονίαν, ἐλέους καὶ χειραγωγίας εἰσὶν ἄξιοι . εἰ δὲ ψυχὴν ἀξιοῦσιν5σιναὐχοῦσιναὐχοῦσιν ἔχεινἔχειν ἀξιοῦσι καὶ ἐπὶ τῷ λογικῷ μέγα φρονοῦσιν εἰκότως τοῦτο ποιοῦντες4ῦντεςφρονοῦντεςφρονοῦντες , διὰ τί ὡς μὴ ἔχοντες ψυχὴν παρὰ λόγονπαράλογον τολμῶσι καὶ οὐχ ἃ δεῖ φρονεῖν φρονοῦσιν , ἀλλὰ κρείττονας ἑαυτοὺς καὶ τοῦ θείου ποιοῦσι; ψυχὴν γὰρ ἀθάνατον ἔχοντες καὶ μὴ βλεπομένην αὐτοῖς τὸν θεὸν ἐν τοῖς βλεπομένοιςβλαπτομένοις καὶ θνητοῖς ἀπεικάζουσιν. ἢ διὰ τί, ὥσπερ ἀπέστησαν ἀπὸ τοῦ θεοῦ, οὕτως οὐ καταφεύγουσι πάλιν πρὸς αὐτόν; δύνανται γάρ, ὥσπερ ἀπεστράφησαν ἀπὸ τοῦ θεοῦ τῇ διανοίᾳ τὸν θεὸν καὶ τὰ οὐκ ὄντα ἀνεπλάσαντο εἰς θεούς, οὕτως ἀναβῆναι τῷτῶντῷ νῷναῷ τῆς τῆς ψυχῆς καὶ πάλιν ἐπιστρέψαι πρὸς τὸν θεόν. ἐπιστρέψαι δὲ δύνανται, ἐὰν ὃν ἐνεδύσαντο15εἰ ὃν ὑπεδέξαντοεἰ ὃν ὑπεδέξαντο ρύπον πάσης ἐπιθυμίας

ἀπόθωνταιἀπέόθωνται , καὶ τοσοῦτον ἀπονίψωνταιτοσοῦτον ἀπονίψοωνται τ15 οσοῦτον ἀπονίψονταιοσοῦτον ἀπονίψονται , ἕως ἂν ἀπόθωνται πᾶν τὸ συμβεβηκὸς ἀλλότριον τῆ ψυχῆτῆ ψυχῆ ἀλλότριον καὶ μόνην αὐτήν, ὥσπερ γέγονεν εἰςἐν , ἀποδείξωσινἀποδείξουσιν , ἵν’ οὕτως ἐν αὐτῇ θεωρῆσαι τὸν τοῦ πατρὸς λόγον, καὶ καθ’ ὃν καὶ γεγόνασιν ἐξ ἀρχῆς, δυνηθῶσι. κατ’ εἰκόνα γὰρ θεοῦ πεποίηται καὶ καθ’κατὰ τὴν ὁμοίωσιν γέγονεν , ὡς καὶὣςὡς ἡ θεία σημαίνει γραφὴγραφὴ σημαίνει ἐκ προσώπου τοῦ θεοῦ λέγουσα· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν ἡμετέραν. ὅθεν καὶ ὅτε πάντα τὸν ἐπιχυθέντα ρύπον ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας ἀφ’ ἑαυτῆς ἀποτίθεταιἀποθηταιἀποτιθῆταιἀποθῆτιθεῖταιἀποτιθεῖταιἡ ψυχὴ καὶ μόνον τὸ κατ’ εἰκόνα καθαρὸν φυλάττει, εἰκότως διαλαμπρυνθέντος τούτου ὡς ἐν κατόπτρῳ θεωρεῖ τὴν εἰκόνα τοῦ πατρὸς τὸν λόγοντὸν λόγον τοῦ πατρὸς τὴν εἰκόνα καὶ ἐν αὐτῷἑαυτῷ τὸν πατέρα, οὗ καὶ ἔστιν εἰκὼν ὁ σωτήρπατήρ , λογίζεται. ἢ εἰεἰ δὲ μὴ αὐτάρκης ἐστὶν ἡ παρὰ τῆς ψυχῆς διδασκαλία διὰ τὰ ἐπιθολοῦντα ταύτης ἔξωθεν τὸν νοῦν καὶ μὴ ὁρᾶν αὐτὴν ἑῶντα τὸ κρεῖττον, ἀλλ’ ἔστι πάλιν καὶ ἀπὸ τῶν φαινομένων τὴν περὶ τοῦ θεοῦ γνῶσιν καταλαβεῖν, τῆς κτίσεως ὥσπερ γράμμασι διὰ τῆς τάξεως καὶ ἁρμονίας τὸν ἑαυτῆς δεσπότην καὶ ποιητὴνδεσπότηνδεσπότηνποιητὴν σημαινούσης καὶ βοώσηςἀνακηρυττούσης .

Ἀγαθὸς γὰρ ὢν καὶ φιλάνθρωπος ὁ θεὸς καὶ κηδόμενος τῶν ὑπ’ αὐτοῦ γενομένωνγινομένων ψυχῶν, ἐπειδὴ ἀόρατος καὶ ἀκατάληπτός ἐστι τὴν φύσιντῆ φύσει , ἐπέκεινα πάσης γενητῆςγεννητῆς οὐσίας ὑπάρχων, καὶ διὰ τοῦτο ἔμελλε τὸ ἀνθρώπινον γένος ἀτυχεῖν τῆς περὶ αὐτοῦ γνώσεως, τῷ τὰτὸν μὲν ἐξ οὐκ ὄντων εἶναι, τὸν δὲ ἀγένητονἀγέννητον . τούτου ἕνεκεν τὴν κτίσιν οὕτω διεκόσμησε τῷ ἑαυτοῦ λόγῳ ὁ θεόςλόγω τῶ ἑαυτοῦ ὁ θεόςὁ θεὸς τῷ ἑαυτοῦ λόγῳ , ἵν’, ἐπειδὴ τὴν φύσιν ἐστὶν ἀόρατοςἀόρατός ἐστι , κἂν ἐκ τῶν ἔργων γινώσκεσθαι δυνηθῇ τοῖς ἀνθρώποις. ἐκ γὰρ τῶν ἔργων πολλάκις ὁ τεχνίτης καὶ μὴ ὁρώμενος γινώσκεται. καὶ οἷόν τι λέγουσι περὶ τοῦ ἀγαλματοποιοῦ Φειδίου, ὡς τὰ τούτου δημιουργήματα ἐκ τῆς συμμετρίας καὶ τῆς πρὸς

ἄλληλα τῶν μερῶνμελῶνμελλῶν ἀναλογίας ἐμφαίνεινἐμφαίνει καὶ μὴ παρόντα Φειδίαν τοῖς ὁρῶσιν· οὕτω δεῖδῆ νοεῖν ἐκ τῆς τοῦ κόσμου τάξεως τὸν τούτου ποιητὴν καὶ δημιουργὸν θεόν, κἂν τοῖς τοῦ σώματος ὀφθαλμοῖς μὴοὑοὐ θεωρῆταιθεορεῖται . οὐ γὰρ κατεχρήσατο τῇ ἀοράτῳ φύσει αὐτοῦ ὁ θεός, μή τις τοῦτο προφασιζέσθω, καὶ παντελῶς ἑαυτὸν ἄγνωστονἄγνωστον ἑαυτὸν τοῖς ἀνθρώποις ἀφῆκενἀφῆκεν τοῖς ἀνθρώποις . ἀλλ’ ὡς προεῖπον, οὕτω διεκόσμησε τὴν κτίσιν, ὥστε καὶ μὴ ὁρώμενον αὐτὸν τῇ φύσει, ὅμως ἐκ τῶν ἔργων γινώσκεσθαι. καὶ τοῦτο οὐ παρ’ παρ’ ἐμαυτοῦπαρεμοῦπαρ’ ἐμοῦ φημι, ἀλλ’ ἀφ’ ὧν παρὰ τῶν θεολόγων ἀνδρῶν ἔμαθον, ὧν εἷς ἐστιν ὁ Παῦλος, Ῥωμαίοις μὲν γράφων οὕτω· τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασιποιήμασιν αὐτοῦ νοούμενα καθορᾶται. λυκάοσιλυκάωσι δὲ παρρησιαζόμενος καὶ λέγων· καὶ ἡμεῖς ὁμοιοπαθεῖς ἐσμεν ὑμῖν ὑμῖν ἐσμεν ἄνθρωποι, εὐαγγελιζόμενοι ὑμᾶς ἀπὸ τῶν ματαίων τούτων ἐπιστρέφειν ἐπὶ θεὸν ζῶντα, ὃς ἐποίησε τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὴν θάλασσαν καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς, ὃς ἐν ταῖς παρῳχημέναιςπαρωχημένοις γενεαῖς εἴασε πάντα τὰ ἔθνη πορεύεσθαι ἐν ταῖςτοῖς ὁδοῖς αὐτῶν. καίτοι γε οὐκ ἀμάρτυρον ἑαυτὸν ἀφῆκεν ἀγαθουργῶν, οὐρανόθεν ὑμῖνἡυμῖνἡμῖν διδοὺς ὑετοὺςὑετοὺς διδοὺς καὶ καιροὺς καρποφόρους, ἐμπιπλῶνἔμπιπλωνἐμπιπλῶνἐμπιπλῶντα τροφῆς καὶ εὐφροσύνης τὰς καρδίας ὑμῶναὐτῶνἡμῶνηὑμῶν . τίς γὰρ ὁρῶν τὸν οὐρανοῦ κύκλον καὶ τὸν δρόμον ἡλίου καὶ σελήνης καὶ τῶν ἄλλων ἀστέρων, τὰς θέσεις καὶ τὰς περιπολήσεις ἐναντίας μὲν καὶ διαφόρους γινομένας, ἐν δὲ τῇ διαφορᾷ ὁμοίαν καὶ τὴν τάξιν παρὰ πάντων ὁμοῦ σωζομένηνσωζομένωνην σωζομένην παρὰ πάντων , οὐκ ἐνθυμεῖται ὅτι αὐτὰ οὐκ αὐτὰ ἑαυτά, ἀλλ’ ἕτερός ἐστιντις ὁ διακοσμῶν αὐτὰ ποιητής; τίς δὲ ὁρῶν ἥλιον μὲν ἀνατέλλονταἀνατέλοντα καθ’μεθ’ ἡμέρανὑἡμέραν σελήνην δὲ φαίνουσανφθάνουσαν κατὰ νύκτα καὶ φθίνουσαν καὶ πληρουμένην ἀπαραλλάκτως κατὰ τὸν τῶν ἡμερῶν ἴσον πάντως ἀριθμὸν καὶ τῶν ἄστρωνἀστέρων τὰ μὲν διατρέχοντα καὶ ποικίλωςποικίλους ἐναλάττοντα τοὺς δρόμους, τὰ δὲ ἀπλανῶςἁπλῶς κινούμενα, οὐκ ἂν ἔννοιαν λάβοιλάβη , ὅτι πάντως ἐστὶν ὁ κυβερνῶν αὐτὰταῦτααὐτὸν δημιουργόςδημιουργὸν ;