Severianus Gabalensis: In illud: Pone manum tuam (1)

Զարմացայ ընդ ձեզ, ո'վ քրիստոսասէրք, զի նոր շնորհք աւետարանիս հին կտակարանօք քարոզեցան. լուսաւորեցայ ընդ ձեզ մտօք, քանզի տեսայ զառաքել

կան նկարագիրս մարգարէակն բարբառօքն պայծառացեալ: Խոստովանիմ զշնորհսն, զի առնուցում զվարձն: Տեսի նոր խորհուրդս հնովն քարոզեալ, յորժամ Աբրահամ երդումն ծառային յերանսն իւր տայր. երանսն ձեռն տայր արկանել, եւ զաստուած երկնից եւ երկրի բանիցն վկայ կոչէր: Դի'ր ասէ, զձեռն քո ընդ երանօք իմովք, եւ երդմնեցուցից զքեզ 'ի տէր աստուած արարիչ երկնից եւ երկրի: Խնդիր մեծ կայ 'ի բանիս. զի եդաւ վասն զաւակին որ յերանաց Յակոբու ելանելոց էր. ըստ այնմ, թէ մի' պակասեսցէ իշխան 'ի Յուդայ: Եւ մի' պետ յերանաց նորա. զիա՞րդ 'ի կենարն երդուեալ գտանիցի. քանզի Սահակ վաղղուց ծնեալ էր, եւ զաւակն յռաջագոյն բղխեալ. եւ յորժամ զերդումն ետ չկայր ինչ յոյս այլում զաւակի յերանացն երանելոյ: Յայտ է եթէ Աբրահամ ունէր յանձին զսերմն կենարար. զորմէ ասէր Պաւղոս, եթէ Աբրահամու տուան աւետիքն, եւ զաւակի նորա. եւ հանդէս արարեալ մեկնէ զիրսն 'ի գաղատացւոց թղթին. չասացաւ, ասէ, թէ քեզ եւ զաւակաց քոց որպէս զբազմաց, այլ քեզ եւ զաւակի քում, որ է Քրիստոս: Ցուցաւ այսուհետեւ, թէ զաւակ Աբրահամու է Քրիստոս ըստ մարմնոյ. եւ յիրաւի տայր երդումն 'ի զաւակն: Որ խնդիր այնմ է, թէ զիա՞րդ տայր երդումն յերանսն, զի կենարար ծաղիկն յառջագոյն ծաղկեալ էր 'ի նմանէն: Քանզի մի անգամ անդամն գործի սրբութեան եղեւ, եւ բնակեաց երբեմն անդ աստուածեղէն զաւակն, վասն այնորիկ 'ի տաճարն տայր երդումն. եւ որ երդնու, ասէ, 'ի տաճարն, երդնույայն որ բնակելան է 'ի նմա: Որպէս եւ կենարարն ասաց զփարիսեցիսն. վա'յ ձեզ, փարիսեցիք կոյրք, զի ասեք, թէ որ երդնու 'ի տաճարն չէ ինչ, բայց որ երդնու յոսկի տաճարին արժան է. յիմարք եւ կոյրք, զի՞նչ մեծ է, ոսկին, եթէ տաճարն որ սրբէ զոսկին. վասն այնորիկ ասեմ ձեզ, որ երդուաւ 'ի տաճարն երդնույայն որ բնակելան է 'ի նմա:

Զոր օրինակ տուն արքունի, որ մի անգամ եւ երթիցս վանք թագաւորի լինիցին, թէպէտ եւ փոխեսցի անտի թագաւորն, որ մի անգամ յարքունիսն նուիրեցաւ արքունի կոչի. նոյնպէս եւ անդամ նահապետին որ միանգամ եղեւ գործի հանդերձեալ տնտեսութեանն, տաճար էր խոստացելոյ բարութեանն. եւ չէր 'ի զուր երդումն, այլ ճշմարիտ վկայութիւն: Արդ երդումն տայ 'ի զաւակն, եւ մեկնէ, թէ ո'վ իցէ զաւակն: Դի'ր, ասէ, զձեռն քո ընդ երանօք իմովք, եւ տաց քեզ երդումն 'ի տէր աստուած արարիչ երկնի եւ երկրի: եթէ այնպէս իցէ, Քրիստոս փրկիչ մեր տէր եւ աստուած երկնից եւ երկրի է: Նմին իրի եւ Զաքարիայ մարգարէի, յորժամ պէսպէս յայտնութիւնք երեւեցան սրբոյն, եղեւ այնպիսի ինչ մասնաւոր յայտնութիւն: Ամբարձի, ասէ, զաչս իմ եւ տեսի, եւ ահաւասիկ աշտանակ մի ձոյլ ոսկի, եւ եւթն ճրագարանք 'ի վերայ աշտանակին, եւ եւթն բերանք ճրագարանացն, եւ եւթն գունդ վառեալ, եւ ընդ աջմէ եւ ընդ ահեկէ երկու ոստք ձիթենեաց: Եւ ասեմ զհրեշտակն որ խօսէր ցիս. տէր, զի՞նչ է այս: Քանզի աչացն այլ ազգ երեւի, եւ մեկնութիւնն այլ ազգ գալոց էր. որ երեւին ո'չ անձանց նշանակիչք էին, այլ այլոց իրաց իմն գուշակիչք. հարցանէ մարգարէն. տէր, ասէ, զի՞նչ իցէ այս: Եթէ զյայտնոյն հարցանէր, ապա չհարցանէր բարւոք. եթե այնչափ չգիտէր, թէ զի՞նչ աշտանակն իցէ, եւ զի'նչ ձիթենիքն. այլ խնդրէ մարգարէն 'ի վերայ հասանել ո'չ յայտնեացն, այլ նոցին մեկնութեանցն. քանզի ասէ իսկ, թէ զի՞նչ իցէ այս. եւ հրեշտակն ասէ ցնա. չգիտե՞ս թէ զինչ իցէ այս. եւ նա ասէ. ո'չ տէր: Հնազանդ մտօք խոստանայ զտխմարութիւնն, եւ ուսանի 'ի ճշմարտութենէն: Եղբայր էր եւ սա ներքինոյն որ լուաւ 'ի Փիլիպպոսէ, եթէ գիտիցես արդեւք զինչ ընթեռնուցուսդ. եւ նա հնազանդ մտօք, զիա՞րդ գիտացից, ասէ, եթէ ո'չ ոք առաջնորդեսցէ ինձ որպէս եւ աստ ասէ, թէ չգիտե՞ս զինչ իցէ այս. եւ նա ասէ. ո'չ, տէր. զի՞նչ իցեն երկու ոստք ձիթենեացն որ ընդ աջմէ եւ ընդ ահեկէ աշտա

նակին իցեն: Եւ նա մեկնեաց զոստս ձիթենեացն, ընդ նմին եւ զաշտանակն թէ զի'նչ իցէ:

Մի'տ դիր հաստատութեամբ: Աշտանակն կայր 'ի միջի, եւ ոստքն աստի եւ անտի աշտանակին: Իսկ հրեշտակն զոստսն մեկնէ, եթէ ո'չ զաշտանակաւն կային, այլ առաջի այ. որպէս թէ աշտանակն իցէ օրինակ այ, մանաւանդ թէ կենարարին մերոյ, եւ մարմնաւոր տեսչութեան նորա: Չգիտե՞ս, ասէ, զի՞նչ իցէ այս. եւ նա ասէ. ո'չ, տէր: Այս երկու ոստք են երկու որդիք պարարտութեան, որ կան առաջի տն աստուծոյ ամենայն երկրի: Պա'րտ է եւ այնմ հաստատուբ միտ դնել. եւթնճրագեան ասէ զաշտանակն վասն մարմնաւոր տեսչութեանն տն. արդարեւ աշտանակն իսկ տէրունի մարմինն էր, եւ զհոգւոյն սրբոյ շնորհաց եւթնապատիկ ընկլաւ, վասն մերոյ օրինակի, եւ ո'չ վասն իւրոյ ինչ կարօտութեան: Որպէս եւ Եսայի ասէ, եթէ ելցէ գաւազան յարմատոյն Յեսսեայ, եւ ծաղկեսցէ ծաղիկ 'ի նմանէ, եւ հանգիցէ 'ի վերայ նորա հոգի այ: Ո՞ր: Բազմամասն ըստ արդիւնսն գործելոյ, եւ պարգեւ առանց մասանց ըստ բնութեան: Եւ հանգիցէ 'ի վերայ նորա հոգի այ: Զառաջինս զէութենէ հոգւոյն սրբոյ ասէ, քանզի եւ հոգի աստուծոյ կոչէ. եւ յաջորդօքն զարդիւնս որ գործէ յայլս, հոգի անուանէ: Հոգի, ասէ, իմաստութեան եւ հանճարոյ, հոգի խորհրդոյ եւ զօրութեան, հոգի գիտութեան եւ աստուածպաշտութեան. զեւթնեակ շնորհս հոգւոյն սրբոյ, որ հանգեաւ 'ի վերայ տէրունական մարմնոյն, ասէ: Նկարէ զայս եւ աշտանակն վեցոստեան. ցուցանի աշտանակ, զի յայտնի արասցէ զլուսաւորութիւն արդեանց հոգւոյն սրբոյ. զի եւս հաստատագոյնս յայտ արասցէ, իջեալ փոքր մի 'ի խոնարհ, սոքա են (եօթն) աչք տն որ հային ընդ ամենայն երկիր:

Տեսանե՞ս, զի վասն ամենայն երկրի լուսաւորութեան հանգեաւ եւթն շնորհքն օրինկւ 'ի վերայ տէրունական մարմնոյն: Եւ զի եւ'ս լուսաւորագույն լիցի, վկայէ աւետարնիչն. հոգի սուրբ եկեսցէ 'ի քեզ, եւ զօրութիւն բարձրելոյն հովանի լիցի 'ի վերայ քո: Ուր հոգին սուրբ էր, եւ զօրութիւն բարձրելոյն անդստին 'ի սկզբանէ աստուածեղէն յղութեանն, զի՞նչ պիտոյ էին յետոյ եւթն ազդեցութիւնք հոգւոյն. որպէս եւ հերձուածողաց աշակերտքն բամբասեն, եթէ յետ մկրտութեանն ապա արժանի եղեւ ընդունել զազդեցութիւնս հոգւոյն սրբոյ: Եւ մեք ո'չ եթէ ուրանամք, եթէ չեկն յայնժամ հոգին, այլ որպէս աւետարանիչն իսկ ասէ, եթէ յորոյ վերայ տեսանիցես զհոգին զի իջանիցէ, եւ հանգիցէ 'ի վերայ նորա, նա է. եւ ես տեսի, ասէ, եւ վկայեմ. եթէ սա է որդին այ: Տեսանե՞ս, զի վասն վկայութեան եկն, եւ ո'չ առ 'ի զկարօտութիւն ինչ լնլոյ: Մի'տ դիր, զիա'րդ անձմբ զանձն մեկնէ ճշմարտութիւնն, եւ չէ կարօտ մարդկեղէն խորհրդոց. սք են, ասէ, որ կան առաջի տն ամենայն երկրի: Զաքարիա տէր ամենայն երկրի զկենարարն կոչէ ըստ մարմնաւոր տնտեսութեանն: Պետրոս խօսէր ընդ Կոռնիէլի, գլուխ ամենայն առաքելոցն. մեք, ասէ, գիտեմք զբանն, որ եղեւ յամենայն հրէաստանի. որոյ յառաջագոյն ասացեալ էր, եթէ Յիսուսի Նազարեթէ, զոր էօծն աստուած հոգւովն սրբով: Անդ ասէ. զբանն զոր առաքեաց աստուած աւետարանել զխաղաղութիւն որդւոցն Իսրայէլի. նա է ամենեցուն տէր, երկնաւորաց եւ երկրաւորաց եւ սանդարամետականաց, երեւելեաց եւ աներեւութից նա է տէր: Նմին միաբառ բարբառի եւ Յովաննէս, եթէ որ 'ի վերուստն եկ, 'ի վեր քան զամենեսին է:

Բայց կարեւոր համարիմ եւ զմիւս հակառակութիւն հերձուածողացն լուծանել, որ ամբարիշտ մտօք լսեն զբն առաքելոյն, որպէս թէ վարձս ինչ ընդ

խաչին առ զ'ի վեր քան զամենեսին լինել. իբրեւ թէ վասն չարչարանացն համբերութեան բարձրացոյց զնա աստուած: Զայն անտի ախտացան, զի ո'չ զբանս առաքելոյն ընթերցան ուղիղ, եւ ո'չ զզօրութիւն բանիցն 'ի միտ առին: Խոնարհեցոյց, ասէ, զանձն մահուչափ եւ մահու խաչի, եւ վասն այնորիկ եւ աստուած զնա բարձրացոյց, եւ շնորհեաց նմա անուն որ 'ի վեր է քան զամենայն անուն. զի յանուն Յիսուսի Քրիստոսի կրկնեսցի ամենայն ծունր: Տեսանե՞ս, ասեն, զի յետ խաչին բարձրացաւ. հայի՞ս, զի ընդ չարչարանացն առ վարձս զբարձրութիւնն: Զի թէ յետ խաչին բարձրացաւ, Մկրտիչն Յովաննէսն ընդէ՞ր բողոքիցէ, եթէ որ 'ի վերուստն եկն 'ի վեր քան զամենեսին է. չասաց, թէ լիցի քան զամենեսին 'ի վեր, այլ թէ. եւ ո'չ թէ լիցի: Նաեւ ինքն իսկ կենարարն մինչդեռ ընդ հրեայսն խօսէր, ամեն ամեն ասեմ ձեզ, յառաջ քան զԱբրահամու լինելն եմ ես: Քանզի է մշտնջենաւոր, եւ էր, եւ եղիցի'. որ 'ի քեն չդաւանի, եւ 'ի մէնջ արժանաւոր պարտս դաւանութեանն հատուցանին: Քարոզեսցի այսուհետեւ փառքն Քրիստոսի, եւ բարձրութիւն հոգւոյն. քարոզեսցի եւ հօր զօրութիւն: Բարձրասցի եւ միածինն, փառաւորեսցի, գովեսցի հոգի սուրբ: Եւ մի' ոք հմարեսցի, եթէ զկարգն ինչ եղծանիցեմք, յորժամ նախ զորդւոյ ճառիցեմք, եւ ապա զհոգւոյ, եւ ապա զհօրէ. եւ կամ թէ նախ զորդւոյ եւ զհօրէ եւ ապա զհոգւոյ. քանզի չէին կարգ անմահ բնութեանն. չիք ասեմ կարգք, ո'չ եթէ անկարգութիւն ինչ իցէ, այլ թէ այնպիսի ինչ կարգք չիցեն որ զմիմեամբք ելանիցեն: Զոր օրինակ յորժամ առանց կերպարանաց ասացի աստուած, ո'չ եթէ զտգեղութիւն ինչ նշանակէ, այլ թէ չունի մարմնաւոր կերպարանս. եւ յորժամ անպատկեր ասասցի, ո'չ եթէ որպէս չունիցի պատկերի գեղեցկութիւն, այլ զի անմարմին է, կոչի անպատկեր. նոյնպէս եւ յորժամ ասիցեմ, եթէ առանց կարգի է աստուածեղէն բնութիւնն, ոչ եթէ զան կարգութենէ ինչ յայտ առնիցեմ, այլ թէ չիք անդր կարգք որ զմիմեամբք ոսոխիցեն:

Ասացի նախ 'ի հայր, ո'չ կարգաւ ինչ առաջին, այլ մտօք նկարեալ. քանզի նա է ծնիչ միածնին, եւ արմատ սրբոյ պտղոյն: Եւ զի լոյս մշտնջենաւոր է, մշտնջենաւորի լուսոյն է մշտնջենաւոր լոյս ծնունդն: Եթէ ժպրհեր ոք այժմ աստ յորթոյտօքսաց ժողուրդեանս, ուր բովանդակ ամենայն գիտութեան ուղիղ դաւանութիւն է, նախամեծար զորդի քան զհայր կոչել, ո՞չ ապաքէն աստէն յորթոյտօքսացս բամաբսէր: Եւ արդ չիշխեցէ՞ ասել եկեղեցւոջ, եթէ Քրիստոս օրհնեսցէ զձեզ եւ հայր նորա, ո՞չ ապաքէն անկարգութեան կարծիս տայցէ. զի ո'չ նախ զարմատն մեծարեաց, եւ ապա զպտուղ: Եթէ ասէր ոք, եթէ որդի կեցուսցէ զձեզ եւ հայր, ո՞չ ապաքէն շփոթութիւն իմն կարծէր, եւ բարկանայք եթէ զկարգն եղծանիցէ: Այլ այնպիսի կարծիք չեն իրաւացեաց, յորժամ 'ի ճշմարտութիւնն ոք նայեցեալ տայցէ իրաւունս, եւ յառաքելական վճիռն յաղթութիւն բարձեալ բերէ, անխտիր նախ զորդւոյ յիշել, եւ ապա զհօրէ, եւ ապա զհոգւոյն սրբոյ: Եւ լո՛ւր Պաւղոսի մեծի քարոզին. գրէ առ թեսաղոնիկեցիսն. ինքն, ասէ, տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, եւ աստուած հայր մեր սրբեսցէ զձեզ. եւ ոչ եթէ նախ որդի սրբեսցէ, եւ ապա հայր. այլ յստակն եւ լուսաւոր ոգի Պաւղոսի կամեցաւ ցուցանել, թէ չի'ք ինչ այնպիսի կարգք 'ի սրբութեանն. այլ որ ասասցի յառաջ, նորից պատուակից է եւ երկրորդն, եւ չնուազի եւ չանարգի ինչ երրորդն. վասն որոյ եւ զանուանսն յառաջ բերէ, քանզի գիտէ զանբաժին բնութիւնն, եւ զանքակ թագաւորութիւնն:

Հարցցուք զսուրբն Պաւղոս, թէ ուստի՞ առեր պատճառս այդպէս աստուածախօսել. նախ զօրդի քան զհայր կարգել, ո'չ կարգաւ եւ ո'չ զօրութեամբ, այլ բանիւք. եւ արդ ասիցեմք, եթէ ընդէ՞ր նախ զորդի յիշեցեր,

եւ ապա զհայր: Արասցէ պտասխանի Պաւղոս լեալ անձին ջատագով, եւ եկեղեցւոյ վարդապետ. չասեմ ինչ յանձնէ, Քրիստոս ինեւ զայնպիսի կրօնս յօրինէ. քանզի եւ ասէ իսկ. եթէ զփորձ ինչ առնուլ կամիք զՔրիստոսի որ ինեւս ընդ ձեզ խօսի: Եթէ Քրիստոս ինեւ խօսի, մի' զբանսն տէրունականս բամբասեր, եւ մի' զկրօնսն խծբծեր: Այլ չկարիցե՞ս իմանալ եւ հաւատալ եթէ Քրիստոս ինեւ խօսի. նմին իսկ յորժամ մերկ անձամբ խօսի լո՛ւր. զի եթէ ընդ կաեւդաւ ինչ հնազանդութեան անուանք սրբոյ Երրորդութեանն կային, ոմն առաջին էր կարդաւ եւ զօրուբ, եւ ոմն երկրորդ, եւ ոմն երրորդ, ապա եւ ո'չ կենարարն զանձն ճշմարտութիւն կոչէր. ես եմ, ասէ, ճշմարտութիւն. եւ շփոթէր զկարգ ճշմարտութեանն: Եւ լո՛ւր դարձեալ կենարարին, նախ զանձնէ չառէ, եւ ապա զհօրէ. եթէ զպատուիրանս իմ պահիցէք (յն․ պահիցէ ոք), ասէ, ես եւ հայր իմ եկեսցուք (ևն):

Եւ քնզի վերին իմն կարգ զհօրն համարին հերձուածողքն, եւ զորդի իբրեւ զհազարապետ թագւորի համարին հօր, եւ արդ հարցցին. իշխիցէ՞ այր հազարապետ ասել, յորժամ արքունի բանք իցեն, եթէ ես եւ արքայ տացուք հրամանս: Քանզի 'ի մերոցս պարտ է իմանալ զայն որ 'ի վեր քան զմեզ են. մի' թէ արարած բնութիւն իշխէ՞ր զանձն քան զանարար բնութիւնն կարգել, եւ 'ի համար ածել զինքն ընդ անհամեմատին, ընդ որում չէր զուգական, ըստ առաւելութենէ համարոյն, եւ ասէր, թէ ես եւ հայր եկեսցուք, եւ օթեւանս առ նմա արասցուք, զի եսն եւ հայր ասել զխտրութիւն անուանցն յայտ արար, եւ եկեսցուք եւ օթեւանս արասցուք զհասարակ պատիւ զարդեանցն քարոզեաց: Սոյնպէս եւ 'ի միւսում վայրի յորժամ առած առաքեալն Փիլիպպոս. տէր, ցոյց մեզ զհայր քո, եւ շատ է մեզ, պատասխանի ետ կենարարն, այսչափ ժամանակ ընդ ձեզ են, եւ ո՞չ ծանեար զիս, Փիլիպպէ. հակառակ հարցուածոյն տայ զպատասխանին: Մի' թէ վասն քո՞ իսկ հարցի մի' թէ վասն քո՞ կամիմ ուսանել. ցո'յց ասեմ զհայր քո, եւ

ո'չ թէ զքեզ: Եւ նա առ այն զի՞նչ. ա'յսչափ ժամանակս ընդ ձեզ եմ, եւ ո՞չ ծանեար զիս: Եթէ աննման իցէ որդի, աննմանեաւն աննմանն զիա՞րդ ճանաչիցի, եւ կամ 'ի փոքուն մեծն ո՞րպէս տեսանիցիս, կամ նուազագունաւն առաւել պատիւն, կամ արբանեկաւն արարիչն: Այսչափ ժամանակս, ասէ, ընդ ձեզ եմ. եւ չասաց, թէ հայր իմ ընդ ձեզ է, այլ թէ ես. իմովս ընդ ձեզ լինելով հայր ընդ ձեզ է: Այսչափ ժամանակս ընդ ձեզ եմ, եւ ո՞չ ծանեար զիս: Բարիոք ասաց չծանեարն զիս. նա ասէ, թէ ցո'յց. եւ փրկիչն, թէ ո՞չ ծանեար զիս. կամեցաւ ցուցանել, թէ աստուած ո'չ տեսանի, այլ ճանաչի: Եւ զնովիմբ ածէ. եթէ ո՞չ հաւատաս, զի ես 'ի հայր, եւ հայր յիսէ. եւ դու զիա՞րդ ասիցես, թէ ցո'յց մեզ զհայրն քո. փոխանակ ասելոյ, թէ զիա՞րդ զայ ոմն ակն ունիս տեսանելոյ. զի թէ ես 'ի հայր եւ հայր յիս իցէ, եւ ճանաչիցի որդի հարբ, եւ հայր որդւով, դու զիա՞րդ ասիցես, թէ ցո'յց մեզ զհայրն քո. որպէս զայլ ոմն, թո'ղ զիս կամիս տեսանել: Ես 'ի հայր, եւ հայր յիս. ո'չ որպէս թէ շփոթկան ինչ իցէ բնութիւնն, եւ կամ թէ իբրեւ զբաժակ 'ի մէջ բաժակի կայցէ' ո'չ զմարմնոյ ինչ յօդուածոց յայտ առնէ, այլ զմտաց բանիցն նկատութիւն:

Ես, ասէ, 'ի հայր, եւ հայր յիս: Ո'չ հայր առանց որդւոյ ճանաչի, եւ ո'չ որդի առանց հօր երեւի. որպէս միտք բանիւն ճանաչին, եւ բանն մտօք երեւի: Ուստի՞ կարիցեմ իմանալ զմիտս քո. եթէ ո'չ 'ի բանիցն զոր խօսեսցիս. յայտնեն բանք զմիտսդ, եւ ծնանին միտքդ զբանսդ. եւ ո'չ զբանս առանց մտացն մարդի իմանալ, եւ ո'չ մտացն առանց բանիցն որ 'ի մտացն ծնանին: Նոյնպէս եւ հայր որդւով ճանաչի, եւ որդի հարբ յայտնի. նմին իրի իսկ եւ աւետարանիչն ասէ, եթէ 'ի սկզբանէ էր բանն. զի զառանց կարեաց ծնունդն ցուցանիցէ, եւ զմիութիւն

էութեանն մեկնեսցէ. որ ինչ բանն առ միտսն է, նոյն եւ միածին բանն աստուած առ հօր: Եւ այն իսկ զարմանալիք են, կրկնեցից միւսանգամ վերստին զասացեալս. նախ վասն այնորիկ իսկ բանք էին մեր, զի 'ի մերոցս զվերինս քան զմեզ ուսանիցիս: Մինչ դեռ բանս 'ի միտսն իցէ, աներեւոյթ է յաներեւութին, եւ իմանալի յիմանալւոջն, անմարմինն ընդ անմարմինն: Եւ յորժամ կամեսցի արտաքս ելանել բանն, նախ 'ի բերանն խաղայ յառաջ, եւ անտի անձամբ անձին զգեցուցանէ բարբառ, ո'չ որպէս թէ յայլմէ բնութենէ զբարբառն առնուցու, այլ անդստին 'ի բանէն խօսքն յօդին. եւ որ աներեւոյթն է բնութեամբ հօրն, զգենու բարբառ, եւ ելանէ լինի ամենեցուն յայտնի որ յառաջագոյն անյայտն էր. եւ իբրեւ խաղայ յառաջ, զամենեսեան լնու, եւ 'ի ծնողէն չմեկնի:

Ո՞ ոք վ մարդկանէ խօսեսցի զբանն, եւ զայլս ուսուցանիցէ, զանձն թափուր առնիցէ ՛ի բանէն. եւ կարծիցէ, թէ գուցէ մինչ ընդ այլոյ լսելիս արկանիցեմ, զիմ միտս մերկ եւ կողոպուտ առնիցեմ. մի' թէ չե՞լ բանն արտաքս, եւ մնաց անդէն ՛ի ներքս. ո՞չ զբազում լսելիս ՛ի արար, եւ ՛ի ծնողէն ո՛չ մեկնեցաւ: Եւ արդ եթէ մարդկեղէն բան յորժամ խաղացեալ արտաքս ՛ի մտացն ելանիցէ, չզատանի ՛ի ծնողէն. իսկ աստուածն բանոր վասն մեր երեւեցաւ աշխարհի, զծոցն հանրենի թափու՞ր թողոյր. օ՛ն անդր, փարգա՛ստ, քաւ լիցի: Զի բիւրք բիւրուց լսեն զբանն, եւ ընդ անչափ լսելիս մտանէչբաժանի, այլ բնաւ ընդ իւրաքանչիւր ումեք է, եւ ամենայն ընդ ամենեսին, եւ ամենեւիմ ՛ի միտսն. եւ եթէ մարդկեղէն բանն ամենեւին ՛ի միտսն է, եւ բնաւ իւրաքանչիւր ընդ ումեք, եւ ամենայն ընդ ամենեսին, զիա՞րդ ասիցեն զհօրէ, զի թէ ծնաւ, ապա ծորումն եւ հատումն գործեցաւ, եւ բաժանեցաւ անբաժինն: Ասասցէ առ նոսա կենարարն, եթէ քննեցէ՛ք զգիրս. քննեցէ՛ք, եւ մի' վայրապար ընթեռնուք, այլ զխորս

մտացն ՛ի խոյզ եւ ՛ի քնին արկեալ հետազօտեցէ՛ք: Քանզի աստուած զգիրսն եդ առաջի, եւ զմիտս պատգամացն զեղչեաց. զգիրս ետ, եւ զղօղեալ մեկնութեանցն չմերկացոյց, այլ եթող ՛ի հրահանգս ասպարիսաց քոյոց արշաւանացդ, զի զքո մտավարժութիւնն կրթեսցէ. զի տեսանիցէծառայիցէ՞ս գրոց, եթէ բռնազբօսցես զգիրս: Զոր օրինակ զբնութիւնն եդ առաջին աստուած, եւ զարուեստն թագոյց. ամենայն նիւթք եւ ատաղձք եդան առաջի յայ, եւ արուեստն վ մտաց մարդկան ծնաւ. նոյնպէս եւ ՛ի գիրս:

Եւ զի եւս յայտնագոյն զբանս արարից, եդ առաջի աստուած զքարանց բնութիւն, եւ ոչ զշինուածն պատրաստական: Ետ ցորեան, եւ ոչ եթէ հաց գործխեաց, եւ եդ առաջի: Ետ խաղող, եւ ո՛չ եթէ գինի ինքնին արար զխաղողն: Ետ ասր, եւ ոչ եթէ զհանդերձն ինքնին գործեաց: Ետ զոսկին խառն ընդ հողոյ, այլ ո՛չ եթէ ինքն ընտրեաց վ հողոյն: Ընդէ՞ր. քանզի ըստ պատկերի աստուծոյ արարաւ մարդն, բաժանէ զարարչութիւնն. ինքն առնէ, եւ նմա արուեստիւն տայ կազմել զգործն: Զոր օրինակ զմարդն որ ըստ պատկերին աստուծոյ արարաւ, խառնէր ՛ի բաժին եղելոցն անուանս դնելոյն. ինքն իբրեւ զարարիչ ՛ի չգոյէ ՛ի գոյ ածէր, եւ պատկերին զանուանս հրամայէր դնել. նոյնպէս եւ զնիւթսն ինքն եցոյց, եւ զկազմած գործոյն յարուեստն ապաստան արար: Ո՞ նախ կազմեաց արօր փայտիւ եւ երկաթով զերկիր պատառել, եւ ակոս բանալ, եւ լուծ կազմել, եւ ձիգ եւ եզինս սամըիւք ՛ի գործ լծել: Էր փայտն եւ երկաթն, այլ արուեստն չէր ուրեէ ՛ի միջի: Ո՞ եցոյց քեզ, այր դու, եթէ այդպէս արօր կազմեցի, կամ խիստ բնութիւն երկաթի հրոյ կակղասցի. ո՞ եցոյց քեզ հանգամանս յայնչափ թանձրութենէ նստել տուայտել եւ ասեղն միփոքրիկ գործել. ո՞ արկ քեզ ՛ի միտս դրած ախս եւ փականս գործել, եւ կամ ձողունս եւ յարկս տանց յարդարել: Կարի, ասէ, տխմարաբարս իմն հարցանես, զած հնարացոյց ՛իօ միջի ունիմ, եւ հարցանես, թէ ուստի՞ ուսար:

Եւ այսպէս, եղբարք, ամենայն ուրեք մարդկեղէն բնութիւնս իւրում տն նմանեալ, զարդարէ արուեստիս զբնութիւնս. եւ եթէ ՛ի չափու կացցէ, բարւոք է պատկերն. ապա թէ ըստ չափին անցանիցէ, թշնամանի անչափութեամբն: Այսպիսի ինչ. իմացաւ մղել զեզն, վարժել զձի, հնազանդել զուղտ, եւ զայլ եւս անասունսոր ՛ի սպասաւորութիւն մեզ տուան: Բայց առ ագահութիւն իմացաւ եւ այլ ինչ խառնս արտաքոյ քան զբնութիւն, զէշ ձիոյ արձակել, որ չէր ըստ կամացն այ. քանզի ՛ի սկզբանէ ասաց աստուած, եթէ հանցէ երկիր չորքոտանիս, եւ զեռունս ըստ ազգի իւրեանց. հնարեցաւ ագահութիւնն եւ այլ իմն խառնս արտաքոյ քան զբնութիւն խառնեալ: Վասն որոյ եւ աստուած զի զանչափութիւնն պատժէ, անծնունդ արար զմարդկեղէն ագահութիս. վասն այնորիկ ճծնանի ջորի. զի չէ յայնցանէ, որք իբրեւ եղենլուան, եթէ աճեցէ՛ք եւ բազմացարու՛ք եւ լց՛ք զերկիր: Սակայն թոյլ տայ պատկերին գործել զի՛նչ եւ կամի, զի զօրութիւն նորա ցուցանիցէ, եւ զանչափութիւնն պատժիցէ, եւ զհպարտութիւնն ցուցանիցէ:

Դարձեալ անչափ ցանկութիւն մտաբերեաց գործել պատկեր մարդակերպ. թո՛ղ նմանեցից, ասէ, այ, որ արար զպատկեր մարդոյ, եւ արարից պատկեր մարմնոյ. եւ բռնադատէ արուեստիւ զբնութիւնն: Եւ քանզի լուաւ, եթէ աստուած յերկրէ առ հող, եւ արար զմարդն, ՛ի վարանս մտեալ արուեստն, քանզի չկարէ ճշմարտութեամբ նմանել տն իւրում, այնուհետեւ ՛ի հնարս եւ ՛ի հայթայթանս ապաստան լինի. ժողովէ արմատս եւ ծաղիկս վասն զգոյնս յրմարելոյ, նմանեցուցանէ զաչս աչաց, այլ չտեսանեն. չափէ ականջս, այլ չլսեմ. յղկէ զունչս, եւ չհոտոտին. կոշրաէ զբերանն, այլ չիք բարբառ 'ի շրթունսն. զձեւ ոտիցն եւ բարձիցն յորինէ, այլ չիք գնացք եւ քայլք ոտիցն: Զի այնու յայտ առնէ, թէ թոյլ ետ պատկերին զինչ եւ կամիցի գործել, եւ չելանել ըստ չափ. զի մի' 'ի հպարտութիւն գայցէ, եւ չճանաչիցէ զբնու

թիւն, եւ ո'չ զանձին զազատութիւն եւ զփրկութիւն: Բայց սակայն զի ուսան եթէ յերկրէ ստեղծած զմարդն, եւ միւսով արուեստիւ կամիմ նմանել տն եւ արաչի, բժշկաց արուեստիւն: Յորժամ տեսանիցե 'ի մարմինն փուտ, երկաթ 'ի գործ արկանէ, եւ զփուտն 'ի զատ հատանէ. եւ յորժամ զվեր փորել կամեսցի, ինել հասուցանել, եւ ածել 'ի չափ զկերեալ մարմինն, արարիչ ո'չ է, թէ վերստին ստեղծանէ. եւ արդ զի՞նչ արուեստ պատկերին գործիցէ նմանել տն իւրում. ընթանյ նա 'ի հողն, ուստի մարմինն ստեղծաւ, եւ կազմէ անտի դեղս եւ սպեղանիս. միովն քակէ զփուտն, եւ միւսովն շինէ, եւ այնպէս լնու զթերութիւն մարմնոյն:

Եւ տե'ս զարմանալիսն. զիա'րդ նստի աստուած եւ իբրեւ ընդ որդիս նայի: Եւ զի՞նչ յայտ նայելն առնիցէ: Ոչ զի ուսանիցի, այլ զի կրթեսցէ. եւ այնպէս աղբիւրն ամենսյն բարութեանց խրատէ զիւր պատկերն: Որպէս զառաջինն աստուած կացոյց առ Ադամայ զամենայն գազանս եւ զանասունս եւ զթռչունս, տեսանել զի՞նչ կոչեսցէ զնոսա. ո'չ զի ուսանիցի ամենագէտն, այլ զի զպատկերն կրթեսցէ: Ցանկ իսկ 'ի միտս դնելոյ ցուցան հանգմանք օգտիցն շինողութեան, եւ հիւսնութեան, նաւագործութեան, եւ դարբնութեան, եւ ոստայնանկութեան: Նա եւ ընդ աստեղս նայելոյ չէ դատարկութեան գործ. այլ նշմարել զկարգս աստեղացն նաւորդացն օգուտ է. եւ անսալ աստեղացն արեւելեան, եւ ժամանակ 'ի դիւր իմն նաւարկութեան ճանաչել. ո'չ ծնունդս ինչ ստեղծանել, եւ ո'չ զի մարմին էին զբաշխի եւ զբախտի առասպելս 'ի մէջ բերել, այլ զհետ բարբառոյ տն երթալ, եթէ եղիցին լուսաւորք յերկինս, եւ ծագեսցեն յերկիր, եւ եղիցին 'ի նշանս եւ յաւուրս եւ 'ի ժամանակս:

Զի մի' համարեսցիս, եթէ պատկերն անձամբ ինչ գտանիցէն զհնարս ամենայնի, միով բանիւ յայտ ռնէ երանելին Սողոմոն: Նա ետ ինձ, ասէ ճանաչել

որ ինչ եւ իցէ, անւրեպ դիտել զհաստատութիւն աշխարհի եւ զյօրինուածս արարածոց, զսկիզբն եւ զկատարած եւ զմեջս ժամանակաց. զշրջանս տարերց եւ զկարգս աստեղաց. զբարս անասնոց եւ զզայրումն գազանաց. եւ զտունկս ազգի ազգի եւ զզօրութիւնս արմատօց. որ ինչ 'ի ծածուկ իցէ եւ որ ինչ յայտնի, որ երեւի եւ որ աներեւոյթ, ծանեայ, ասէ, ես մարդ. փոխանակ ասելոյ թէ պատկերս: Եւ զիա՞րդ: Ասէ. իմաստութիւնն ճարտարապետն ամենեցուն ուսոյց զիս: Այլ ուսոյց զքեզ զչափոյսն, եւ ո'չ զանչափն: Տե'ս, յո'րչափ անչափութիւն տարածեցաւ եւ ել արուեստն. հայեցաւ 'ի մարդկեղէն բնութիւնս, եւ պատկերն աստուծոյ ած զմտաւ, թէ զիա'րդ գործի բարբառոյ բերանոյն կազմեալ իցէ. նկատեաց զբնութիւնն, նմանեցուցանէ արուեստիւն բնութեանն, եւ հնարի իմն հնարս 'ի բազում փողոցս ընդ միմեանս յարելոցս յիրեարս խառնելոցս: Եւ տե'ս զի'նչ գործէ արուեստն նմանել գործոյ ճարտարապետին. տիկս ինձ կազմէ, որ ո'չ յանձնէ ունիցին զփուքն, այլ ընդ տալ եւ ընդ առնուլ եւ ընդ բանալն եւ ընդ խփել առնուցուն փոխ օտար օդ, եւ ապա յերկուց փքոցն 'ի ցնցուղօն հողմաբերս, եւ անտի յամենայն փոխսն տալ զփուքն. եւ իմանայ թէպէտ եւ փուքն խաղայցէ նուագ ինչ չարկանի. եւ այնմ եւս հնարս հնարի մատամբք յօրինել, եւ գեղգեղէ զնուագսն: Եւ ուստի՞ իցէ քեզ այն, ո'վ մարդ, ուստի՞ իմացար զփուքսն օդընկալս կազմել, եւ զմաղեալ օդն մատամբք 'ի նուագս յօրինել: Կարի իմն, ասէ, տխմարաբար հարցանես. ո՞չ կանխագոյն իսկ ասացի, թէ պատկեր եմայ, եւ աստէն յիմ բնութիւնս հայեցայ, եւ նմանեցուցի. քանզի յիս տեսանեն օտար շունչ եկամուտ, եւ պատեանքս ստէպ բանալով եւ խփանելով ընդունին զօդն հասարակախառն: Տեսանեմ, զի երկու փողակք տան եւ առնուն զօդն, իբրեւ ցնցղով իւիք սոսորդով 'ի բերանս. տեսանեմ, զի եւ օդն մտանէ, եւ խօսք չլինի, թէ ո'չ լեզուն 'ի մէջ անցեալ զնուագսն յարդարիցէ: Հայեցայ յիս, եւ նմանեցուցի յիմ բնութենէս, եւ անձամբ յանձնէ հասու եղե տեառն արուեստի. որպէս եւ Դաւիթ ասէ, թէ սքանչելի եղեւ գիտութիւն քո յիս. աստէն յիս նայեցայ, եւ զարուեստագէտն փառաւորեցի. նմանեցայ իմում տն, եւ արուեստիւն զբնութիւնս յայտ յանդիման նկարեցի:

Չէ ինչ չար տաւիղն, այլլ զի ախտեղի երկոցն եղեւ գործի. որպէս թէ զաստուածեղէն օրհնութիւննս երգէր իբրեւ զառաջինն, չէր պիղծ. թէպէտ եւ անչափ ցանկութեանն պատչառք են 'ի խրախութիւնս, սակայն թէ աստուծոյ նուիրեալ էր իբրեւ զառաջինն, չէր չար եւ պիղծ. որպէս եւ Դաւիթ ասէ, օրհնեցէ'ք զտէր սաղմոսարանաւ, եւ ջնարաւ, եւ աղեաւ, եւ տաւուղաւ, եւ ծնծղայիւք, քաղցր ձայնիւք, օրհնութեամբ, թմբկաւ, եւ պարուք: արդ եթէ այնպիսի չէր 'ի խրախութիւն անառակութեան, դարձեալ եւ ո'չ 'ի կռօցն երկրպագութիւն, այլ որով զարուեստն իմացաւ նովին եւ պտուղ տայր այ, չէր բամբասանաց իմաստ արուեստին, եթէ զտէրն ճանաչէր. չէր բամբասանաց քնարն, եթէ քնարաւն աստուծոյ երկս ոք մատուցանէր: Վասն այնորիկ երանելին Դաւիթ, որ քնարաւն ո'չ զախտեղի երգսն երգէր, այլ զնուիրական օրհնութիւնսն մատուցանէր այ, եւ զդեւսն փախստական առնէր. յորժամ զՍաւուղ այսն չար ղրկէր, ասեն գիրք, եթէ Դաւիթ քնար հարկանէր, եւ դիւրանայր Սաւուղի: Տեսանե՞ս, զի ամենայն արուեստ յայ հաճութիւն կազմեալ է. չգոյր ինչ յոռութիւն, եթէ ամենայն ինչ ըստ աստուծոյ կամացն լինէր:

Զինչ արդեօք կամեցայ ցուցանել, զի յաստուածխօսութենէն յայսպիսի բանս եկի յարուեստն եւ նմանել պատկերին իւրում արարչին: Զի ցուցից, եթէ զտէրունական բարբառն եղեղեմ, եւ զհերձուածողացն տարապարտ կարծիս յանդիմանեմ: Զտէրունի՞. զո՞ր: Կեղծաւորք, ասէ: Զերեսս երկնից գիտէք փորձել, արուեստս գիտէք, իմաստս իմացայք, եւ զամենեցուն արուեստագէտն թշնամանեցէ՞ք. դու նմանեցեր արուեստիւն քում տեառն, եւ զինչ կամեցար արարեր. քանզիըստ պատկերի եւ ըստ նմանութեան արաչին հաստատեցար. եւ զարարիչն աննմա՞ն 'ի ծնողէն քարոզես: Ես զձեզ հնազան

դեալս մեղացն ազատեցի, եւ զիս որ տէրս եմ ամենեցուն 'ի հնազանդութի՞ւն կոչէք: Այո', ասեն. քանզի գրեալ է, եթէ որդի հնազանդեսցի': Ասացաք յառաջագոյն ըստ մերում կարի 'ի սոյն, մանաւանդ եթէ աստուծոյ զօրութեամբն. քանզի չէն մեր բանքս, այլ աստուծոյ. եւ յիշեցե'ք. բայց սակայն եւ այժմ սակաւ մի' ձգեսցուք 'ի նոսա զյանդիմանութիւնս: Քննեսցո՛ւք զբանն. 'ի յանդերձեալ աշխարհին եւ 'ի յարութեան, ուր ասես եթէ որդի հնազանդելոց է, ո՞չ ապաքէն դու արեգակն եւ հրեշտակ լինելոց ես. 'ի յարութենէ մեռելոց, ասէ, ոչ արկ կանայս առնէն եւ ո'չ կանայք արանց լինին, այլ իբրեւ զհրեշտակս իցեն. դու յայնժամ 'ի քումմէ աստիճանէդ 'ի վեր մատչիցես, եւ որդի 'ի տէրութենէ 'ի խոնա՞րհ իջանիցէ: Չլուա՞ր 'ի Պաւղոսէ, ունայնութեան, ասէ, հնազանդեցան արարածք, եւ ինքեանք իսկ արարածք հեծեն եւ երկնեն մինչեւ ցայժմ: Եթէ արարածքն, այսինքն երկինք եւ երկիր եւ այլն ամենայն մարդկան ունայնութեան հնազանդեցան. քանզի ունայնութիւն կոչէ զնա վասն զպատկերն եղծանելոյ, 'ի նմանութիւն անասնոց իջանելոյ. որպէս եւ այլ ուր ասէ, եթէ սնոտիք սնոտեաց, ամենայն ինչ սնոտի է. եւ Դաւիթ ասէ, թէ ամենեւիմ ամենայն մարդ կենդանի սնոտի է. արդ հնազանդեցան արարածք մարդոյ որ եղծ զպատկերն: Եւ զիա՞րդ հնազանդեցան: Քանզի ծագէ արեգակն անարժանից, տեղան անձրեւք, բղխեն աղբիւրք ապաշնորհացն, բերէ երկիր պտուղ ապախտաւորացն. եւ այնպէս հնազանդեցան արարածք ունայնութեան, եւ ո'չ կամօք. զի թէ ըստ կամաց ինչ էր չհնազանդէին անարժանիցն. այլ վասն այնորիկ որ չհնազանդեցոյց զնոսա յուսով. զի եւ ինքեանք, ասէ, արարածքն ազատեսցին 'ի ծառայութենէ ապականութեան յազատութիւն փառաց որդւոյն այ. Իսկ եթէ ազատանայցեն արարածք յայնժամ, որդին 'ի ծառայութի՞ւն գայցէ:

Քննեցէ'ք զգիրս, եւ մի' զրպարտէք. քննեցէ'ք, եւ մի' վայրապար խուզէք. քննեցէ'ք, հաւտացէ'ք եւ մի' հակառակիք: Ուստի՞ ուսար ասել, է՞ր որդի եւ ծնաւ, թէ չէր. ուստի՞ ուսար եթէ ծնանել եւ առ

նել նոյն է: Պետրո՞ս ուսոյց քեզ զայդ, եթէ Պաւղոս ճառեաց, եթէ կենարարն աւանդեաաց. ընթերցի'ր զգիրս: Նա եւ զոր զասեսդ յայն չկաս. զի յորժամ հարցանիցես իսկ, եթէ է՞ր ծնաւ, թէ չէր, յայնժամ իսկ ստես. զի ոչ զոր խոստովանիսն զայն հարցանես: Նախ խոստովանեա'ց, եթէ ծնաւ որդի, եւ ապա հարցանիցես զէն եւ զչէ. դու աւադիկ զիրսն ուրանաս, եւ զբնսն գանալից ռնես. որում զծնանելն չտաս, զքննութիւն անտի ընդէ՞ր պահանջիցես: Է՞ր, ասէ, որդի եւ ծնաւ, թէ չէր: Նախ տուր ցիս զծնաւն. կնքեա' նախ մուրհակ, թէ ծնաւ. եւ ապա խնդրեսջի'ր զորպէսն, դու աւատիկ զբնութիւնն ուրանաս, եւ զբանսն 'ի խոյզ եւ 'ի խնդիր արկանես: Առնելն եւ ծնանելն նոյն է ասես: Նա եւ առ իս ո'չ նոյն, եթէ ոչ նախ կարգ երկոցունց յայտնի լինիցին, եւ պա միտքն միաբանեսցին. զի եթէ զհայելն եւ զտեսանելն զնոյն ասիցեմ, ասասցի մի ինչ. ապա եթէ լսելն եւ տեսանելն նոյն ասեմ, յայնժամ թուիմ թէ որ աչացն անկ էր զայն լսելեացն ետու: Եւ դու ուստի՞ գիտացեր, եթէ առնելն եւ ծնանելն աստուծոյ նոյն է. զի եթէ ծնեալ եւ արարեալ դաւանէիր, ապա բարիոք ասէիր թէ նոյն է: Իսկ եթէ չխոստովանիս երբեք զծնեալն, ուստի՞ զծնանելն եւ զառնել նոյն համարեսցիս. եւ գտանիցիս ո'չ միայն ընդունայնական բանս մուծանել, այլ եւ ամենեւին իսկ թափուր 'ի ճշմարտութեանն:

Եւ արդ հարկ է ուսանել, եթէ ընդէ՞ր զառնելն եւ զծնանելն ճարտարիցէ հերետիկոսն թէ նոյն է. քանզի աստուած, ասէ, պարզ եւ սփիւռ էութիւն է. եւ ո'չ որպէս մեքս. զի այլով անդամօք ծնանիմք, եւ այլով գործեմք. զի ծննդականօքն ծնանիմք եւ ձեռօք գործեմք. ո'չ այնպէս եւ աստուած, այլ պարզ եւ սփիւռ, եւ առանց կերպարանաց է. որով օրինակաւ ծնանի, նովին եւ առնէ: Եւ արդ որովհետեւ զաներեւութիցն խոստանաս զհանգամանս ցուցանել, ուռուցեալդ յանճահ ճարտարութենէ, յերեւելեացս ցուցանեմ քեզ, եթէ նովին օրինակաւ որով գործքն գործին. ա'ռ 'ի մէջ զերեւելի զձեռս, զի երեւելեօքս եւ ա

ներեւութիցն ընծայութիւնի մէջ գայցէ. զի ձեռն իսկ մի եւ նոյն զոր ինչ գործեսցեն, եւ ո'չ մի նոյն գործ կոչի, եւ ո'չ զմի եւ զնոյն հանդէս ցուցանէ: Այսպիսի ինչ. միով եւ սովին ձեռամբս շինեցի եւ քակեցի երկոքեան նո՞յն իցեն: Քանզի եւ ասեն, թէ մեք այլ ազգ ծնանիմք, եւ այլ ազգ գործեմք. ասեմ եւ ես ըստ նմին օրինակի, եթէ շինեմք եւ քակեմք նովին ձեռամբ. եւ հարգանեմք եւ ողորկեմք նովին ձեռամբ. եւ մղեմք եւ ընկենումք եւ յարուցանեմք զգլորեալսն նովին ձեռամբ. եւ համարիմք եւ քակեմք զհամրն նովին ձեռամբ: Եւ արդ շինելն եւ քկելն նո՞յն իցէ. եւ կամ հարկանելն եւ ողորկելն, եւ այլքն մի ըստ միոջէ: Եւ չիցե՞ն մորոսաց բանք եւ անճահ առասպելք. եւ չհեցեն ընդ այն Պաւղոսի միտքն. եւ չզայրանայցէ՞ Պետրոս ընդ այնպիսի բանս խառնել 'ի վարդապետութիւն: Ուրացա՞ր 'ի Քրիստոսէ, եւ զայլոց ուսանիս. չիցէ՞ լուելալտն որ ասեր, եթէ որ ամօթ համարեսցի զիս եւ զբանս իմ, ուրացայց եւ ես զնա. քանզի բազում բազում անգամ զՔրիստոս խոստուանիմ զբանս նորա ամօթ համարիմ. որպէս եւ դու իսկ կրիցես փաշաման. յորժամ յաստուածախօսութեան ճառսն գայցես, եւ լսիցես զանուն հօրն եւ զորդւոյ եւ ամօթ համարիցիս զբանսն. եւ ասես այսպիսի բանս ինչ, եթէ ծնա՞ւ արդեոք անկարեկանն. բնաւ եւ ծնացի՞. իսկ եթէ այնպէս իցէ, ըստ ծորելոյ եւ ըստ հատուածոյ: Տեսանե՞ս զի ամօթ զբանսն համարիս. առ այնպիսիսն ասէ զբանն, եթէ որ ամօթ համարեսցի զբանս իմ, եւ ես ուրացայց զնա: Ո՞ անմտութեանն, բանից միայն եղեն որսորդք, եւ ո'չ արդեանց ճշմարիտ քննիչք. Զամենայն ինչ եղծ ապականեաց տէրապարտ ունայնութիւնն:

Զոր բզում անգամ ասէի, ասացից եւ այժմ. եթէ հերձուածոցդ գլխաւորք եւ առաջնորդք յայտնի են. եւ սուրբ եկեղեցի հերձուածական վարդապետութիւն չընկալաւ երբեք: Յիշեսցես երբեք եթէ այս անուն առաջնորդ եղեւ եկեղեցական կրօնիցն, պար

տիս 'ի մէջ բերել: Այլ գիտէմ, եթէ չկարես յայտ առնել, որ զայս աղանդ եհան. զոր դու աղանդ կոչես, եւ չէ աղանդ, այլ ճշմարտութիւն. զոր 'ի սկզբանէ առաքեալքն իսկ քարոզեին, ետ նոցա նիկէական սիւնհոդոսն զնոյն հաստատեաց, զի յայտնի լինիցի եթէ համաշխարհական եւ տիեզերական հաւատք էին. իսկ յայնչափ բազմութեան եպիսկոպոսաց 'ի մի վայր ժողուելոց եւթն միայն եպիսկոպոսք չմիաբանեցին, եւ զտարագիրս եւ զխօտանս 'ի բաց ընկեցան. եւ ամենայն տիեզերք միաբանեցին, զի առաքելական ամոքելի զանկուածոյն էին:

Եւ տե'ս զզարմանալինս. նմանեցաւ նոր համօրէն աշխարհս հնոյ կտակրանացն. որպէս զի անդ առաւել հաւատացեալն Աբրահամ վառեաց, ընդ իւր ծառայս ընդոծինս երեք հրիւր եւ ութուտասն, եւ հինգ թագաւորս ասորեստանեաց որ եկեալ էին 'ի վերայ երկրին պաղեստինացւոց, վանեաց. ըստ նմին օրինակի եւ համարոյ եւ Քրիստոս գումարեաց առ իւր, տալ պատերազմ ընդ հերձուածողսն, երեք հարիւր եւ ութուտասն եպիսկոպոսս: Երեկարիւր եւ ութուտասն ծառայս ընդոծինս առ Աբրահամ. եւ չոգաւ 'ի վերայ այլազգեացն. թէպէտ եւ էին բազում եւ այլ ծառայք արծաթագինք, այլ զմտերմութիւն ընդոծին ծառայիցն եցոյց. նոյնպէս եւ Քրիստոս ո'չ գումարեաց խառն 'ի խուռն զամենեսեան, այլ զընդոծինս հաւատոցն. եւ քարոզեցին զճշմարիտն 'ի ճշմարտէն, զկենդանին 'ի կենդանւոյ, զլոյսն 'ի լուսոյն:

Զի՞նչ անջրպետութիւն ընդ լուսոյն, եւ ընդ լյս համարիցիք. զո՞ր այլայլութիւն ընդ կեանսն, եւ ընդ կեանս. զո՞ր այլակերպութիւնս ընդ ճշմարտութիւնն, եւ ընդ ճշմարտութիւն: Եւ որ զարմանալին եւս է. զի հայր լոյս կոչի: Յոհաննէս ասէ, աստուած լոյս է. եւ որդի յաւելուածովն հանդերձ, եթէ էր լոյսն ճշմարիտ: Հայրը լոյս միայն արձակ կոչի, վասն կարծութեանն. եւ քանզի ընդդէմ աստուածութեան որդւոյ գումարին 'ի մարդ հերձուածողքն յանդգնեաք. թէպէտ եւ որ առքսն ոք յանդգնես

ցի 'ի հայր ձգէ զթշնամանց. բայց սակայն զյայտնին մեկին բանիւք յայընեն գիրք, եւ զերկաբայութիւն ճշմարտութեամբն ամրացուցանեն: Լոյս կոչի հայր, եւ ո'չ յաւելուածով հանդերձ. քանզի քարոզութիւն միայն բաւական է ծանօթ առնել. լոյս անուանի եւ որդի. զի մի' համարեսցիս, թէ նա լոյս իմանալի եւ բուն է, եւ սա լոյս ինչ երեւելի եւ պիտակ, յաւելուածովն ամրացուցանէ զբանն. էր, ասէ, լոյսն ճշմարիտ: Եւ դարձեալ զի մի' ոք ասիցէ, թէ որպէս լոյս է արեգակն, եւ լոյս լուսին, այլ մին մեծ լոյս, եւ մին փոքր. նոյնպէս եւ հայր մեծ լոյս ինչ իցէ, եւ որդի փոքր, յառջագոյն կարապետէ Յեսայիա, եւ յարդարէ. երկիր, ասէ, Զաբուղոնի, եւ երկիր Նեփթաղիմայ, ճանապարհ ծովու յայն կոյս Յորդանան գետոյ, ժողուուրդ որ նստէր 'ի խաւարի ետես զլոյս մեծ: Եթէ հայր լոյս մեծ կոչի, ահա եւ որդի լոյս մեծ անուանի: Մեծ է ծնօղն, մեծ է եւ ծնունդն. մեծ է արմատոյն մեծ է պտուղն. մեծ է լոյսն, մեծ է եւ ծագումն լուսոյն. չճանաչեմ անդ մեծ եւ փոքր, այլ միայն զմեծն. միած զԵրրորդութիւնն գիտեմ: Մեծ է հայր, որպէս Երեմիա մարգարէ ասէ, եթէ աստուածդ մեծ եւ յաւիտենկան. ասէ եւ զորդւոյ Պաւղոս, եթէ ակն ունիմք երանելի յուսոյն եւ յայտնութեան մեծին աստուծոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի. եւ Դաւիթ ասէ. մեծ է տէր, եւ մեծ է զօրութիւն նորա. մի' թէ ա՞յլ ոք ն իցէ, եւ ա՞յլ ոք զօրութիւն նորա. եւ զի որդի է զօրութիւն նորա, վկայէ առաքեալ. Քրիստոս, ասէ, աստուծոյ զօրութիւն: Դարձեալ ասէ մագարէն, մեծ է տէր մեր. որպէս զի թէ ասիցէ, թէ մեծ հայր, եւ մեծ էր զօրութիւն նորա հոգին սուրբ. որպէս ասաց կենարարն ցառաքեալսն, կացէ'ք մնացէ'ք յԵրուսաղէմ, մինչեւ առնուցուք զօրութիւն 'ի բարձանց:

Այլ տե'ս, զիա'րդ ճարտարեն հակառակորդքն. այս, ասեն, զօրութիւն է որ զմեծութիւն ւետեացն բաշխեսցէ, եւ չիք ուրէք գրեալ եթէ հոգին աստուած իցէ, այլ առհաւատչեայ ժառանգութեանն: Եւ դու մի'տ դիր. առհաւտչեայն մասն ինչ է 'ի պարգեւէն, եւ ո'չ ամենայն պարգեւն, այլ մասն ինչ 'ի բնաւէն: Գրեալ է, ասեն, յԱռաքեալ, եթէ կնքեցայք հոգ

ւովն սրբով աւետեաց, որ է առհաւատչեայ ժառանգութեան մերոյ: Տեսանե՞ս, ասեն, զի պարգեւ է, եւ ո'չ աստուած: Եւ արդ եթէ գտանիցես եւ զհայր մասն եւ ժառանգութիւն կոչեցեալ, եւ անդ զբանի՞ցն զհետ երթայցես, եւ ոչ զմտացն. զի եւ չառնգգութիւնն, եւ մասն պարգեւք են տուողին, եւ ո'չ ինքն որ զժառանգութիւնն տայցէ: Եւ եթէ հոգւոյն սրբոյ կոչել առհաւատչեայ գայթակղեցուցանէ զքեզ, պա եւ զհօրէ յորժամ լսիցես, եթէ բաժին ժառանգութենէ, եւ 'ի նա՞ ձգես զհայհոյութիւն: Մի'տ դիր հաստատութեամբ. չասաց թէ ժառանգութիւն, այլ թէ մասն ժառանգութեան. եւ վկայէ Դաւիթ. տէր, ասէ, բաժին ժառանգութեան իմոյ. ապա ոււրեմն որպէս բաժին ժառանգութենէ է, նոյնպէս եւ հոգին առհաւատչեայ ժառանգութեան. եթէ զհայր փոքր ռնիցէ, ասելն բաժին ժառանգութեան, ապա եւ զհոգին առհաւատչեայ ժառանգութեանն: Եւ յայլում վայրի ասէ Դաւիթ, եթէ տէր բաժին իմ երկիր կենդանեաց. եւ բաժինն յի մեքէ մասն ինչ է, եւ ո'չ եթէ ամենայն բաւանդակ: Արդ եթէ բանից որսորդ իցես, եւ ո'չ մտաց քննիչ, չիցէ այնուհետեւ ինչ արգել քեզ զաստուած հայհոյեմ զոր համարիսն թէ փառաւորեսցես. տէր, ասէ, բաժին ժառանգութենէ իմոյ. եւ բաժին իմ տէր երկիր կենդանեաց: Եթէ վասն է՞ր բովանդակ զօրութիւնն բաժին եւ ժառանգ կոչեսցի, հա՞րկ է ասել. քանզի զաստուած անձնիշխանութեամբ պաշտեմք, եւ ոմն ընդ մորոսութիւն հաճեալ է, եւ ոմն ընկած, լինի բաժին հաւատացելոց որ զնա ընտրեն: Այսպիսի ինչ. ղեւտցւոցն, ասէ, մի' լիցի բժին երկրի. զի տէր է բաժին նոցա, զոր ընտրեցին. եւ մարգարէն յայտ առնէ եթէ իւրով կամօք ընտրեաց զաստուած, եւ ո'չ 'ի հարկէ. տէր, ասէ, բաժին իմ է: Եթէ աստուած յորժամ բաժին կոչեսցի չնուազի ինչ յաստուածութենէ իւրմէ, նոյնպէս եւ հոգին սուրբ յորժամ առհաւատչեայ կոչեսցի, չնուազի ինչ իւրմէ աստուածութեանն:

'Ի բաց յապաւեսցուք այսուհետեւ զամ խռնակ շփոթութիւն, եւ ընկալցուք զառաքելական հաւատսն: Մինչեւ ցե՞րբ կշեռս եդեալ կշռեսցես զաստուածային բանս. ունիս զխորհուրդս իբրեւ զկշիռս 'ի

միտսդ, կշռեա' զպարգեւս փրկչին: 'Ի միտ առ, ո՞ր մարմնոյն իցեն, եւ ո՞ր աստուածութեանն. ո՞ր պատուին, եւ ո՞ր տնտեսութեանն. զի մի' ասասցի եւ վասն քո, եթէ Քանանու կշիռք են 'ի ձեռին, կշիռք անիրաւութեան. եւ 'ի դէպ ելանիցէ քեզ միւս բանն, եւ ընդունայն են որդիք մարդկան, 'ի կշիռսն մեղանչեն: Ունիս զլծակ կշռոցն, եւ թիւրես զարդար կշիռն: Զգո'յ լեր կշռորդաց կենարարին, մի'տ դիր քա'ջ հայեաց. ես, ասէ, եւ հայր իմ մի եմք, եւ արդ ու՞ր իցէ անզոյգն: Տե'ս զկշռորդս աստուածեղէն բանի. Որ ետես զիս ասէ, ետես զհայր իմ. եւ ու՞ր իցէ որ 'ի վայր միտիցէ, կմ որ 'ի վեր ձգիցէ: Տե'ս զհայր ազատիչ, եւ զորդի ազատիչ, եւ զհոգի ազատիչ. եթէ ոչ, ասէ, որդին ազատեսցէ զձեզ ծառայք էք. եւ Պաւղոս, օրէնք, ասէ, հոգւոյն կենաց 'ի Քրիստոս Յիսուս ազատեցին զմեզ. Եթէ հայր ազատէ, եւ որդի ազատէ, եւ հոգի ազատէ: Այլ եղիցի մեզ ամենեցուն ազատիլ 'ի լծոյ մեղաց, եւ զերծանել 'ի լծոյն հերձուածողացն, եւ ուղղել զհաստատուն հաւատսն, եւ փառս տալ սրբոյ Երրորդութեանն յաւիտեն: