De Anima (16-20)

Est et illud ad fidem pertinens, quod Plato bifariam
partitur animam per rationale et inrationale. cui definitioni et
nos quidem adplaudimus, sed non ut naturae deputetur utrumque.
naturale enim rationale credendum est, quod animae a primordio
sit ingenitum, a rationali uidelicet auctore. quid enim non
rationale, quod deus iussu quoque ediderit, nedum id quod
proprie afflatu suo emiserit? inrationale autem posterius intellegendum
est, ut quod acciderit ex serpentis instinctu, ipsum
illud transgressionis admissum, atque exinde inoleuerit et coadoleuerit
in anima ad instar iam naturalitatis, quia statim in
naturae primordio accidit. ceterum cum idem Plato solum [*] [*] [*] [*]

rationale dicat ut in anima dei ipsius, si nos etiam inrationale
naturae adscripserimus, quam a deo anima nostra sortita est,
aeque inrationale de deo erit, utpote naturale, quia naturae
deus auctor est. sed enim a diabolo inmissio delicti, inrationale
autem omne delictum, igitur a diabolo inrationale, a quo
et delictum, extraneum a deo, a quo est inrationale alienum.
proinde delicti ** diuersitas horum ex distantia auctorum. proinde
cum Plato soli deo segregans rationale duo genera subdiuidit
ex inrationali, indignatiuum, quod appellant θυμικόν, et
concupiscentiuum, quod uocant ἐπιθυμητικόν, ut illud quidem
commune sit nobis et leonibus, istud uero cum muscis, rationale
porro cum deo, uideo et de hoc mihi esse retractandum
propter ea quae in Christo deprehenduntur. ecce enim tota
haec trinitas et in domino, et rationale, quo docet, quo disserit,
quo salutis uias sternit, et indignatiuum, quo inuehitur
in scribas et Pharisaeos, et concupiscentiuum, quo pascha cum
discipulis suis edere concupiscit. igitur apud nos non semper
ex inrationali censenda sunt indignatiuum et concupiscentiuum,
quae certi sumus in domino rationaliter decucurrisse. indignabitur
deus rationaliter, quibus scilicet debet, et concupiscet
deus rationaliter, quae digna sunt ipso. nam et malo indignabitur
et bono concupiscet salutem. dat et apostolus nobis concupiscentiam.
si quis episcopatum concupiscit, bonum
opus concupiscit. sed bonum opus dicens rationalem concupiscentiam
ostendit. concedit et indignationem. quidni, quam
et ipse suscepit? utinam et praecidantur, inquit, qui uos
subuertunt. rationalis est indignatio, quae ex affectu disciplinae
est. at cum dicit: fuimus aliquando natura filii
irae, inrationale indignatiuum suggillat, quod non sit ex ea [*] [*] natura, quae a deo est, sed ex illa, quam diabolus induxit,
dominus et ipse dictus sui ordinis: non potestis duobus
dominis seruire, pater et ipse cognominatus: uos ex diabolo
patre estis. ne timeas et illi proprietatem naturae
alterius adscribere, posterioris et adulterae, quem legis adulterae
superseminatorem et frumentariae segetis nocturnum
interpolatorem.

Contingit nos illorum etiam quinque sensuum quaestio,
quos in primis litteris discimus, quoniam et hinc aliquid haereticis
procuratur. uisus est et auditus et odoratus et gustus et
tactus. horum fidem Academici durius damnant, secundum quosdam
et Heraclitus et Diocles et Empedocles; certe Plato in Timaeo
inrationalem pronuntians sensualitatem et opinioni coinplicitam.
itaque mendacium uisui obicitur, quod remos in aqua inflexos
uel infractos adseuerat aduersus conscientiam integritatis, quod
turrem quadrangulatam de longinquo rotundam persuadeat,
quod aequalissimam porticum angustiorem in ultimo infamet,
quod caelum tanta sublimitate suspensum mari iungat. perinde
auditus fallaciae reus, ut cum caeleste murmur putamus et
plaustrum est, uel tonitru meditante pro certo de plaustro
credimus sonitum. sic et odoratus et gustus arguuntur, siquidem
eadem unguenta eademque uina posteriore quoque usu
depretiantur. sic et tactus reprehenditur, siquidem eadem pauimenta
manibus asperiora, pedibus leuiora creduntur, et in
lauacris idem calidae lacus feruentissimus primo, dehinc temperatissimus
renuntiatur. adeo, inquiunt, sic quoque fallimur
sensibus, dum sententias uertimus. moderantius Stoici non
omnem sensum nec semper de mendacio onerant. Epicurei
constantius parem omnibus atque perpetuam defendunt ueritatem,

sed alia uia. non enim sensum mentiri, sed [*] [*] [*]
opinionem. sensum enim pati, non opinari; animam enim opinari.
absciderunt et opinionem a sensu et sensum ab anima.
et unde opinio, si non a sensu? denique nisi uisus rotundam
senserit turrem, nulla opinio rotunditatis. et unde sensus, si
non ab anima? denique corpus anima corpus carebit et sensu.
ita et sensus ex anima est et opinio ex sensu et anima totum.
ceterum optime proponetur esse utique aliquid quod efficiat
aliter quid a sensibus renuntiari quam sit in rebus. porro si
potest id renuntiari quod non sit in rebus, cur non perinde
possit per id renuntiari quod non sit in sensibus, sed in eis
rationibus quae interueniant suo nomine? atque adeo licebit
eas recognosci. nam ut in aqua remus inflexus uel infractus
appareat, aqua in causa est; denique extra aquam integer
uisui remus. teneritas autem substantiae illius, qua speculum
ex lumine efficitur, prout icta seu mota est, ita et imaginem
uibrans euertit lineam recti. item ut turris habitus eludat,
interualli condicio compellit in aperto; aequalitas enim circumfusi
aeris pari luce uestiens angulos oblitterat lineas. sic et
uniformitas porticus acuitur in fine, dum acies in concluso stipata
illic tenuatur, quo et extenditur. sic et caelum mari
unitur, ubi uisio absumitur, quae quamdiu uiget, tamdiu diuidit.
auditum uero quid aliud decipiet quam sonorum similitudo?
et si postea minus spirat unguentum et minus sapit
uinum et minus lacus feruet, in omnibus ferme prima uis tota
est. ceterum de scabro ac leui merito manus ac pedes tenera
scilicet et callosa membra dissentiunt. igitur hoc modo nulla
sensuum frustratio causa carebit. quodsi causae fallunt sensus
et per sensus opiniones, iam nec in sensibus constituenda fallacia
est, qui causas secuntur, nec in opinionibus, quae a sensibus
diriguntur sequentibus causas. qui insaniunt, alios in
aliis uident, ut Orestes matrem in sorore, et Aiax Ulixen in
armento, ut Athamas et Agaue in filiis bestias. oculisne hoc
mendacium exprobrabis, an furiis ? qui redundantia fellis [*]
amara sunt, amara sunt omnia. num ergo gustui praeuaricationem
exprobrabis an ualetudini? omnes itaque sensus euertuntur
uel circumueniuntur ad tempus, ut proprietate fallaciae careant.
immo iam ne ipsis quidem causis adscribendum est fallaciae
elogium. si enim ratione haec accidunt, ratio fallacia perhiberi
non meretur. quod sic fieri oportet, mendacium non est.
itaque si et ipsae causae infamia liberantur, quanto magis
sensus, quibus iam et causae libere praeeunt, cum hinc potissimum
et ueritas et fides et integritas sensibus uindicanda sit,
quod non aliter renuntient, quam quod illa ratio mandauit,
quae efficiat aliter quid a sensibus renuntiari quam sit in rebus.
quid agis, Academia procacissima? totum uitae statum euertis,
omnem naturae ordinem turbas, ipsius dei prouidentiam excaecas,
qui cunctis operibus suis intellegendis colendis dispensandis
fruendisque fallaces et mendaces dominos praefecerit
sensus. an non istis uniuersa condicio subministratur? an
non per istos secunda quoque mundo instructio accessit, tot
artes, tot ingenia, tot studia negotia officia commercia remedia
consilia solacia uictus cultus ornatusque, omnia? totum uitae
saporem condierunt, dum per hos sensus solus omnium homo.
animal rationale dinoscitur intellegentiae et scientiae capax, et
ipsius Academiae. sed enim Plato, ne quod testimonium sensibus
signet, propterea et in Phaedro ex Socratis persona negat
se cognoscere posse semet ipsum, ut monet Delphica inscriptio,
et in Theaeteto adimit sibi scire atque sentire, et in Phaedro
post mortem differt sententiam, ueritatis postumam scilicet; et
tamen nondum mortuus philosophabatur. non licet, non licet [*] [*] nobis in dubium sensus istos deuocare, ne et in Christo de
fide eorum deliberetur, ne forte dicatur quod falso satanan
prospectarit de caelo praecipitatum aut falso uocem patris
audierit de ipso testificatam aut deceptus sit, cum Petri socrum
tetigit, aut alium postea unguenti senserit spiritum, quod in
sepulturam suam acceptauit, alium postea uini saporem, quod
in sanguinis sui memoriam consecrauit. sic enim et Marcion
phantasma eum maluit credere totius corporis in illo dedignatus
ueritatem. atquin ne in apostolis quidem eius ludificata
natura est. fidelis fuit et uisus et auditus in monte, fidelis
et gustus uini illius, licet aquae ante, in nuptiis Galilaeae,
fidelis et tactus exinde creduli Thomae. recita Iohannis testationem:
quod uidimus, inquit, quod audiuimus, oculis
nostris uidimus, et manus nostrae contrectauerunt,
de sermone uitae. falsa utique testatio, si oculorum et
aurium et manuum sensus natura mentitur.

Conuertor ad intellectualium partem, quemadmodum illam
Plato a corporalibus separatam haereticis commendauerit agnitionem
ante mortem consecutus. ait enim in Phaedone: quid
tum erga ipsam prudentiae possessionem? utrumne
impedimentum erit corpus, an non, si quis illud socium
assumpserit in quaestionem? tale quid dico,
habetne ueritatem aliquam uisio et auditio hominibus,
an non? an non etiam poetae haec nobis semper obmussant,
quod neque audiamus certum neque uideamus?
meminerat scilicet et Epicharmi comici: animus cernit,
animus audit, reliqua surda et caeca sunt. itaque
rursus illum ergo ait supersapere qui mente maxime sapiat,
neque uisionem proponens neque ullum eiusmodi sensum [*] [*]
trahens animo, sed ipsa mente sincera utens in recogitando
ad capiendum sincerum quodque rerum, segressus potissimum
ab oculis et auribus et, quod dicendum sit, a toto corpore,
ut turbante et non permittente animae possidere ueritatem
atque prudentiam, quando communicat. uidemus igitur aduersus
sensus corporales aliam portendi paraturam, ut multo
idoniorem, uires scilicet animae, intellectum operantes eius ue-.
ritatis, cuius res non sint coram nec subiaceant corporalibus
sensibus, sed absint longe a communi conscientia in arcano
et in superioribus et apud ipsum deum. uult enim Plato esse
quasdam substantias inuisibiles, incorporales, supermundiales,
diuinas et aeternas, quas appellat ideas, id est formas, exempla
et causas naturalium istorum manifestorum et subiacentium
corporalibus sensibus, et illas quidem esse ueritates, haec autem
imagines earum. relucentne iam haeretica semina Gnosticorum
et Valentinianorum? hinc enim arripiunt differentiam corporalium
sensuum et intellectualium uirium, quam etiam parabolae
decem uirginum adtemperant, ut quinque stultae sensus
corporales figurauerint, stultos uidelicet quia deceptui faciles,
sapientes autem intellectualium uirium notam expresserint, sapientium
scilicet, quia contingentium ueritatem illam arcanam
et supernam et apud pleroma constitutam, haereticarum idearum
sacramenta. hoc enim sunt et Aeones et genealogiae
illorum. itaque et sensum diuidunt ex intellectualibus quidem a
spiritali suo semine, sensualibus uero ab animali, quia spiritalia
nullo modo capiat, et illius quidem esse inuisibilia, huius
uero uisibilia et humilia et temporalia, quae sensu conueniantur
in imaginibus constituta. ob haec ergo praestruximus neque
animum aliud quid esse quam animae suggestum et structum,
neque spiritum extraneum quid quam quod et ipsa per flatum,
ceterum accessioni deputandum quod aut deus postea aut [*]
diabolus adspirarit. et nunc ad differentiam sensualium et intellectualium
non aliud admittimus quam rerum diuersitates,
corporalium et spiritalium, uisibilium et inuisibilium, publicatarum
et arcanarum, quod illae sensui, istae intellectui attribuantur,
apud animam tamen et istis et illis obsequio deputatis,
quae perinde per corpus corporalia sentiat quemadmodum
per animum incorporalia intellegat, saluo eo ut etiam sentiat
dum intellegit. non enim et sentire intellegere est et intellegere
sentire est? aut quid erit sensus, nisi eius rei quae sentitur
intellectus? quid erit intellectus, nisi eius rei quae intellegitur
sensus? unde ista tormenta cruciandae simplicitatis
et suspendendae ueritatis? quis mihi exhibebit sensum non
intellegentem quod sentit aut intellectum non sentientem quod
intellegit, ut probet alterum sine altero posse? si corporalia
quidem sentiuntur, incorporalia uero intelleguntur, rerum genera
diuersa sunt, non domicilia sensus et intellectus, id est non
anima et animus. denique a quo sentiuntur corporalia? si ab
animo, ergo iam et sensualis est animus, non tantum intellectualis,
nam dum intellegit, sentit, quia si non sentit, nec intellegit:
si uero ab anima corporalia sentiuntur, iam ergo et
intellectualis est uis animae, non tantum sensualis, nam dum
sentit, intellegit, quia si non intellegit, nec sentit. perinde a
quo intelleguntur incorporalia? si ab animo, ubi erit anima?
si ab anima, ubi erit animus? quae enim distant, abesse inuicem
debent, cum suis muneribus operantur. putabis quidem
abesse animum ab anima, si quando animo ita afficimur ut nesciamus
nos uidisse quid uel audisse, quia alibi fuerit animus.
adeo contendam immo ipsam animam nec uidisse nec audisse,
quia alibi fuerit cum sua ui, id est animo. nam et cum dementit [*]
homo, anima dementit non peregrinante, sed conpatiente tunc
animo. ceterum animae principaliter casus est. hoc inde firmatur,
quod anima digressa nec animus in homine inueniatur;
ita illam ubique sequitur, a qua nec in fine subremanet. cum
uero sequitur, et addicitur, proinde intellectus animae addicitur
quam sequitur animus, cui addicitur intellectus. sit
nunc et potior sensu intellectus et potior cognitor sacramentorum,
dummodo et ipse propria uis animae, quod et sensus.
nihil mea interest, nisi cum idcirco praefertur sensui intellectus,
ut ex hoc quoque separatior habeatur quo potior affirmatur.
tunc mihi post differentiam etiam praelatio retundenda est peruenturo
usque ad potioris dei persuasionem. sed de deo suo
quoque campo experiemur cum haereticis. nunc de anima titulus
et de intellectu non insidiose praeferendo locus. nam
etsi potiora sunt quae intellectu attinguntur ut spiritalia
quam quae sensu ut corporalia, rerum erit praelatio, sublimiorum
scilicet aduersus humiliores, non intellectus aduersus
sensum. quomodo enim praeferatur sensui intellectus, a quo
informatur ad cognitionem ueritatum? si enim ueritates per
imagines apprehenduntur, id est inuisibilia per uisibilia noscuntur,
quia et apostolus nobis scribit: inuisibilia enim
eius a conditione mundi de factitamentis intellecta
uisuntur, et Plato haereticis: facies occultorum ea quae
apparent, et necesse est omnino hunc mundum imaginem
quandam esse alterius alicuius, ecquid ibi uidetur intellectus
duce uti sensu et auctore et principali fundamento nec sine
illo ueritates posse contingi? quomodo ergo potior erit eo per
quem est, quo eget, cui debet totum, quod attingit? ita
utrumque concluditur, neque praeferendum sensui intellectum, [*] [*]
per quem enim quid constat, inferius ipso est, neque separandum
a sensu, per quod enim quid est, cum ipso est.

Sed ne illi quidem praetereundi qui uel modico temporis
uiduant animam intellectu. perinde enim uiam sternunt
postea inducendi eius sicut et animi, a quo scilicet proueniat
intellectus. uolunt infantiam sola anima contineri, qua tantummodo
uiuat, non ut pariter sapiat, quia nec omnia sapiant
quae uiuant. denique arbores uiuere nec tamen sapere secundum
Aristotelen, et si quis alius substantiam animalem in uniuersa
communicat. quae apud nos in homine priuata res est,
non modo ut dei opus, quod et cetera, sed ut dei flatus, quod
haec sola quam dicimus cum omni instructu suo nasci. et si
ad arbores prouocamur, amplectemur exemplum, siquidem et
illis necdum arbusculis, sed stipitibus adhuc et surculis etiamnunc,
simul de scrobibus oriuntur, inest propria uis animae.
uerum pro temporis ratione remoratur coalescens et coadolescens
robori suo, donec aetas adimpleat habitum, quo natura
fungatur. aut unde mox illis et frutices inoculantur et folia
formantur et germina inflantur et flosculi inornantur et suci
condiuntur, si non in ipsis omnis paratura generis quiescit et
partibus promota grandescit? inde igitur et sapiunt unde uiuunt,
tam uiuendi quam sapiendi proprietate, et quidem ab infantia
et ipsae sua. uideo enim et uitem adhuc teneram et inpuberem
intellegentem tamen iam opera sua et uolentem alicui
adhaerere, cui innixa et innexa proficiat. denique non expectata
rustica disciplina, sine arundine, sine ceruo, si quid attigerit,
ultro ambibit, et quidem uiriosius amplexabitur de suo ingenio
quam de tuo arbitrio. properat esse secura. uideo et
ederas, quantum uelis premas, statim ad superna conari et
nullo praeeunte suspendi, quod malint parietibus inuehi textili [*] [*] silua quam humi teri uoluntaria iniuria. contra quibus de
aedificio male est, ut crescendo recedunt, ut refugiunt? sentias
ramos aliorsum destinatos, et animationem arboris de diuortio
parietis intellegas; contenta sua est paruitate, quam ex primordio
prouidentissimi fruticis edidicit, timens etiam ruinam.
has ego sapientias et scientias arborum cur non contendam?
uiuant ut philosophi uolunt, sapiant ut philosophi nolunt, intellegat
infantia ligni, quo magis hominis? cuius anima uelut
surculus quidam ex matrice Adam in propaginem deducta et
genitalibus feminae foueis commendata cum omni sua paratura
pullulauit tam intellectu quam et sensu? mentior, si non statim
infans, ut uitam uagitu salutauit, hoc ipsum se testatur sensisse
atque intellexisse quod natus est, omnes simul ibidem
dedicans sensus, et luce uisum et sono auditum et umore
gustum et aere odoratum et terra tactum. ita prima illa uox
de primis sensuum uocibus et de primis intellectuum pulsibus
cogitur. plus est quod de prospectu lacrimabilis uitae quidam
augurem incommodorum uocem illam flebilem interpretantur,
quo etiam praesciens habenda sit ab ingressu natiuitatis, nedum
intellegens. exinde et matrem spiritu probat et nutricem spiritu
examinat et gerulam spiritu agnoscit fugiens extranea ubera et
recusans ignota cubilia, neminem appetens nisi ex usu. unde
illi iudicium nouitatis et moris, si non sapit? unde illi et
offendi et demulceri, si non intellegit? mirum satis ut infantia
naturaliter animosa sit non habens animum et naturaliter
affectiosa sit non habens intellectum. at enim Christus ex ore [*]
lactantium et paruulorum experiendo laudem nec pueritiam nec
infantiam hebetes pronuntiauit, quarum altera cum suffragio
occurrens testimonium ei potuit offerre, altera pro ipso trucidata
utique eum sensit.

Et hic itaque concludimus omnia naturalia animae ut
substantiua eius ipsi inesse et cum ipsa procedere atque proficere,
ex quo ipsa censetur. sicut et Seneca saepe noster:
insita sunt nobis omnium artium et aetatum S\'emina
magisterque ex occulto deus producit ingenia, ex seminibus
scilicet insitis et occultis per infantiam, quae sunt et
intellectus. ex his enim producuntur ingenia. porro et frugum
seminibus una generis cuiusque forma est, processus tamen
uarii. alia integro statu euadunt, alia etiam meliora respondent,
alia degenerant pro condicione caeli et soli, pro ratione
operis et curae, pro temporum euentu, pro licentia casuum:
ita et animam licebit semine uniformem, fetu multiformem.
nam et hic etiam de locis interest. Thebis hebetes et brutos
nasci relatum est, Athenis sapiendi dicendique acutissimos;
ubi penes Colyttum pueri mense citius elocuntur praecoca
lingua. siquidem et Plato in Timaeo Mineruam affirmat, cum
urbem illam moliretur, nihil aliud quam regionis naturam prospexisse
talia ingenia pollicitam, unde et ipse

in Legibus
Megillo et Cliniae praecipit condendae ciuitati locum procurare.
sed Empedocles causam argutae indolis et obtusae in sanguinis
qualitate constituit; perfectum ac profectum de doctrina disciplinaque
deducit. tamen uulgata iam res est gentilium proprietatum.
comici Phrygas timidos inludunt, Sallustius uanos
Mauros et feroces Dalmatas pulsat, mendaces Cretas etiam [*] [*]
apostolus inurit. fortasse an et de corpore et de ualetudine
aliquid accedat. opimitas sapientiam impedit, exilitas expedit,
paralysis mentem prodigit, phthisis seruat. quanto magis de
accidentibus habebuntur quae citra corpulentiam et ualentiam
uel acuunt uel optundunt. acuunt doctrinae disciplinae artes
experientiae negotia studia, obtundunt inscitiae ignauiae desidiae
libidines inexperientiae otia uitia; super haec si et aliquae
praesunt potestates. enimuero praesunt; secundum nos quidem
deus dominus et diabolus aemulus, secundum communem autem
opinionem et prouidentiae fatum et necessitas et fortunae et
arbitrii libertas. nam haec et philosophi distinguunt, et nos secundum
fidem disserenda suo iam uouimus titulo. apparet
quanta sint, quae unam animae naturam uarie collocarint, ut
uulgo naturae deputentur, quando non species sint, sed sortes
naturae et substantiae unius, illius scilicet quam deus in Adam
contulit et matricem omnium fecit; atque adeo sortes erunt,
non species substantiae unius, ut et uarietas ista moralis,
quanta nunc est, tanta non fuerit in ipso principe generis
Adam. debuerant enim fuisse haec omnia in illo ut in fonte
naturae atque inde cum tota uarietate manasse, si uarietas
naturae fuisset.