Athanasius Alexandrinus: Contra gentes (26-30)

Γυναῖκεςγυναῖκαςγοῦνοὖν ἐν εἰδώλοιςεἰδωλείοις τῆς Φοινίκης πάλαιφοι6άλαι προεκαθέζοντοπροἐκαθέζετο ἀπαρχόμεναιπαρεχόμενοιγρ(άφε) παρερχόμενοιπαρεχόμενοιπαρεχόμεναιἀπαρχόμονμεναι τοῖςἀπαρχόμε7 ἐκεῖ θεοῖςἐκεῖθενἐκεῖθενθεοῖς ἐκεῖθενθεοῖς ἑαυτῶναὐτῶν τὴν τοῦ σώματος αὐτῶνἑαυτῶν σώμα6τῶν μισθαρνίαν, νομίζουσαι τῇ πορνείᾳ7 τὴντὸν θεὸν ἑαυτῶν ἱλάσκεσθαι καὶ εἰς εὐμένειαν6ενειαν ἄγειν αὐτὴναὐτὸναὐτῶνἑαυτῶνἑαυτῶναὐτὴνἑαυτῶνἑαυαὐτῶν διὰ τούτων. ἄνδρες δὲ7ὲ τὴν φύσιν ἀρνούμενοι καὶ μηκέτι εἶναι θέλοντες8οντες ἄρρενες τὴντῶν γυναικῶν πλάττονται φύσινπλάτ7ύσιν , ὡς ἐκ τούτων καταθύμια καὶ τιμὴν6ὴν τῇ μητρὶ τῶν παρ’ αὐτοῖς λεγομένων θεῶνλεγομέ6ν ποιοῦντες. πάντες δὲ ὁμοῦ τοῖς αἰσχίστοιςαἰσχύστοιςαἰσχύιστοιςαἰσθσχίστοις 8ίστοις βιοῦσι καὶ τοῖς χείροσιν ἑαυτοῖς ἁμιλλῶνταιἑαυ6ιλλῶνται , καὶ ὡς εἶπεν ὁ ἅγιος τοῦ Χριστοῦ διάκονος7άκονος Παῦλος· αἵ τε γὰρ θήλειαι αὐτῶν μετήλλαξανμετηλλάξαντο 6ετήλλαξαν τὴν φυσικὴν χρῆσιν εἰς τὴν6 παρὰ φύσιν. ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄρρενεςἄρ5 ἀφέντες2έντες τὴν φυσικὴν χρῆσιν τῆς θηλείας7 ἐξεκαύθησαν ἐν τῇ ὀρέξει αὐτῶν εἰς ἀλλήλους8ους , ἄρρενες ἐν ἄρσεσι τὴν ἀσχημοσύνηνἀσχη7 αὐτῶν κατεργαζόμενοι. ταῦτα δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα7τα πράσσοντες ὁμολογοῦσι καὶ ἐλέγχουσι καὶἐ9αὶ τοὺς λεγομένους αὐτῶν θεοὺς τοιοῦτον ἐσχηκέναι τὸν βίον. ἐκ μὲν γὰρμ5 Διὸς τὴν παιδοφθορίαν καὶ τὴν μοιχείαν7 , ἐκ δὲ Ἀφροδίτης τὴν πορνείαν καὶ ἐκ μὲν8 Ῥέας τὴν ἀσέλγειαν. ἐκ δὲ Ἄρεος τοὺςἄρε7 φόνους καὶ ἐξ ἄλλων ἄλλα τοιαῦτα μεμαθήκασιντοιαῦτ5θήκασιν , ἃ οἱ νόμοι μὲν κολάζουσι, πᾶςκολάζο7 δὲ σώφρων ἀνὴρ ἀποστρέφεται. ἆρ’ οὖν ἄξιον ἔτι τούτουςἐπὶ τούτοις ἄξιονἄξιόν ἐστι τούτους ἔτιἄξιόν ἐστι τούτουςτούτοις ἄξιόν ἐστι 7ξιον ἔστι τούτους νομίζειν εἶναι θεούς, τοὺςθε8 τὰ τοιαῦτα ποιοῦνταςθεοὺς εἶναι , καὶ μὴ μᾶλλον τῶνὡς 9 ἀλόγων ἀλογωτέρους ἡγεῖσθαι τούτους διὰ τὴντούτο8 ἀσέλγειαν τῶν τρόπων; ἆρα ἄξιον τοὺςἄξ7 θρησκεύοντας αὐτοὺς νομίζειν ἀνθρώπους καὶἀ8 μὴ μᾶλλον ὡς ἀλόγων ἀλογωτέρουςἀλογωτέρου8 καὶ τῶν6 ἀψύχωνἀψύψωνψύχων ἀψυχοτέρουςἀψυχωτέρους οἰκτείρειν; εἰ γὰρ ἐλογίζοντο8γίζοντο τῆς ἑαυτῶν ψυχῆς τὸν νοῦν, οὐκ ἂννοῦ7 ἐν τούτοις καταπεπτώκεισαν ὅλοι πρηνεῖςὅ10 καὶ τὸντὴὸν ἀληθινὸνἀληθῆτὴν ἀληθῆτὸν ἀληθινὸν ἠρνοῦντο τοῦ Χριστοῦ πατέρα θεόν.π7

Ἄλλ’ ἴσως οἱ ἐπαναβεβηκότες τούτων καὶτο7 περὶ τὴν κτίσιν ἐπτοημένοι, δυσωπούμενοιδυ7νοι τοῖςτοὺςτοὺςτοῖς περὶ τῶνπαραὐτῶνπαρ’ αὐτῶνπαρὰ τῶν βδελυγμάτων ἐλέγχοις8ἐλέγχουςἐλέγχουςις ἐλέγχοις(εἰ)δώλοις , εὐκατάγνωσταεὐκατάλεκταἐκκατάγνωσταἐκεὐκατάγνωσταεὐέκατάγνωσταἐκεὐκατάγνωσταἐκυκατάγνωστα μὲν καὶ εὐέλεγκταεὐελεκταεὐέλεκταεὐέλεγκτα8εὐέλεγκταεὐέλεκγκτα παρὰεὐέλεγκ6 πᾶσιν ὄντα ταῦτα οὐκ ἀρνήσονται καὶ αὐτοίἀρνήσον8τοί καὶ αὐτοὶ οὐκ ἀρνήσονται . ἐκείνηνἐκεῖνωνἐκείνων δὲ αὐτοῖς ἀσφαλῆ τὴν δόξαντ7 ἀσφαλῆ τὴν δόξαν αὐτοῖς καὶ ἀναντίρρητον εἶναι οἰήσονται τὴν πρὸςοἰήσοντ9 τὸν κόσμον καὶ τὰ τοῦ κόσμου μέρη θρησκείαν. καυχήσονται17σονται γὰρ οὐχ ὡς λίθους καὶ ξύλα καὶ μορφὰς5ρφὰς ἀνθρώπων καὶ ἀλόγωνἀλόγων καὶ ἀνθρώπων πτηνῶν4ῶν τε καὶ ἑρπετῶν καὶ καὶ τετραπόδωνκατετραπόδων ἁπλῶς5ς , ἀλλ’ ἥλιον καὶ σελήνην καὶ πάντα τὸντῶνὸν πάν5 κατ’ οὐρανὸν κόσμον καὶ γῆν αὖ πάλιν4λιν καὶ σύμπασαν τοῦ ὑγροῦἀγροῦ τὴν φύσιν5 σέβοντες καὶ θρησκεύοντες. καὶ3 φήσουσιφήσουσινκαὶ2σουσι μὴ δύνασθαί τινας ἀποδεῖξαι καὶἀποδεῖ5ὶ τούτους

μὴ εἶναι μὴ εἶναι καὶ τούτους φύσει θεούς, πᾶσιν5 ὄντος φανεροῦ, ὅτιὅτε οὔτε ἄψυχαἄτυχα οὔτε ἄλογα5λογα τυγχάνει, ἀλλὰ καὶ τὴντῶν τῶν ἀνθρώπων5 ὑπεραίρει φύσιν, τῷτὸτὸτῷ τὰ μὲν ἐν οὐρανοῖς5ς , τὰ δὲ ἐπὶ τῆς γῆς κατοικεῖν. ἄξιον5 οὖνδὲ καὶ περὶ τούτων ἰδεῖν καὶ διερευνῆσαιδιε5σαι . πάντως γὰρ καὶ ἐνἐπὶ τούτοις εὑρήσει5ει ὁ λόγος τὸν ἔλεγχον ἀληθῆ κατ’ αὐτῶνκα6ν . πρὶν δὲ ἡμᾶς ἰδεῖνἰδεῖν ἡμᾶς καὶ τῆς ἀποδείξεως6ξεως ἄρξασθαι, ἀρκεῖ τὴν κτίσιν αὐτὴνκτί6ὴν τὴν κτίσιν αὐτὴνἡ κτίσις αὐτὴ κατ’ αὐτῶν μονονουχὶ βοῆσαιβοηθῆσαι καὶ δεῖξαι7αι τὸν αὐτῆς ποιητὴν καὶ δεσπότην καὶ δημιουργὸνδημι6 θεόν, τὸν καὶ ταύτηςκατ’ αὐτῆς καὶ τοῦ παντὸς βασιλεύονταπαν5σιλεύοντα τὸν καὶ ταύτης καὶ τοῦ παντὸς βασιλεύοντατὸν καὶ ταύτης καὶ τοῦ παντὸς βασιλεύοντατὸν καὶ ταύτης καὶ τοῦ παντὸς βασιλεύοντα τὸν πατέρα ἡμῶν τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ6 Χριστοῦ, ὃν ἀποστρέφονται μὲν οἱ δοκησίσοφοιδο6φοι , τὴν δὲ παρ’ αὐτοῦ γενομένην κτίσινφύσιν γενο6τίσιν προσκυνοῦσιπροσκυνῶσι καὶ θεοποιοῦσι, καίτοι προσκυνοῦσαν καὶ αὐτὴν καὶ ὁμολογοῦσαν ὃν ἐκεῖνοι δι’ αὐτὴν ἀρνοῦνται κύριον. οὕτω γὰρ τοὺς ἀνθρώπους εἰς τὰ ταύτης μέρη κεχηνόταςκεχηνότεςκεχηνόταςκεχηνόταιςκεχηνόταςκεχηνόταις καὶ θεοὺς νομίζοντας ταῦτα δυσωπήσῃδυσωπήσει δυσωπήσῃδυσωπήσει ἂν καλῶς αὐτοὺς ἡ τῶν μερῶνἡμερονἡμερῶν πρὸς ἄλληλα χρεία. γνωρίζει δὲ καὶ σημαίνει τὸν καὶ αὐτῶναὐτὸν ὄντα κύριον καὶ ποιητὴν τὸντὴντὸν τοῦ λόγου πατέρα, τῇ ἀναντιρρήτῳἀντιρρήτῳἀναντηρρήτῳἀναντηρήτῳἀναντιῤῥήτῳἀναντηρρήτῳἀναντηιρρήτῳ προστάξει τῆς εἰς αὐτὸν ὑπακοῆς, ᾗἤ φησι καὶ ἡ θεία νομοθεσία· οἱ οὐρανοὶ διηγοῦνται δόξαν θεοῦ. ποίησιν δὲ χειρῶν αὐτοῦ ἀναγγέλλειἀναγγέλει τὸ στερέωμα. πίστις δὲ τούτων οὐκ ἀφανής, ἀλλὰ καὶ λίαν ἐναργής ἐστι τοῖςτῆς τὸν ὀφθαλμὸν τῆς διανοίας μὴ πάντη πεπηρωμένονπεπληρωμένονπεπηρωμένον ἔχουσιν. εἰ γάρ τις καθ’ ἑαυτὰ τὰτὲ μέρη τῆς κτίσεως λάβοι καὶ ἕκαστον ἰδίᾳἴδιον νοήσεινοήσηνοήσοι , οἷον ἥλιον καθ’ ἑαυτὸν μόνον καὶ σελήνην χωρὶς καὶ γῆν αὖ καὶ ἀέρα καὶ τὴν θερμὴν καὶ ψυχρὰν καὶ ξηρὰν καὶ ὑγρὰν οὐσίαν διελὼν ἀπὸ τῆς πρὸς ἄλληλα συναφῆς, ἕκαστον ἐκλάβοι καθ’ ἑαυτὸ καὶ ἰδίᾳ θεωρήσειεν, εὑρήσει πάντως μηδὲν ἱκανούμενον ἑαυτῷ, ἀλλὰ πάντα τῆςτῶν ἀλλήλωνἄλλωντῶν ἄλλων χρείας δεόμεναδεόμενονα καὶ ταῖς παρ’ ἀλλήλων ἐπικουρίαιςἐπικουρίας ἀλλήἀλλήλων ἐπικουρίαιςσυνιστάμενα . ἥλιος μὲν γὰρ τῷ σύμπαντι οὐρανῷ συμπεριστρέφεταισυμπεριφέάνεταισυμπεριφέρεταισυμπεριφαίνεταιπεριφέρεται καὶ ἐμπεριέχεται καὶ ἐκτὸς τῆς ἐκείνου κυκλοφορίας οὐκ ἄν ποτε γένοιτο. σελήνη δὲ καὶ τὰ ἄλλα ἄστρα μαρτυροῦσι τὴν παρὰ τοῦ ἡλίου γιγνομένηνγενομένηνγινομένην αὐτοῖς ἐπικουρίαν. γῆ δὲ πάλιν οὐκ ἄνευ ὑετῶν τοὺς καρποὺς ἀποδιδοῦσα φαίνεται. οἱ δὲοὐδὲ ὑετοὶ χωρὶς τῆςτοῦ τῶν νεφελῶν χρείας οὐκ ἂν καταβαῖεν ἐπὶ γῆς, ἀλλ’ οὐδὲ νέφηνεφέληνέφη χωρὶς τοῦ ἀέρος καθ’ ἑαυτὰ ἂν φανείη καὶ συσταίη ποτέ. ὅ τε ἀὴρ οὐχ ὑφ’ ἑαυτοῦ, ἀλλ’ ὑπὸ μὲντοῦ τοῦ αἰθέρος διακαίεται, ὑπὸ δὲ τοῦ ἡλίου καταλαμπόμενος λαμπρύνεταιφαίνεται . καὶ πηγαὶ μὲν καὶ ποταμοὶ οὐκ ἄνευ τῆς γῆς συστήσονται ποτέ. γῆ δὲ οὐκ ἀφ’ἐφ’ ἑαυτῆς ἐρήρεισταιἐρειρησταιἐρήρεισθταιἐρήρισταιἐρήρεισθαιἐρηρεῖσθαιἐνήρεισται , ἀλλ’ ἐπὶ μὲν τὴντῆτῆς τῶν ὑδάτων οὐσίανοὐσίαοὐσίας συνέστηκεν, ἐμπεριέχεται δὲ καὶ αὕτη κατὰ τὸ μέσον συνδεθεῖσα τοῦ παντός. ἥ τε θάλασσα καὶ ὁ ἔξωθεν περιρρέων τὴν σύμπασαν γῆν μέγαςμερίσας ὠκεανὸς ὑπὸ ἀνέμωνὑποανέμων κινεῖται καὶ φέρεται ὅποιὅπου δ’ ἂν αὐτὸν ἡ τῶν ἀνέμων προσρήσσῃπροσρρήσσῃπροσρρήσῃπροσρήσσῃπρὸς ρησιπροσρήσηπροσρρήσειπροσῤρήση βία. καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ ἄνεμοι οὐκ ἐν ἑαυτοῖςαὐτοῖς , ἀλλά, κατὰ τοὺς περὶ τούτων7των εἰπόντας, ἐκ τῆς πρὸς τὸν ἀέρα7 τοῦ αἰθέροςεαἰθέρους διακαύσεως καὶ θερμότητος7τος ἐν αὐτῷ τῷ ἀέρι συνίστανται καὶ δι’συνίσταντ7 αὐτοῦ πανταχοῦ πνέουσι. περὶ γὰρ τῶν τεσσάρωνγ8σάρων στοιχείων, ἐξ ὧν καὶ συνέστηκεν ἡσυνέ7 τῶν σωμάτων φύσις, τὴν θερμὴν λέγωθε8 καὶ τὴν ψυχράν, ξηράν τε καὶ ὑγρὰν οὐσίαν11 , τίς τοσοῦτον ἀπέστραπται τὴν διάνοιαντὴ9 , ὥστε μὴ εἰδέναι, ὅτι ὁμοῦ μὲν συνημμένα7να ταῦταταῦτα συνημμένα συνίσταταισυνίστανται , διαιρούμεναδιαιρ8 δὲ καὶ καθ’ ἑαυτὰ γινόμενα, λοιπὸν καὶ ἀλλήλωνλοι8λων εἰσὶν ἀναιρετικὰἀνερετικὰ ταῦτα κατὰ τὴν8 τοῦ πλεονάζοντος ἐν αὐτοῖς ἐπικράτειαν8 ; θερμόν τε γὰρ καὶ ὑπὸ ψυχροῦ πλεονάσαντος8τος ἀναιρεῖται, καὶ ψυχρὸν πάλιν ὑπὸ τῆς10 θερμῆς ἀφανίζεται δυνάμεως, ξηρόν τεδυνάμ10 αὖ ὑπὸ τοῦ ὑγροῦ διυγραίνεται, καὶ τοῦτοδιυγραίνετ11 ὑπὸ τοῦ ἑτέρου ξηραίνεται.

Πῶςὡς οὖν ταῦτα11ἂν εἶεν θεοὶ δεόμενα τῆς παρ’ ἑτέρων ἐπικουρίαςἑκατέρων ἐπεικουρείας π11κουρίας ; ἢ πῶς παρὰ τούτων αἰτεῖσθαί τιαἰτεῖσθαι τού14 προσήκει, καὶ αὐτῶναὐτὸ ἀπαιτούντων παρ’ἀπα12 ἀλλήλων τὴν εἰς ἑαυτὰ χρείαν; εἰ γὰρ περὶχρεί11 θεοῦ λόγος ἐστὶ μηδενὸς αὐτὸναὐτὸν ἐπιδεῆ εἶναι12 , ἀλλ’ αὐτάρκηαὐτάραὖταρκαὶαὐτάρκις καὶ πλήρη ἑαυτοῦ καὶ ἐν αὐτῷἑαυ12 τὰ πάντα συστήκεινσυνεστηκέναισυνεστηκέναι·συστήκειν· , καὶ μᾶλλον αὐτὸν τοῖς πᾶσινμ16ιν ἐπιδιδόναι. πῶς ἥλιον καὶ σελήνην6ν καὶ τὰ ἄλλα μέρη τῆς κτίσεως οὐκ ὄντα6α τοιαῦτα, ἀλλὰ καὶ τὰ λειπόμενα τῆς ἀλλήλων7λων χρείας ἀναγορεύειν ἄξιον θεούς; ἀλλ’7λων ἴσως διαιρούμενα μὲν καὶ καθ’ ἑαυτὰ λαμβανόμενακα6λαμβανόμενα , ἐπιδεῆ εἶναι αὐτὰ καὶαὐ5 αὐτοὶ συνομολογοῦσισυνολογοσυνομολογοῦσι , τῆς ἀποδείξεωςἀποδεί6 ἐπ’πρὸἐπ’ ὀφθαλμῶν οὔσης. ὁμοῦ δὲ πάντα5 συνάπτοντες καὶ ὡςεἰς ἓν ἀποτελοῦντεςἀπο7ες μέγα σῶμα, τὸ ὅλον θεὸν εἶναι φήσουσι7 . συστάντος γὰρ τοῦ ὅλου γὰρ θεὸν εἶναι φήσουσι· οὐκ ἔτι μὲν ἔξωθεν6θεν αὐτοῖςαὐτῆς χρεία γενήσεται. ἑαυτῷἐαὐτοἑαυτὸ δὲἑ6 τὸ ὅλον ἱκανὸν καὶ αὔταρκες γενήσεταιγε5 πρὸςρὸς1 πάντα, λέξουσιν οἱ δοκησίσοφοιδοκη7 , ἵνα καὶ ἐντεῦθεν ἐλεγχθῶσιν. οὗτοςοὕτως δὲ ὁ8 λόγος καὶ μᾶλλον αὐτῶν τὴν ἀσέβειαν8 μετὰ μεγάλης ἀπαιδευσίας οὐκ ἔλαττον7τον τῶν πρόσθεν ἀποδείξει. εἰ γὰρ τὸ καθ’8αθ’ ἕκαστον συναφθὲν τὸ ὅλον ἀναπληροῖ7οῖ καὶ τὸ ὅλον ἐκ τῶν καθ’ ἓν συνίσταται9ισυνίστανται . τὸ ὅλον ἄρα ἐκ τῶν μερῶν συνέστησυνίσταταισυνίσταταισυνέστησυνίσταταιέστη καὶ ἕκαστον9ν τοῦ ὅλου μέροςμέρειμέρημέρους τυγχάνει. τοῦτο δὲ τῶν8ῶν περὶ θεοῦ ἐννοιῶν πολὺπολλὺ πόρρωθεν καθέστηκεν.πόρ8έστηκεν ὁ γὰρ θεὸς ὅλον ἐστὶ καὶ οὐ μέρη καὶ9ὶ οὐκ ἐκ διαφόρων συνέστηκεν , ἀλλ’ αὐτὸς τῆς8ς πάντων συστάσεώς ἐστι ποιητής. θέα γὰρ ὅσην ἀσέβειαν κατὰ τοῦ θείου ταῦτατο9τα λέγοντες ἐξηγοῦνται. εἰ γὰρ ἐκ μερῶν7 συνέστηκε, πάντως αὐτὸς ἑαυτοῦἑαυτῶ ἀνόμοιοςἑ6νόμοιος φανήσεται καὶ[καὶ] ms.o ἐξ ἀνομοίων ἔχων τὴνἀνομοίω8 συμπλήρωσιν. εἰ γὰρ ἥλιός ἐστιν, οὐκ ἔστιἐστ9 σελήνη, καὶ εἰ σελήνη ἐστίν οὐκ ἔστιν , οὐκ ἔστι γῆοὐ9 , καὶ εἰἡ γῆ τυγχάνει, οὐκ ἂν εἴη θάλασσαθά6 . καὶ οὕτως ἐφ’ἀφ’ ἑκάστου λαμβάνων ἄν τιςλαμβάν7 εὑρήσει τὴν ἀτοπίαν τοῦ τοιούτου αὐτῶντοι8 λόγου. τοῦτο δ’ ἄν τις καὶ ἐκ τοῦ καθ’ ἡμᾶςτο8 ἀνθρωπείουἀνθρωπίου σώματος ἰδὼν καταγνοίη9 τούτων. ὡς γὰρ ὁ ὀφθαλμὸς οὐκ ἔστιν8 ἀκοὴ οὐδὲ ἡἡ ἀκοὴ χεὶρ οὐδὲ ἡ γαστήρ ἐστι στέρναγ9να οὐδ’ αὖ πάλιν ὁ αὐχήν ἐστι ποῦς, ἀλλ’ ἕκαστονἐστ9καστον τούτων ἰδίαν ἔχει τὴν ἐνέργειανἐν8 καὶ ἐκ τούτων διαφόρων ὄντων ἓν συνίσταταιὄν9σταται σῶμα, συνημμένα μὲν ἓν ἔχον τὰἔχων τὰἔχ2 τὰἔχοντα 9 μέρη κατὰκαὶ τὴνχρείαν χρείαν. διαιρούμεναδιαι9 δὲ κατὰ τὴν τοῦ χρόνου παρουσίαν, ὅτανπαρο9 ἡ φύσις ἡ συνάξασα ταῦτα διέλῃ, διέπει ὡς7 ὁ προστάξας θεὸς βούλεται. οὕτω, συγγνώμηνο7γνώμην δὲ ὁ λόγος ἐχέτωἐχέτω ὁ λόγος παρ’ αὐτοῦ τοῦ πα9 κρείττονος, εἰ τὰ μέρη τῆς κτίσεως συνάπτοντεςσυνάγοντες κ10πτοντες εἰς ἓν σῶμα θεὸν ἀναγορεύουσινἀνα11 ἀναγορεύσωσι θεὸνἀναγορεύσουσι τὸν θεὸνἀναγορεύσουσιν θεὸνθεὸν ἀναγορεύσουσινθεοὺςθεὸν ἀναγορεύσουσιν , ἀνάγκη αὐτὸν μὲν καθ’ ἑαυτὸν ἀνόμοιονἑαυτὸ9 ἑαυτῷ εἶναιεἶναι ἑαυτῶ , ὥσπερ ἐδείχθη, διαιρεῖσθαι δὲ πάλιν κατὰ18τὰ τὴν τῶν μερῶν εἰς τὸτὴν μερίζεσθαι γενομένην φύσιν7ην .

Καὶ ἄλλωςὅλωςἄλλωςὅλως δὲ ἄν τις αὐτῶν ἐλέγξειεἐλέγξη8 τὴν ἀθεότητα κατὰ τὴν τῆς ἀληθείας8 θεωρίαν. εἰ γὰρ ὁ θεὸς ἀσώματός ἐστι καὶ ἀόρατοςἀόρατως 7τος καὶ ἄψαυστοςἄψαυστως τῇ φύσει, πῶς σῶμα τὸν7 θεὸν ἐπινοοῦσι καὶ τὰ φαινόμενα τοῖς ὀφθαλμοῖς8λμοῖς καὶ ὧν ψαύομεν τῇ χειρὶ θρησκεύουσι8υσι τῇ θεοῦ τιμῇ καὶ πάλιν, εἰ ὁ περὶ θεοῦ κρατεῖ7 λόγος, δυνατὸν αὐτὸν εἶναι κατὰ πάντα καὶ7αὶ μηδὲν μὲν αὐτοῦ κρατεῖν, αὐτὸν δὲ τῶναὐ7ν πάντων κρατεῖν καὶ δεσπόζειν; πῶς οἱ τὴν6ὴν κτίσιν θεοποιοῦντες οὐχ ὁρῶσιν αὐτὴνὁρῶ8 ἐκτὸς οὖσαντούτοιτοῦτοι τοῦ τοιούτου περὶπαρὰ θεοῦ ὅρου; ἡλίου8λίου μὲν γὰρ ὑπὸ γῆν γενομένου, τὸ φῶς ἡ γῆ7ῆ σκιάζει μὴ ὁρᾶσθαι. σελήνηνσελήνη δὲ μεθ’ ἡμέραν7έραν ὁ ἥλιος ἐπικρύπτειἐπικρύπτει τῇ τοῦ φωτὸς λαμπηδόνι7μπηδόνι . καὶ γῆς μὲν τοὺς καρποὺς πολλάκις χάλαζαθάλασσαχάλαζα πολλάκις 7λάκις χάλαζα βλάπτειβλάπτει . τὸ δὲ πῦρ δέ, δὲ πῦρπῦρ δὲδὲ πῦρ εἰ γένοιτόγένηταί 9τό τις ὑδάτων πλημμύρα, σβέννυταισβέν9 . καὶ χειμῶνα μὲν ἔαρἐἂνἐὰν παραγκωνίζεται, θέροςπαραγκωνί8ος δὲ τὸ ἔαρ ὑπερβῆναι τοὺςτοῦ ὅρους οὐκ ἐπιτρέπει9πιτρέπει καὶ αὐτὸδὲ πάλιν ὑπὸ τοῦ μετοπώρου8ώρου κωλυόμενον τὰς ἰδίας ὥρας ἐξέρχεσθαιἐξέρχεταισθαι ἐξέρχεταιχεσθαι 8χεσθαι . εἴπερ οὖν ἦσαν θεοί, ἔδει τούτους10ς μὴ ὑπ’ἀπ’ ἀλλήλων ἠττᾶσθαι καὶ ἐπικρύπτεσθαιὑποκρύπτεσθαι9σθαιπεριὑποκρύπτεσθαι , ἀλλὰ πάντοτε ἀλλήλοις συνεῖναι καὶ κοινὰς ἅμα τὰς ἐνεργείαςἐ8 εὐεργεσίαςἐνεργείαςεὐεργεσίαςεὐεργεσίαςἐνεργείας

ἐπιτελεῖν. ἔδει μεθ’ ἡμέραν καὶ μετὰ νύκτακ8κτα ἥλιον ὁμοῦ καὶ σελήνην καὶ τὸν ἄλλονκ10 τῶντὸν ἀστέρων χορὸν ἴσονἴσως ἔχειν τὸ φῶς καὶ6 τοῦτο πᾶσι λάμπειν καὶ πάντα παρ’ αὐτῶν καταυγάζεσθαι7ταυγάζεσθαι . ἔδει θέρος ὁμοῦ καὶ χειμῶνα8να καὶκαὶ ἔαρ καὶ μετόπωρονμετώπωρον ἀπαραλλάκτωςἀπ7τως καὶ κατὰ τὸ αὐτὸ συνίστασθαι. ἔδεισυνίστα8 τὴν θάλασσαν ταῖς πηγαῖς ἐπιμίσγεσθαιἐπιμιγνύμενοιἐπιμίγνυσθαιἐ7σθαι καὶ κοινὸνκοινωνὸνκοινωνὸν ἀνθρώποις τὸ πόμα παρέχειν8 . ἔδει νηνεμίας καὶ τῶν ἀνέμων τὰς πνοὰς8 ἐν ταὐτῷ γίνεσθαι. ἔδει τὸ πῦρ ὁμοῦ καὶπῦ8 τὸ ὕδωρ κοινὴνὁμοῦ καὶ μίαν ἀνθρώποις τὴν χρείαν7αν παρέχειντὴν χρείαν τοῖς ἀνθρώποις παρέχεινἀνθρώποις παρέχειν τὴν χρείαν . οὐδὲ γὰρ οὐδὲ βλάβην ἄνβ7 τις ἐξ αὐτῶν ὑπέμεινε, θεῶν ὄντωνθεῶ6 κατ’ αὐτούς, καὶ μηδὲν ἐπὶ βλάβῃἐπιβλάβη, ἐπ’ ὠφελείᾳἐπὶ βλ7φελεία δὲ μᾶλλον πάντα ποιούντωνποιούντων πάνταπ8 . εἰ δὲ ταῦτα γίνεσθαι ἀδύνατον διὰ τὴνἀδύνατ8 πρὸς ἄλληλα ἐναντιότητα, πῶς οἷόν τεοἴονται 8τε ταῦτα ἀλλήλοις ἐναντία καὶ μαχόμενακ10 καὶ μὴ δυνάμενα ἀλλήλοις συστῆναι, ἔτισυ9 θεοὺς ὀνομάζειν ἢ θεοῦ θρησκεύεσθαιθρη9 τιμαῖς· τὰ δὲ πρὸς ἑαυτὰ ἀσύμφωνον9ἀσύμφωναασύμφωνονσύμφωνον τὴν φύσιν ἔχοντα πῶς ἂν ἄλλοιςἀλήλλοις εὐχομένοιςἀλήλλοις εὐχομένης10μένοις εἰρήνην παρέχοιενπαρέχειεν καὶ ὁμονοίας11 αὐτοῖς γένοιντοαὐτῶν γένοιτο πρυτάνειςπρύτανιςπρυτάνις ; οὔτε οὖν ἥλιος καὶ εἰκότως12κότως καὶ οὔτε ἡ σελήνη οὔτε ἄλλο τι μέρος7 τῆς κτίσεως, πολλῷ δὲ πλέον οὐδὲπλέ7 τὰ ἐν λίθοις καὶ χρυσῷ καὶ ταῖς ἄλλαις ὕλαις7αις ἀγάλματα οὐδὲ οἱ παρὰ ποιηταῖς μυθολογούμενοιμυθευόμενοι ποι6υθευόμενοι Ζεὺς καὶ Ἀπόλλων καὶ οἱ ἄλλοι6oι εἶεν ἂν ἀληθῶς θεοί, ὡς ὁ λόγος ἀπέδειξενἀπέ6 , ἀλλὰ τὰ μὲν αὐτῶναὐτὰ μέρη τῆς κτίσεώς ἐστικτί8 , τὰ δὲ αὐτῶν ἄψυχα τυγχάνει, τὰ δὲ μόνον6όνον ἄνθρωποι θνητοὶ γεγόνασι. διὸδιόπερ καὶ ἡ περὶ ταῦτα6αῦτα θρησκεία καὶ θεοποιία οὐκ εὐσεβείας8ας , ἀλλὰἀλλ’ ἀθεότητοςθεότητος καὶ πάσης ἀσεβείας8 ἐστὶν εἰσήγησιςδιήγησηςδιήγησις καὶ μεγάλης πλάνης ἔλεγχοςπλά7χος ἀπὸ τῆς πρὸς τὸν ἕνα καὶ μόνον ἀληθινὸν7ηθινὸν θεὸν γνώσεως, λέγω δὴ τὸν τοῦ Χριστοῦ πατέρα8 . ὅτεὅτι τοίνυν ταῦθ’ οὕτως ἔχει ἐλέγχεται καὶἐλέγ8 δέδεικταιδέδεκται ἡ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν εἰδωλολατρεία7ατρία πάσης ἀθεότητος οὖσα μεστὴ καὶ8 οὐκ ἐπ’ ὠφελείᾳ, ἀλλ’ ἐπ’ ἀπωλείᾳ τῷ βίῳ τῶν7ν ἀνθρώπων εἰσαχθεῖσαεἰσενεχθήσαεἰσενεχθεῖσα , φέρε λοιπόν, ὡς ἐξ ἀρχῆς8ς ὁ λόγος ἐπηγγείλατο τῆς πλάνης διελεγθχείσηςδιἐλεγχθήσειςδιελεχθείσειςἐλεγχθείσης πλά9χθείσης τὴν τῆς ἀληθείας ὁδὸν ὁδεύσωμεν9ωμεν καὶ θεωρήσωμεν τὸν ἡγεμόνα καὶἡ8ι δημιουργὸν τοῦ παντὸς τὸν τοῦ πατρὸς λόγον, ἵνα δι’ αὐτοῦ9ῦ καὶ τὸν τούτου πατέρα θεὸν[θεὸν] m.s.o κατανοήσωμενκατα8 νοήσωμεν καὶ γνῶσιν Ἕλληνες ὅσον τῆς ἀληθείας ἑαυτοὺς9αυτοὺς ἀπεσχοίνισαν.

Τὰ μὲν οὖν προειρημένα οὐδὲν ἕτερον ἢ πλάνη τῷ7 βίῳ διηλέγχθηδιηλέχθηδιηλέγχη , ἡ δὲ τῆς ἀληθείας ὁδὸςἀληθ8 πρὸς τὸν ὄντως ὄντα θεὸν ἕξει τὸν σκοπόν9 . πρὸς δὲ τὴν ταύτης γνῶσιν καὶ ἀκριβῆἀπλανῆ κα7 κατάληψιν οὐκ ἄλλων ἐστὶν ἡμῖνἡμῖν ἐστὶνἡμῖν ἐστι χρεία, ἀλλ’χ7λ ἡμῶν αὐτῶν. οὐδ’, ὥσπερ ἐστὶν δὲαὐτὸς ὁ θεὸς7 ὑπεράνωὑπὲρ ἄνωὑπεράνῳ πάντων, οὕτωοὕτωςοὕτῳ καὶ ἡ πρὸς τοῦτον7ον ὁδὸς πόρρωθεν ἢ ἔξωθεν ἡμῶν ἐστιν9 , ἀλλ’ ἐν ἡμῖν ἐστιἐστηκεἔστηκεἕστηκε καὶ ἀφ’ ἡμῶν εὑρεῖν τὴνεὑρ6 ἀρχὴν δυνατόν. καθὼς καὶ Μωυσῆς ἐδίδασκε λέγωνἔλεγε μ8δασκε λέγων · τὸ ρῆμα τῆς πίστεως ἐντὸς τῆς καρδίαςἐν τῆ καρδία πίστ6ὸς τῆς καρδίας σού ἐστιν. ὅπερ καὶ ὁ σωτὴρ σημαίνωνσημαίνωνσημαίνων καὶ ὁ σωτὴρ ὅπε8σημαίνων καὶ βεβαιῶν ἔλεγεν· εὑρεῖν τὴνεὑρ6 ἡ βασιλεία9 τοῦ θεοῦ ἐντὸς ὑμῶνἡμῶν ἐστιν. ἔνδον γὰρ ἐν ἑαυτοῖςἔνδο7αυτοῖς ἔχοντες τὴν πίστιν καὶ τὴν βασιλείαν7λείαν τοῦ θεοῦ, δυνάμεθα ταχέως ταχέως θεωρῆσαι καὶ νοῆσαινοῆσαι καὶ θεωρῆσαι ταχέ7σαι καὶ νοῆσαι τὸν τοῦ παντὸς βασιλέαπαντὸ8 τὸν , τοῦ πατρὸς τὸν σωτήριονσωτῆρα σωτήριον λόγον. καὶ μὴ προφασιζέσθωσαν7ζέσθωσαν Ἕλληνες οἱ τοῖς εἰδώλοις θρησκεύοντεςλατρεύοντες λατρεύοντες καὶ θρησκεύοντες εἰδ8σκεύοντες , μηδὲ ἄλλος τις ἁπλῶς ἑαυτὸνἑαυτὸναὐτὸν ἁπλῶςἁ7τὸν ἀπατάτω, ὡς τὴν τοιαύτην ὁδὸντοια8 οὐκ ἔχωνοὐχ εὑρίσκων , καὶ διὰ τοῦτο τῆς ἀθεότητοςἀθ7 ἑαυτοῦαὐτοῦ πρόφασιν εὑρίσκωνπροτεινόμος . πάντες7 γὰρ εἰς αὐτὴνἑαυτὴν ἐπιβεβήκαμεν καὶ ἔχομεν9 , εἰ

καὶ μὴ πάντες αὐτὴν ὁδεύειν, ἀλλὰὁδε8 παροδεύειν ἐκβαίνοντες θέλουσι διὰ τὰς ἔξωθενθ15θεν αὐτοὺς ἑλκούσας ἡδονὰς τοῦ βίου. καὶ6αὶ εἴ τις ἂν ἔροιτο, τίς ἂν εἴη αὕτη, φημὶ9φημὶ αὕτη δὴαὕτη, 6ὴ τὴν ἑκάστου ψυχὴν εἶναι καὶ τὸν ἐν αὐτῇ νοῦν6ῦν . δι’ αὐτοῦ γὰρ καὶ μόνου δύναταιδύναται μόνουδύναται μόνον θεὸς θεωρεῖσθαι6σθαι καὶ νοεῖσθαι, ἐκτὸς εἰ μή, ὥσπερ τὸνὥσ6 θεὸν ἠρνήσαντο, οὕτω καὶ ψυχὴν ἔχειν παραιτήσονται6αραιτήσονται οἱ ἀσεβεῖς, εἰκότως τοῦτο πρὸπρὸς 6ρὸ τῶν ἄλλων λέγοντες. οὐ γὰρ ἐχόντων ἔστι νοῦνἐχόν8οῦν ἀρνεῖσθαι τὸν τούτουτούτων ποιητὴν καὶ δημιουργὸν6ιουργὸν θεόν. ὅτι μὲν οὖν ψυχὴν ἕκαστος ἀνθρώπωνἕκασ6 ων ἕκαστος ψυχὴν ἀνθρώπων ἔχει καὶ ταύτην λογικὴν καὶ τοῦτο ἀναγκαῖόντοῦ7αῖόν ἐστι δεῖξαι δι’ ὀλίγων διὰ τοὺς ἀκεραίους6ουςἁπλούστερους , ἐπεὶ μάλιστάμάλλιστά τινες ἀπὸ τῶν αἱρέσεων7ν ἀρνοῦνται καὶ τοῦτοτοῦτον τοῦτοντοῦτον , οἰόμενοι μηδὲνδὲ5ν πλέον εἶναι1λέον εἶναιπλέον εἶναιεἶναι πλέονπλέον τὸν ἄνθρωπον ἢ τὸ φαινόμενον6ενον εἶδος τοῦ σώματος, ἵνα ταύτης δειχθείσης6ειχθείσης φανερώτερον δι’ ἑαυτῶναὐτῶν τὸνἑαυ6 κατὰ τῶντὸν εἰδώλων ἔλεγχονεἰδώλον ἔλεγχονεἴδώλον ἐλέγχων ἔχειν δυνηθῶσι6σι .