Athanasius Alexandrinus: Contra gentes (16-20)

Ἀλλ’ ἴσως περὶ τούτων οἱ δυσσεβεῖςδυσσεβεῖς ἐπὶπερὶ τὴν ἰδιότητα τῶν ποιητῶνποιημάτων καταφεύξονται, λέγοντες τῶν ποιητῶνκαταφεύγουσιν ἴδιονἤἴδιον εἶναι τὸν[τὸν] χαρακτῆρα τὰ μὴ ὄντα

πλάττεσθαι καὶ ψεύδεσθαι περὶ μύθωνπαραμύθονπεραμύθονπαρὰ μύθων εἰς ἡδονὴντέρψιν τῶν ἀκουόντων, οὗ χάριν καὶ τὰ περὶπερὶ τῶν θεῶν αὐτοὺς πεποιηκέναι φήσουσιν. ἀλλ’ αὕτη καὶ πάντωνπάντως[*] μᾶλλον ἡ πρόφασις αὐτοῖς ἕωλος δειχθήσεταιδιχθήσεται ἀφ’ ὧν αὐτοὶοὗτοι περὶ τούτων ἔχουσι δόξαν καὶ προτίθενταιπροστίθενται . εἰ γὰρ τὰ παρὰ ποιηταῖς ἐστι πλάσματαπεπλανημένα καὶ ψευδῆ, ψευδὴςψεῦδοςψευδειὴς ἂν ἂν εἴη καὶ αὐτὴ ἡ περὶπαρὰ τοῦ Διὸς καὶ Κρόνου καὶ Ἥρας καὶ Ἄρεoςἄρεως καὶ τῶν ἄλλων ὀνομασία. ἴσως γάρ, ὡς ὡς γὰρ αὐτοί φασιαὐτή φησιαὐτοί φησι , καὶ τὰ ὀνόματαὀνόματι πέπλασται καὶ οὐκ ἔστι μὲν ὅλως1λως ὁ Ζεὺς οὐδὲ Κρόνος οὐδὲοὐδ’ Ἄρης. πλάττονταιπλάττωνται δὲ τούτους ὡς ὄντας οἱ ποιηταὶ πρὸς ἀπάτην τῶν ἀκουόντωνἀκουώντῶνἀκουούντων . πλαττόντωνπλάτον δὲ τῶν ποιητῶν τὰ μὴ ὄντα, πῶς ὡς[ὡς] ὄντας αὐτοὺςαὐτοὺς ὄντας θεοὺς θρησκεύουσιν; ἢ ἴσως γὰρ ἂν πάλιν φήσουσιφήσωσιφή
σωουσιφήσωουσι · τὰ μὲν ὀνόματα οὐ πλάττονται, τὰς δὲ πράξεις ψεύδονται κατ’ αὐτῶν; ἀλλὰ καὶ τοῦτο οὐδὲν ἧττον πρὸς ἀπολογίαν αὐτῶν οὐκοὐκ ἀσφαλές. εἰκαὶεἰ γὰρ τὰς πράξεις ἐψεύσαντο , ἐψεύσαντοἐψεύσαντο πάντως καὶ τὰ ὀνόματα, ὧν καὶ τὰς πράξεις εἶναι διηγήσαντοδιηγήσαντες . ἢ εἰεἰεἰ ἀληθεύουσιἀληθεύοντες περὶ τὰ ὀνόματα, ἀληθεύουσι καὶ περὶ τὰς πράξεις ἐξ ἀνάγκηςἐξανάγκης . ἄλλως τε οἱεἰ εἶναι τούτους θεοὺς μυθολογήσαντεςὁμολογήσαντεςμυθολογοῦντες ἴσασινεἰς ἃ ἣν ἀληθῶς μυθολογήσαντες ἴσασιν ἀληθῶς καὶ ἃ δεῖ θεοὺς πράττειν καὶ οὐκ ἄν ποτε τὰς ἀνθρώπων θεοῖς προσάψοιενπρὸς γράψει ἐνπροσγράψειπροσγράψειενπροσάψοιπροσάψαιενπροσάψειενπροσάψειοιεν προσάψουσιν ἐννοίας. ὥσπερἅπερ οὐδὲ τὸτοῦ τοῦ πυρὸς ἔργον τῷ ὕδατί τις ἀναθήσει· τὸ μὲν γὰρ καίει, τὸ δὲ ἔμπαλινπάλιν τὴν οὐσίαν ἔχει ψυχράντοῦ ψύχειν . εἰοἱ μὲν οὖν αἱ πράξεις εἰσὶ θεῶν ἄξιαι, θεοὶ ἂν εἶεν καὶ οἱ τούτωντάτων ἐργάται. εἰ δὲ ἀνθρώπων ἐστὶεἰσὶεἰσὶἐστὶ ms. 1 καὶ ἀνθρώπων οὐοὐκ ἀνθρώπων καλῶν τὸ μοιχεύειν καὶ τὰ προειρημέναπρο εἰρημένα ἔργα , ἄνθρωποι ἂν εἶεν οἱ ταῦτα πράξαντες καὶ οὐ θεοίκαὶ οὐ θεοί οἱ ταῦτα πράξαντες . κατ’ ἀλλήλουςκαταλλήλους γὰρδὲ ταῖς οὐσίαις καὶ τὰςταῖς πράξειςπράξεσιν· καὶ ταῖς οὐσίαις καὶ τὰς προσηγορίαςταῖς προσηγορίαις εἶναι χρή, ἵνα καὶ ἐκ τῆς ἐνεργείας ὁ πράξας μαρτυρηθῇμαρτυριθῆ καὶ ἐκ τῆς οὐσίας ἡ πρᾶξις γνωσθῆναι δυνηθῇ . ὥσπερὥστε ὥσπερ οὖν εἴ τις διαλεγόμενος περὶ ὕδατος καὶ πυρὸςκαὶ πυρὸς καὶεἰ τὰς τούτων ἐνεργείας ἀπαγγέλλωνἀπαγγέλωνἐπαγγέλλειἀπαγγέλων [*] ἀπήγγελλεν οὐκ ἂν εἶπε, τὸ μὲν ὕδωρ καίεινκέειν , τὸ δὲ πῦρὕδωρ ψύχειν, οὐδ’ εἴοὐδεἰς τις περὶ ἡλίουπεριηλίου καὶ γῆς διηγεῖτοδιηγοῖτο , ἔλεγεν ἂν τὴν μὲν γῆν φωτίζειν, τὸν δὲδ’ ἥλιον βοτάνας καὶ καρποὺςβοτάναις καὶ καρποῖς σπείρεσθαισπείρασθαισπείζεσθαισπείζεσθαισπείζρεσθαισπείζεσθαισπείζρεσθαι , ἀλλὰ καὶ λέγωνλέγειων λέγων γὰρ ταῦτα πᾶσαν παραπληξίαν ὑπερέβαλεν, οὕτως οὐκ ἂν οἱ παρ’ αὐτοῖς συγγραφεῖς, καὶ μάλισταμάλλισταμᾶλλονμάλισταμᾶλλον ὁ πάντων ἐξοχώτατοςἐξοχότατος ποιητής, εἴπερ ᾔδεισανεἴῃδεισανἥδεισἂν θεοὺς εἶναι τὸν Δία καὶ τοὺς ἄλλους, τοιαύτας αὐτοῖς περιέθηκαν πράξεις, αἳ μὴ εἶναι θεοὺς αὐτοὺςαὐτοῖς ἐλέγχουσινδιελέγχουσιν , ἀλλὰ μᾶλλον ἀνθρώπους εἶναι καὶ ἀνθρώπους οὐ σώφρονας. ἢ εἰεἰεἰ ἐψεύσαντοἐψεύσαντος ὡς ποιηταί, καὶ σὺ τούτων καταψεύδῃ, διὰ τί γὰρ μὴ καὶ ἐπὶ τῆςτὰς ἀνδρείαςἀνδρίας τῶν ἡρώων ἐψεύσαντο καὶ ἀντὶ μὲν ἀνδρείαςἀνδρίας ἀσθένειαν, ἀντὶ δὲ ἀσθενείας ἀνδρείανἀνδρίαν ἀν ἐπλάσαντο; ἔδει γὰρ ὥσπερ ἐπὶ τοῦ Διὸς καὶ τῆς Ἥρας, οὕτω καὶ τοῦ μὲν Ἀχιλλέωςἀχιλέωςἀχιλλέανἀχιλλέανως ἀχιλλέανως ἀχιλλέανέως ἀνανδρείανἀσθένειανἀνανδρίανἀνδρίανἀνδρείανἀνἀαδρείαν[*] ἀνανδρείαν καταψεύσασθαι, τοῦ τῶν ἡρώων ἐψεύσαντο καὶ ἀντὶ μὲν ἀνδρείας δὲ Θερσίτου δύναμιν θαυμάσαι. καὶ τοῦ μὲν Ὀδυσσέωςὀδυσέως ἀσυνεσίαν διαβαλεῖνδιαβάλλειν , τοῦ δὲ Νέστοροςνέστωρος παραφροσύνην πλάσασθαιπλανᾶάσασθαι , καὶ τοῦ μὲν Διομήδους καὶ Ἕκτορος γυναικείαςγυναικίας πράξεις, τῆς δὲ Ἑκάβηςἐκκάβηςἐκκάβηςἑκάβης ἀνδρείανἀνδρείαςἀνδρίαν μυθολογῆσαι. ἐπὶ πάντων γάρ, ὡς αὐτοὶ λέγουσιν, ἔδει τοὺς ποιητὰς πλάττεσθαι καὶ ψεύδεσθαι. νῦν δὲ τοῖς μὲν ἀνθρώποις τὴν ἀλήθειαν ἐφύλαξαν, τῶν δὲ λεγομένων θεῶν οὐκ ἐφοβήθησαν καταψεύδεσθαικαταψεύσασθαι . ἢ καὶ τοῦτο γὰρδὲ ἄν τις αὐτῶν εἴποιεἴποιεν , ὅτι ἐνἂν μὲν ταῖς περὶ ἀσελγείαςἀσελγείαιςἀσεβείαςἀσελγείας αὐτῶν πράξεσι ψεύδονται. ἐν δὲ τοῖς ἐπαίνοιςἐπαίνειςοις ἐπ’ αίνοις , ὅτανὅτιαν ὁ τὸνὄντα πατέρα θεῶν καὶ ὕπατονὑπάτωνὑὕπάατωονὑπάτωνm.s. o. ὕπατον καὶ Ὀλύμπιον καὶ ἐν οὐρανῷοὐρανοῖς βασιλεύοντα λέγουσι τὸν Δία, οὐ πλάττονται, ἀλλ’ ἀληθεύοντες λέγωσιλέγουσι λέγουσι . τοῦτοντοῦτωντοῦύτωντούτωντούτωντοῦτον δὲ οὐ μόνοςμόνον ἐγώ, ἀλλὰ καὶ πᾶς ὅστις ἐλέγξειε κατ’ αὐτῶν εἶναι τὸν λόγον. πάλιν γὰρ ταῖς πρώταις ἀποδείξεσιν ἡ ἀλήθεια κατ’ αὐτῶν φανήσεται. αἱ μὲν γὰρ πράξεις ἀνθρώπους αὐτοὺς εἶναιεἶναι αὐτοὺς ἐλέγχουσι, τὰ δὲ ἐγκώμια ὑπὲρ τὴν ἀνθρώπων ἐστὶ φύσιν. ἑκάτερον δὲ τούτωντοῦτο ἀκατάλληλόνἀκατάληπτόν ἐστι πρὸςκαθ’πρὸς ἑαυτό. οὔτε γὰρ τῶν ἐν οὐρανοῖςἀνθρώποιςοὐρανοῖςἀνθρώποις ἴδιόν ἐστι τὰ τοιαῦταταῦταταῦτὰ τοιαῦταῦτατοιαῦτα πράττειν οὔτε τοὺς τὰ τοιαῦτα πράττοντας ὑπονοεῖν τις δύναται θεούς.

Τί οὖν ὑπολείπεταιἀπολείπεται νοεῖν ἢ ὅτι τὰ μὲν ἐγκώμια ψευδῆ καὶ κεχαρισμένακεχαρισμένα τυγχάνειτυγχάνειν , αἱ δὲ πράξεις ἀληθεύονταιἀληθεύουσιἀληθεύουσαι κατ’ αὐτῶν; καὶ τοῦτο ἀληθὲς ἐκ τῆς συνηθείας ἄν τις ἐπιγνοίηἐπιγνώσεται . οὐδεὶς γὰρ

ἐγκωμιάζων τινὰτινὰς καὶ κατηγορεῖ τῆς τούτουτούτων πολιτείας, ἀλλὰ μᾶλλον οἷς εἰσιν αἱ πράξεις αἰσχραί, τούτους διὰ τὸν ἐκ τούτων ψόγον ἐπαίρουσι τοῖς ἐγκωμίοις, ἵνα τῇ τούτων ὑπερβολῇ τοὺς ἀκούοντας καὶ θαυμάζωνταςκαὶ θαυμάζοντας ἀπατήσαντες ἐπικρύψωσι τὴν ἐκείνων παρανομίαν. ὥσπερ οὖν εἴ τιςεἰ ἐγκωμιάσαι τινὰ προθέμενος, μὴ εὑρίσκοι μὲν ἐκ πολιτείας μηδὲ ἐξ ἀρετῆς τῆς ψυχῆς τὴν πρόφασιν τῶν ἐγκωμίωνἐγκομίων διὰ τὴν ἐν τούτοις αἰσχύνηναἰσχύνειν , ἄλλως δὲ αὐτοὺς ἐπαίροι τὰ ὑπὲρ αὐτοὺς αὐτοῖς χαριζόμενος. οὕτω καὶ οἱ παρ’ αὐτοῖς θαυμαστοὶ ποιηταὶ δυσωπούμενοι ἐπὶ ταῖς αἰσχραῖς πράξεσι τῶν λεγομένων παρ’ αὐτοῖς θεῶν τὸ ὑπὲρ ἄνθρωπον αὐτοῖς προσῆψαν ὄνομα, οὐκ εἰδότες ὅτι οὐ ταῖς ὑπὲρ ἄνθρωπον ὑπονοίαις ἐπισκιάσουσινἐπισκιάζουσιν αὐτῶν τὰ ἀνθρώπινα, ἀλλὰ μᾶλλον τοῖς ἀνθρωπίνοιςἀνθρώποις αὐτῶν ἐλαττώμασι τὰς θεοῦ ἐννοίας μὴ ἁρμόζειν αὐτοῖς διελέγξουσι. καὶ ἔγωγε νομίζω καὶ παρὰ γνώμηνπαραγνῶώμινπαραγνώμηνπαραὰ γνώμην αὐτοῖς εἰρῆσθαιεἰρεῖσθαι τὰ τούτων πάθη καὶ τὰς τούτων πράξεις. ἐπειδὴ γὰρ τὴν τοῦ θεοῦ ἀκοινώνητονἀκοινῶνοιτως , ὡς εἶπεν ἡ γραφή, προσηγορίαν καὶ τιμὴν τοῖς οὐκ οὖσι θεοῖς, ἀλλ’ ἀνθρώποις θνητοῖς ἐσπούδαζον ἀναθεῖναιἀναθῆναι , καὶ μέγαμὴνμὴνμέγα καὶ δυσσεβὲςἀσεβὲςδυσσεασεβὲς ἦν τὸ ὑπ’ αὐτῶν τολμώμενον, τούτου ἕνεκεν καὶ ἄκοντες ὑπὸ τῆς ἀληθείας ἠναγκάσθησαν τὰ τούτων ἐκθέσθαιθέσθαι πάθη, ἵνα τοῖς μετὰ ταῦτα τὰ τούτων πάθηἵνα τοῖς μετὰ ταῦτα τὰ τούτων πάθηἵνα τοῖς μετὰ ταῦτα πρὸς ἔλεγχον τοῦ μὴ εἶναι τούτους θεοὺς ἐν ταῖς περὶ αὐτῶνἑαυτῶν γραφαῖς κείμενα πᾶσιβπᾶσι ακείμενακείμενα πάση φαίνηται.

Τίς οὖν ἀπολογία, τίς ἀπόδειξις περὶ τοῦ εἶναι τούτους θεοὺς γένοιτ’ ἂν τοῖς ἐν τούτοις δεισιδαιμονοῦσιν; ἐκ μὲν γὰρ τῶν λεχθέντων μικρῷ πρότερον, ἀνθρώπους αὐτοὺς καὶ ἀνθρώπους οὐ σεμνοὺςἀσέμνους ὄντας ὁ λόγος ἀπέδειξεν· εἰς ἐκεῖνο δὲ τάχα τραπήσονταιτε ἀπήσονται καὶ μέγα φρονήσουσινφρονεῖήσουσιν ἐπὶ τοῖς ὑπ’ αὐτῶν εὑρεθεῖσι τῷ βίῳ χρησίμοιςεὑρεθεῖσι τῷ βίῳ τούτω χρησίμοις ὑπ’ αὐτῶν , λέγοντες διὰ ταῦτα αὐτοὺς καὶ θεοὺς ἡγεῖσθαι, ὅτι τοῖς ἀνθρώποις χρήσιμοι γεγόνασι. Ζεὺς μὲν γὰρ λέγεται πλαστικὴν τέχνηνεὑρηκέναι ἐσχηκέναι, Ποσειδῶν δὲ τὴν τοῦ κυβερνήτου. καὶ ἭφαιστοςἩφεῦστον μὲν χαλκευτικήν, Ἀθηνᾶ δὲ τὴν ὑφαντικήν. καὶ Ἀπόλλων μὲν τὴν μουσικήν, Ἄρτεμις δὲ τὴν κυνηγετικήν. καὶ Ἥρα στολισμόν, Δήμητρα δὲ γεωργίαν καὶ οἱ ἄλλοι ἄλλαςἄλλως , ὡς οἱ ἱστοροῦντες περὶ αὐτῶν ἐξηγήσαντοδηηγήσαντοδιηγήσαντο . ἀλλὰ ταύτας καὶ τὰς τοιαύτας ἐπιστήμας οὐκ αὐτοῖς μόνοις ἔδει τοὺς ἀνθρώπους ἀναθεῖναιἀναθῆναι , ἀλλὰ τῇ κοινῇ τῶν ἀνθρώπων φύσει, εἰς ἣν ἀτενίζοντες ἄνθρωποι τὰς τέχνας ἐφευρίσκουσι. τὴν γὰρ τέχνην καὶ οἱ πολλοὶ λέγουσι φύσεως αὐτὴν εἶναι μίμημαμίμησιννόμημαμίμημα . εἰ τοίνυν ἐπιστήμονες περὶ ἃς ἐσπούδασανἐσπούδαζονἐσπούδαζαν τέχναςτέχναις γεγόνασιν, οὐ διὰ τοῦτοδιατοῦτο καὶκαὶκαὶ θεοὺς αὐτοὺς νομίζειν ἀνάγκηἀνάγκη νομίζειν , ἀλλὰ μᾶλλον ἀνθρώπους. οὐ γὰρ ἐξ αὐτῶν αἱ τέχναι, ἀλλ’ ἐν ταύταις καὶ αὐτοὶ τὴν φύσινφυσικὴντέχνηντέχνην ἐμιμήσαντο. ὄντες γὰρ ἄνθρωποι κατὰ φύσιν καταφύσιν δεκτικοὶδεκτοικοὶδεκτοὶγρ(άφε) δεκτικοὶ ἐπιστήμης κατὰ τὸντῶνῶνὸντωνὸν περὶ αὐτῶναὐτὸν τεθέντατιθέντατιτεθέντα ὅρον, οὐδὲν θαυμαστὸν εἰ τῇ ἀνθρωπίνῃ διανοίᾳ καὶ αὐτοὶ εἰς τὴν ἑαυτῶν φύσιν ἀποβλέποντεςἀποβλέποντες καὶ ταύτης ἐπιστήμην λαβόντεςκαὶ ταύτης ἐπιστήμην λαβόντες , τὰς τέχνας ἐπενόησαν. ἢ εἰ διὰ τὰς τῶν τεχνῶντῶν τεχνῶν τὰς εὑρέσεις θεοὺς αὐτοὺς ἄξιον ἀναγορεύεσθαιἀγορεύεσθαι λέγουσιν, ὥραὥραἴσως ὅραὅρα καὶ τοὺς τῶν ἄλλων τεχνῶν εὑρετὰς θεοὺς ἀναγορεύειν, καθ’ ὃν λόγον κἀκεῖνοι τῆς τοιαύτης ὀνομασίας ἠξιώθησαν. γράμματα μὲν γὰρ ἐφεῦρον Φοίνικες, ποίησιν δὲ ἡρωϊκὴν Ὅμηρος, καὶ διαλεκτικὴν μὲν Ζήνων ὁ Ἐλεάτης, ρητορικὴν δὲ τέχνην Κόραξ ὁ Συρακούσιοςσυρρακούσιοςσιυρακούσιος , καὶ καρπὸν μὲν μελισσῶν Ἀρισταῖος, σίτου δὲ σπορὰν Τριπτόλεμοςτριπτολέμιος , καὶ νόμους μὲν Λυκοῦργοςλικοῦργος ὁ Σπαρτιάτηςσπαρτιάτις καὶ Σόλων ὁ Ἀθηναῖος. τῶν δὲ γραμμάτωνγραμματικῶν τὴν σύνταξιν καὶ ἀριθμοὺςἀριθμητικήνούς καὶ μέτρα καὶ στάθμια Παλαμήδης ἐφεῦρε. καὶ ἄλλοιδὲ ἄλλα καὶ διάφορα τῷ βίῳτῷ τῶν ἀνθρώπων ἀπήγγειλανἀπήγγηλαν χρήσιμα κατὰ τὴν τῶν ἱστορησάντωνἀνθρώπων μαρτυρίαν. εἴπερ οὖν αἱ ἐπιστῆμαι θεοποιοῦσιθεοῦσι καὶ διὰ ταύτας εἰσὶ θεοὶ γλυπτοί, ἀνάγκη καὶ τοὺς ὕστερον ἐκείνων ἐφευρετὰςἐφευρέταιἐφευρεται τῶν ἄλλων γενομένουςγινομένους εἶναι κατ’ αὐτοὺς θεούς· ἢ εἰ μὴ τούτους ἀξιοῦσι τῆς τοῦ θεοῦ τιμῆς, ἀλλ’ ἀνθρώπους ἐπιγινώσκουσιν, ἀκολουθεῖἀκόλουθον ἂν εἴη καὶ τὸν Δίαδίαν καὶ τὴν Ἥραν καὶ τοὺς ἄλλους μηδὲμὴ ὀνομάζεσθαι θεούς, ἀλλὰ καὶ αὐτοὺς ἀνθρώπους γεγενῆσθαι πιστεύειν καὶ κατὰ τὸ περιττόνκαὶ κατὰ τὸ περιττόν , ὅτι μηδὲ σεμνοὶ γεγόνασιν, ὡς καὶ ἀπ’ὑπ’ αὐτῆς τῆς διὰ τῶν ἀγαλμάτων γλυφῆς οὐδὲν ἕτερονἄλλο ἢ ἀνθρώπους αὐτοὺς ἐλέγχουσι.

Τίνα γὰρ ἄλληνἄλλον αὐτοῖς γλύφοντες ἐπιβάλλουσι μορφὴν ἢ τὴντῶντὴν ἀρρένων καὶ γυναικῶνγυμννεκῶν καὶ τῶν ἔτιἐπι κατωτέρω τούτων καὶ ἀλόγωνκατ ὰαλόγωνκατὰ λόγωον ὄντων τὴν φύσιν πετεινῶν παντοίων, τετραπόδων ἡμέρων τε καὶ ἀγρίων καὶ ἑρπετῶν, ὅσα γῆ καὶ θάλαττα καὶ πᾶσα τῶν ὑδάτων ἡ φύσις φέρει; εἰς γὰρ τὴν τῶν παθῶν καὶ ἡδονῶν ἀλογίαν πεσόντες οἱ ἄνθρωποι καὶ πλέον οὐδὲν ὁρῶντες ἢ ἡδονὰς καὶ σαρκὸς ἐπιθυμίας, ὡς ἐν τούτοις τοῖς ἀλόγοις τὴν διάνοιαν ἔχοντες, ἐν ἀλόγοις καὶ τὸ θεῖον ἀνεπλάσαντοἐπλάσαντο κατὰ τὴν ποικιλίαν τῶν παθῶν ἑαυτῶν καὶ θεοὺς τοσούτους γλύψαντες. τετραπόδων τε γὰρ εἰκόνες καὶ ἑρπετῶν καὶ πετεινῶν εἰσι παρ’ αὐτοῖς, καθὼς καὶ ὁ τῆς θείαςἀληθείαςἀληθείας καὶ εὐσεβείας καὶ ἀληθοῦς εὐσεβείας ἑρμηνεύς φησιν· ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς αὐτῶν, καὶ ἐσκοτίσθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία, φάσκοντες εἶναι σοφοί, ἐμωράνθησαν καὶ ἤλλαξανἠλλάξαντοἠλάξαντο τὴν δόξαν τοῦ ἀφθάρτουἀοράτου ἀφθάρτουἀοράτου θεοῦ ἐν ὁμοιώματι εἰκόνος φθαρτοῦφθαρτῆς φθαρτῆςτοῦ φθαρτοῖς ἀνθρώπου καὶ πετεινῶν καὶ τετραπόδων καὶ ἑρπετῶν· διὸ καὶ παρέδωκεν αὐτοὺς ὁ θεὸς εἰς πάθη ἀτιμίας. προπαθόντεςπροπαθπροπασθόντες γὰρ τὴν ψυχὴν ταῖς τῶν ἡδονῶν ἀλογίαις, ὡς προεῖπον, ἐπὶ τὴν τοιαύτην θεοπλαστίαν κατέπεσον. καὶ πεσόντες λοιπὸν ὡς παραδοθέντεςπαροφθέντες παρωφθέντες ἐν τῷ ἀποστραφῆναι τὸν θεὸν αὐτοὺς οὕτως ἐν αὐτοῖς κυλίονται καὶ ἐν ἀλόγοις τὸν τοῦ λόγου πατέρα θεὸν ἀπεικάζουσι. περὶ ὧνὃν οἱ παρ’ Ἕλλησι λεγόμενοι φιλόσοφοιφιλόφοι καὶ ἐπιστήμονες ἐλεγχόμενοι μὲν οὐκ ἀρνοῦνται ἀνθρώπων εἶναι καὶ ἀλόγων μορφὰς καὶ τύπους τοὺς φαινομένουςλεγομένους αὐτῶν θεούς, ἀπολογούμενοι δὲ λέγουσι διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔχειν, ἵνα διὰ τούτων τὸ θεῖον δι’αὐτῶν αὐτοῖς καὶ ἀποκρίνηται καὶ φαίνηται. οὐκ ἄλλως γὰρ αὐτὸν τὸν ἀόρατον δύνασθαι γνῶναι, ἢ διὰ τῶν τοιούτων ἀγαλμάτων καὶ τελετῶν. οἱ δὲ ἔτι τούτων φιλοσοφώτεροισοφώτεροι καὶ βαθύτερα λέγειν νομίζοντές φασι διὰ τοῦτο ταῦτα κατεσκευάσθαικατασκευάσθαικατασκευᾶσθαικατεσκευάᾶσθαι καὶ τετυπῶσθαι πρὸς ἐπίκλησιν καὶ ἐπιφάνειαν θείων ἀγγέλων καὶ δυνάμεων, ἵνα διὰ τούτων ἐπιφαινόμενοι γνωρίζωσινγνωρίζουσιν αὐτοῖςαὐτοὺς περὶ τῆς τοῦ θεοῦ γνώσεως, καὶ εἶναι τούτους ὥσπερ γράμματα τοῖς ἀνθρώποις, οἷς ἐντυγχάνοντες δύνανταιδύναντε γινώσκειν περὶ τῆς τοῦ θεοῦ καταλήψεως ἀπὸ τῆς δι’ αὐτῶν γινομένης τῶν θείων ἀγγέλων ἐπιφανείας. ταῦτα μὲν οὕτως ἐκεῖνοι μυθολογοῦσιν· οὐ γὰρ θεολογοῦσι μὴ γένοιτο. ἐὰν δέ τις ἐξετάσῃ τὸν λόγον μετ’ ἐπιμελείας, εὑρήσει τούτωντοῦτον οὐκ ἔλαττονἔλατονἔλαττον τῶν πρότερονπροτέρωνπροτέρωνότερον πρότερων δειχθέντων τὴν δόξαν εἶναι ψευδῆ.

Εἴποι γὰρ ἄν τις πρὸς αὐτοὺς παρελθὼν ἐπ’ὑφ’ὑπ’ὑπ’ἐπ’ m.s.o.ὑἐπ’ ἀληθείᾳ κρινούσῃ· πῶς ἀποκρίνεται θεὸς ἢ γνωρίζεται θεὸς διὰ τούτων; πότερον διὰ τὴν περικειμένηνἐπικειμένην αὐτοῖς ὕλην ἢ διὰ τὴν ἐν αὐτοῖςἑαυτοῖςἐνἑαυτοῖςἐν αὐτοῖς μορφήν· εἰ μὲν γὰρ διὰ τὴν ὕλην, τίς ἡ χρεία τῆς μορφῆς, καὶ μήμὴνμὴνμὴ , πρὶν

πλασθῆναι ταῦτα, διὰ πάσης ἁπλῶςαὐτῶν ὕλης ἐπιφαίνεσθαι τὸν θεόν; μάτην δὲ καὶ τοὺς ναοὺς οὗτοι περιετείχισαν συγκλείοντες ἕνα λίθον ἢ ξύλον ἢ χρυσοῦ μέρος πάσης τῆς γῆς πεπληρωμένης τῆς τούτων οὐσίας. εἰ δὲ ἡ ἐπικειμένη μορφὴ αἰτίαἀρτία γίνεται τῆς θείας ἐπιφανείας, τίς ἡ χρεία τῆς ὕλης τοῦ χρυσοῦ καὶ τῶν ἄλλων, καὶ μὴ μᾶλλον δι’ αὐτῶν τῶν φύσει ζώων, ὧν εἰσι μορφαὶ τὰ γλύμματα, τὸν θεὸν ἐπιφαίνεσθαι; καλλίων γὰρ ἂν ἡ περὶ τοῦ θεοῦ δόξα κατὰ τὸντῶν αὐτὸναὐτῶν λόγονἐννοιῶνλόγον ἐγεγόνει, εἰ διὰ ζώων ἐμψύχων λογικῶν τε καὶ ἀλόγων ἐπεφαίνετοἐπιφαίνεταιο , καὶ μὴ ἐν ἀψύχοις καὶ ἀκινήτοις προσεδοκᾶτο· ἐφ’ οἷς μάλισταμάλλιστα καθ’ ἑαυτῶν ἀσέβειαν ἐργάζονται. τὰ γὰρ φύσει ζῶα τετράποδά τε καὶ πετεινὰ καὶ ἑρπετὰ βδελυττόμενοι καὶ ἀποστρεφόμενοι ἢ διὰ τὴν ἀγριότητα ἢ διὰ τὴν ρυπαρίαν, ὅμως τοὺς τούτων τύπους ἐν λίθοις καὶ ξύλοις καὶ χρυσῷ γλύψαντες θεοποιοῦσιν. ἔδει δὲ αὐτὰ μᾶλλον τὰ ζῶνταζῶαθρησκεύεινθρησκεύειν τὰ ζῶντα αὐτοὺς ἢ τοὺς τούτων τύπους ἐν τούτοιςτύποιςτοίχοιςτούτοιςτύποις προσκυνεῖσθαι. ἢ τάχα τούτων μὲνμὲν τούτωντούτων μὲν οὐδέν, οὔτε ἡ μορφὴ οὔτε ἡ ὕλη αἰτίαἀρτίαἀρτιάἀρτί ααῖς τῆςτοῦ θεοῦ παρουσίας ἐστί, μόνηνόημόνη δὲ ἡ μετ’ ἐπιστήμηςμεταεπιστήμης τέχνη τὸ θεῖον ἐκκαλεῖται, ἅτε δὴ τῆς φύσεως μίμημαμίμημα τῆς φύσεως αὐτὴαὕτη τυγχάνουσα· ἀλλ’ εἰ διὰ τὴν ἐπιστήμην ἐπιφοιτᾷ τὸ θεῖον τοῖς γλύμμασι, τίς πάλιν ἡ χρεία τῆς ὕλης οὔσης τῆς ἐπιστήμηςἐπι6 ἐν τοῖς ἀνθρώποις; εἰ γὰρ ὅλως διὰ τὴν τέχνηντὴ6 ἐπιφαίνεται ὁ θεὸς καὶ διὰ τοῦτο θρησκεύονταιθ6ονται ὡς θεοὶ τὰ γλύμματα, ἔδει τοὺς ἀνθρώπους τῆς τέχνηςτέχνην ὄντας ἀρχηγοὺς προσκυνεῖσθαι καὶ θρησκεύεσθαι, ὅσῳ καὶ λογικοὶ καὶ τὴν ἐπιστήμην ἔχουσινἔ8 ἔχοντες ἐν ἑαυτοῖς.