Excerpta ex Operibus Augustini (19-23)

QVID PLATO POSSET, 81 VIVENS INTERROGARETVR, DE CHRISTIANA RELIGIONE RESPONDERE. EX LIBRO DE VERA RELIGIONE.

Fidentissime dixerim pace horum omnium, qui eorum libros
peruicaciter diligunt, christianis temporibus quaenam religio
potissimum tenenda sit et quae ad ueritatem ac beatitudinem [*] [*]

uia non esse dubitandum. si enim Plato ipse uiueret et me
interrogantem non aspernaretur, uel potius si quis eius discipulus
eo ipso tempore quo uiuebat, cum sibi ab illo persuaderetur
non corporeis oculis, sed pura mente ueritatem uideri;
cui quaecumque anima inhaesisset, eam beatam fieri atque
perfectam; ad quam percipiendam nihil magis impedire quam
uitam libidinibus deditam et falsas imagines rerum sensibilium,
quae nobis ab hoc sensibili mundo per corpus impressae uarias
opiniones erroresque generarent; quam ob rem sanandum esse
animum ad intuendam incommutabilem rerum formam et
eodem modo semper se habentem atque undique sui similem
pulchritudinem, nec distentam locis nec tempore uariatam,
sed unum atque idem omni ex parte seruantem, quam non
crederent esse homines, cum ipsa uere summeque sit; cetera
nasci, occidere, fluere, labi, et tamen in quantum sunt ab
illo aeterno deo per eius ueritatem fabricata constare; in
quibus animae tantum rationali et intellectuali datum, ut eius
aeternitatis contemplatione perfruatur atque afficiatur ex ea
aeternamque uitam possit mereri; sed dum nascentium atque
transeuntium rerum amore ac dolore sauciatur et dedita consuetudini
huius uitae atque sensibus corporis inanibus uanescit
imaginibus, inridet eos qui dicunt esse aliquid quod neque
istis uideatur oculis nec ullo phantasmate cogitetur, sed mente
sola et intellegentia cerni queat; cum haec ergo sibi a magistro
persuaderentur, si ex eo quaereret ille discipulus, utrum,
si quisquam exsisteret uir magnus atque diuinus, qui talia populis
persuaderet credenda saltem, si uere percipere non ualerent,
ui, si qui possent percipere, non prauis opinionibus [*]
multitudinis implicati uulgaribus obruerentur erroribus, eum diuinis
honoribus dignum iudicaret: responderet, credo, ille non posse
hoc ab homine fieri nisi quem forte ipsa dei uirtus atque
sapientia ab ipsa rerum natura exceptum nec hominum magisterio,
sed intima inluminatione ab incunabulis inlustratum
tanta honestaret gratia, tanta firmitate roboraret, tanta denique
maiestate subueheret, ut omnia contemnendo quae praui homines
cupiunt et omnia perpetiendo quae horrescunt ei
omnia faciendo quae mirantur genus humanum ad tam
salubrem fidem summo amore atque auctoritate conuerteret
de honoribus uero eius frustra se consuli, cum facile possi
existimari quanti honores debeantur sapientiae dei, qua
gestante ille et gubernante pro uera salute generis human
magnum aliquid proprium et quod supra homines esset mere
retur. quae si facta sunt, si litteris monumentisque cele
brantur, si ab una regione terrarum, in qua sola unus cole
batur deus et ubi talem nasci oportebat, per totum orben
terrarum missi electi uiri uirtutibus atque sermonibus diuin
amoris incendia concitarunt; si confirmata saluberrima disci
plina inluminatas terras posteris reliquerunt; et ne de prae
teritis loquar, quae licet cuique non credere, si hodie pe
gentes populosque praedicatur: in principio erat uerbum
et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum
hoc erat in principio apud deum; omnia per ipsum
facta sunt et sine ipso factum est nihil; si ad ho
percipiendum, diligendum, perfruendum, ut anima sanetur e
tantae luci hauriendae mentis acies conualescat, dicitur auaris
nolite uobis condere thesauros in terra, ubi tine [*] [*]
et rubigo exterminat et ubi fures effodiunt et furantur;
sed thesaurizate uobis thesauros in caelo,
ubi neque tinea neque rubigo exterminat neque
fures effodiunt; ubi enim est thesaurus tuus, ibi
est et cor tuum; dicitur luxuriosis: qui seminat in
carne de carne metet corruptionem; qui seminat
in spiritu de spiritu metet uitam aeternam; dicitur
superbis: qui se exaltat humiliabitur, et qui se
humiliat exaltabitur; dicitur iracundis: accepisti
alapam, para et alteram maxillam; dicitur discordiosis:
diligite inimicos uestros; dicitur superstitiosis: regnum
dei intra uos est; dicitur curiosis: nolite quaerere
quae uidentur, sed quae non uidentur; quae
enim uidentur temporalia sunt; quae autem non
uidentur aeterna sunt; postremo dicitur omnibus: nolite
diligere mundum; quoniam ea quae in mundo
sunt concupiscentia carnis est et concupiscentia
oculorum et ambitio saeculi; si haec per totum orbem
iam populis leguntur et cum ueneratione libentissime audiuntur;
si post tantum sanguinem, tantos ignes, tot cruces
martyrum tanto fertilius et uberius usque ad barbaras nationes
ecclesiae pullularunt; si tot iuuenum et uirginum milia contemnentium
nuptias casteque uiuentium iam nemo miratur;
quod cum fecisset Plato, usque adeo peruersam temporum
suorum timuit opinionem, ut perhibeatur sacrificasse naturae,
tamquam peccatum illud aboleretur; si haec sic accipiuntur,
ut quomodo antea talia disputare, sic nunc contra disputare
monstruosum sit; si tali pollicitationi atque sponsioni per [*] [*]
omnes terrarum partes, quas homines incolunt, sacra christiana
traduntur; si haec cotidie leguntur in ecclesiis et a sacerdotibus
exponuntur; si tundunt pectora qui haec implere
conantur; si tam innumerabiles aggrediuntur hanc uiam, ut
desertis diuitiis et honoribus huius mundi ex omni hominum
genere uni deo summo totam uitam dicare uolentium desertae
quondam insulae ac multarum terrarum solitudo compleatur;
si denique per urbes atque oppida, castella, uicos, agros etiam
uillasque priuatas in tantum aperte suadetur et appetitur a
terrenis auersio et in unum deum uerumque conuersio, ut
cotidie per uniuersum orbem humanum genus una paene uoce
respondeat sursum cor habere se ad dominum: quid adhuc
oscitamus crapulam hesternam et in mortuis pecudibus diuina
eloquia perscrutamur? si quando autem ad disputationem
uenitur, Platonico nomine ora crepitantia quam pectus uero
plenum magis habere gestimus?

Qui ergo sensibilem istum mundum contemnere et animam
uirtute purgandam summo deo subicere atque subiungere
uanum aut malum putant, alia ratione refellendi sunt, si
tamen cum his dignum est disputare. qui autem bonum
et appetendum fatentur, cognoscant deum et cedant deo, per
quem populis iam omnibus haec credenda persuasa sunt.
quod utique ab ipsis fieret, si tantum ualerent; aut si non
fieret, crimen inuidentiae uitare non possent. ergo cedant
ei a quo factum est nec curiositate aut inani iactantia impediantur,
quominus agnoscant quid intersit inter paucorum
timidas coniecturas et manifestam salutem correctionemque
populorum. illi enim si reuiuescerent, quorum isti nominibus [*]

gloriantur, et inuenirent refertas ecclesias, templa deserta, a
cupiditate bonorum temporalium atque fluentium ad spem
uitae aeternae et bona spiritalia et intellegibilia uocari et
currere humanum genus, dicerent fortasse, si tales essent
quales fuisse memorantur: haec sunt quae nos persuadere
populis non ausi sumus et eorum potius consuetudini cessimus,
quam illos in nostram fidem uoluntatemque traduximus. ita
si hanc uitam illi uiri nobiscum rursus agere potuissent,
uiderent profecto cuius auctoritate facilius consuleretur hominibus
et paucis mutatis uerbis atque sententiis christiani
fierent, sicut plerique recentiorum nostrorum temporum Platonici
fecerunt; aut si hoc non faterentur nec facerent in
superbia et inuidia remanentes, nescio utrum possent ad ea ipsa
quae appetenda et desideranda esse dixerant cum istis sordibus
uiscoque reuolare. nam tertio uitio curiositatis in percontandis
daemonibus, quo isti maxime cum quibus nunc agitur pagani
a christiana salute reuocantur, quia nimis puerile est, nescio
utrum tales illi praepedirentur uiri.

Sed quoquo modo se habeat philosophorum iactantia, illud
cuiuis intellegere facile est, religionem ab eis non esse quaerendam
qui eadem sacra suscipiebant cum populis et de suorum
deorum natura ac summo bono diuersas contrariasque sententias
in scholis suis eadem teste multitudine personabant. quod si
hoc unum tantum uitium christiana disciplina sanatum uideremus,
ineffabili laude praedicandam esse neminem negare oporteret.
haereses namque tam innumerabiles a regula [*]

christianitatis auersae testes sunt non admitti ad communicanda sacramenta
eos qui de patre deo et sapientia eius et munere diuino
aliter sentiunt et hominibus persuadere conantur quam ueritas
postulat. sic enim creditur et docetur, quod est humanae salutis
caput, non aliam esse philosophiam, id est sapientiae studium,
et aliam religionem, cum hi quorum doctrinam non approbamus
nec sacramenta nobiscum communicant. quod in illis minus
mirandum est qui eorum quoque sacramentorum ritu dispares
esse uoluerunt; sicut nescio qui Serpentini qui appellantur,
sicut Manichaei, sicut alii nonnulli. sed in illis magis animaduertendum
hoc magisque praedicandum, qui paria sacramenta
celebrantes, tamen quia sententia dispares sunt et errores suos
animosius defendere quam cautius corrigere maluerunt, exclusi
a catholica communione et a participatione quamuis parium
sacramentorum propria uocabula propriosque conuentus non in
sermone tantum sed etiam in superstitione meruerunt, ut
Photiniani et Ariani multique praeterea; nam de his qui
schismata fecerunt alia quaestio est. posset enim eos area
dominica usque ad tempus ultimae uentilationis uelut paleas
sustinere, nisi uento superbiae nimia leuitate cessissent et sese
a nobis ultro separassent. Iudaei uero quamuis uni omnipotenti
deo supplicent, sola tamen temporalia et uisibilia bona
de illo exspectantes rudimenta noui populi ab humilitate surgentia
in ipsis suis scripturis nimia securitate noluerunt aduertere
atque ita in uetere homine remanserunt. quae cum
ita sint, neque in confusione paganorum neque in purgamentis
haereticorum neque in languore schismaticorum neque in
caecitate Iudaeorum quaerenda religio est, sed apud eos solos [*] [*]
qui christiani catholici uel orthodoxi nominantur, id est
integritatis custodes et recta sectantes.

Haec enim ecclesia catholica per totum orbem ualide lateque
diffusa omnibus errantibus utitur ad prouectus suos et ad eorum
correctionem, cum euigilare uoluerint. utitur enim gentilibus ad
materiam operationis suae, haereticis ad probationem doctrinae
suae, schismaticis ad documentum stabilitatis suae, Iudaeis ad
comparationem pulchritudinis suae. alios ergo inuitat, alios excludit,
alios relinquit, alios antecedit; omnibus tamen gratiae
dei participandae dat potestatem, siue illi formandi sint adhuc
siue reformandi siue recolligendi siue admittendi. carnales
autem suos, id est uiuentes aut sentientes carnaliter, tamquam
paleas tolerat, quibus in area frumenta tutiora sunt, donec
talibus tegminibus exuantur.

QVAM CONGRVE HOMINIBVS SAPIENTIA DEI CHRISTVS HVMANITATE SVBVENERIT. ITEM EX EODEM LIBRO DE VERA RELIGIONE.

Nullo modo beneficientius consuluit generi humano, quam
cam ipsa dei sapientia, id est unicus filius consubstantialis
patri et coaeternus, totum hominem suscipere dignatus est et
uerbum caro factum est et habitauit in nobis. ita enim
demonstrauit carnalibus et non ualentibus intueri mente ueritatem
corporeisque sensibus deditis quam excelsum locum
inter creaturas habeat humana natura, quod non solum uisibiliter
— nam id poterat et in aliquo aetherio corpore ad
nostrorum aspectuum tolerantiam temperato — sed hominibus [*] [*] [*] [*]

in uero homine apparuit. ipsa enim natura suscipienda erat
quae liberanda. et ne quis forte sexus a suo creatore se
contemtum putaret, uirum suscepit, natus ex femina est.
nihil egit ui, sed omnia suadendo et monendo, [licet ementes
et uendentes flagellando eiecerit e templo. sed quid hoc aut
quantum est, quamuis et daemones nolentes ab hominibus non
sermone suasionis, sed ui potestatis eiecerit?] uetere quippe
seruitute transacta tempus libertatis inluxerat et opportune
iam homini suadebatur atque salubriter quam libero esset
creatus arbitrio. miraculis conciliauit fidem deo, qui erat,
passione homini, quem gerebat. itaque loquens ad turbas ut
deus nuntiatam sibi matrem negauit; et tamen, ut euangelium
loquitur, puer parentibus subditus erat; doctrina enim deus
apparebat, aetatibus homo. item aquam in uinum conuersurus
ut deus dicit: recede a me, mulier; mihi et tibi quid
est? nondum uenit hora mea. cum autem uenisset hora,
qua ut homo moreretur, de cruce cognitam matrem commendauit
discipulo, quem prae ceteris diligebat. satellites uoluptatum
diuitias perniciose populi appetebant: pauper esse
uoluit; honoribus et imperiis inhiabant: rex fieri noluit; carnales
filios magnum bonum putabant: tale coniugium prolemque
contemsit; contumelias superbissime horrebant: omne
genus contumeliarum sustinuit; iniurias intolerabiles esse
arbitrabantur: quae maior iniuria quam iustum innocentemque
damnari? dolores cOrporis execrabantur: flagellatus atque
cruciatus est; mori metuebant: morte multatus est; ignominiosissimum
mortis genus crucem putabant: crucifixus est; [*] [*]
omnia quae habere cupientes non recte uiuebamus carendo
uilefecit; omnia quae uitare cupientes ab studio deuiabamus
(ueritatis) perpetiendo deiecit. non enim ullum peccatum
committi potest nisi dum appetuntur ea quae ille contemsit
aut fugiuntur quae ille sustinuit. tota itaque uita eius in
terris per hominem, quem suscipere dignatus est, disciplina
morum fuit. resurrectio uero eius a mortuis nihil hominis
perire naturae, cum omnia salua sunt deo, satis indicauit, et
quemadmodum cuncta seruiant creatori suo siue ad uindictam
peccatorum siue ad hominis liberationem quamque facile corpus
animae seruiat, cum ipsa subicitur deo. quibus perfectis
non solum nulla substantia malum est, quod fieri numquam
potest, sed etiam nullo malo afficitur, quod fieri per peccatum
et uindictam potuit. et haec est disciplina naturalis christianis
minus intellegentibus plena fide digna, intellegentibus autem
omni errore purgata.

Iam uero ipse totius doctrinae modus partim apertissimus
partim similitudinibus in dictis, in factis, in sacramentis
ad omnem animae instructionem exercitationemque accommodatus
quid aliud quam rationalis disciplinae regulam impleuit?
nam et mysteriorum expositio ad ea dirigitur quae
apertissime dicta sunt; et si ea tantum essent quae facillime
intelleguntur, nec studiose quaereretur nec suauiter
inueniretur ueritas. neque si essent in scripturis sacramenta
et in sacramentis non essent signacula ueritatis, satis cum
cognitione actio conueniret. nunc uero quoniam pietas timore
inchoatur, caritate perficitur, populus timore constrictus [*] [*]

tempore seruitutis in uetere lege multis sacramentis onerabatur.
hoc enim utile talibus erat ad desiderandam gratiam dei, quae
per prophetas uentura canebatur. quae ubi uenit ab ipsa dei
sapientia homine assumto et in libertatem uocati sumus,
pauca sacramenta saluberrima constituta sunt, quae societatem
christiani populi, hoc est sub uno deo liberae multitudinis
continerent. multa uero quae populo Hebraeo, hoc est sub
eodem uno deo compeditae multitudini imposita erant, ab
actione remota sunt, in fide atque interpretatione manserunt;
ita nec seruiliter alligant, sed exercent liberaliter animum.

ARGVIT VOLVPTVOSOS, CVRIOSOS, SVPERBOS. EX EODEM LIBRO DE VERA RELIGIONE.

Nego esse quemquam istorum qui nihil colendum existimant,
qui non aut carnalibus gaudiis subditus sit aut potentiam
uanam foueat aut aliquo spectaculo delectatus insaniat. ita
nescientes diligunt temporalia, ut inde beatitudinem expectent.
his autem rebus, quibus quisque beatus uult effici, seruiat
necesse est, uelit nolit; nam quocumque duxerint sequitur, et
quisquis ea uisus fuerit auferre posse metuitur. possunt autem
auferri ista et scintilla ignis et aliqua parua bestiola; postremo,
ut omittam innumerabiles aduersitates, tempus ipsum auferat
necesse est omnia transeuntia. itaque cum omnia temporalia
mundus iste concludit, omnibus mundi partibus seruiunt qu?:
propterea putant nihil colendum esse ne seruiant. uerum
tamen quamquam in hac rerum extremitate miseri iaceant
ut uitia sua sibi dominari patiantur uel libidine uel superbia [*]

uel curiositate damnati uel duobus horum uel omnibus: quamdiu
sunt in hoc stadio uitae humanae, licet eis congredi et
uincere, si prius credant quod intellegere nondum ualent et
non diligant mundum; quoniam omne quod in mundo
est, sicut diuinitus dictum est, concupiscentia carnis
est et concupiscentia oculorum et ambitio saeculi.
hoc modo tria illa sunt notata; nam concupiscentia carnis
uoluptatis infimae amatores significat, concupiscentia oculorum
curiosos, ambitio saeculi superbos. triplex etiam temtatio in
homine, quem ueritas ipsa suscepit, cauenda monstrata est.
dic, inquit temtator, lapidibus istis ut panes fiant. at
ille unus et solus magister: non in pane solo uiuit homo,
sed in omni uerbo dei. ita enim domitam docuit esse
oportere cupiditatem uoluptatis, ut nec fami cedendum sit.
sed forte dominationis temporalis fastu decipi poterat qui
carnis uoluptate non potuit; omnia ergo mundi regna monstrata
sunt ot dictum est: omnia tibi dabo, si prostratus
adoraueris me. cui responsum est: dominum deum
tuum adorabis et illi soli seruies. ita calcata superbia
est. subiecta est autem extrema etiam curiositatis inlecebra;
non enim ut se de fastigio templi praecipitaret urgebat nisi
causa tantum aliquid experiendi. sed neque hic uictus est. et
ideo sic respondit, ut intellegeremus non opus esse ad cognoscendum
deum temtationibus uisibiliter diuina explorare
molientibus: non temtabis, inquit, dominum deum
tuum. quam ob rem quisquis intus dei uerbo pascitur, non
quaerit in ista heremo uoluptatem; qui uni deo tantum sub-
iectus est, non quaerit in monte, id est in terrena elatione [*] [*]
iactantiam; quisquis aeterno spectaculo incommutabilis ueritatis
adhaerescit, non per fastigium huius corporis, id est per
oculos praecipitatur, ut temporalia et inferiora cognoscat.

QVOD MELIVS SIT AB HOMINE QVAM A VITIO VINCI. EX EODEM LIBRO DE VERA RELIGIONE.

Nos in terra laboramus et cum magno dedecore superamur
ab omnibus quae nos commouere ac perturbare potuerint.
itaque nolumus ab hominibus uinci et iram non possumus
uinoere. qua turpitudine quid execrabilius dici potest? fatemur
hominem hoc esse quod nos sumus, qui tametsi habeat
uitia non est tamen ipse uitium. quanto igitur honestius
homo nos uincit quam uitium? quis autem dubitet immane
uitium esse inuidentiam? qua necesse est torqueatur et subiciatur
qui non uult in rebus temporalibus uinci. melius est
ergo ut homo nos uincat quam inuidentia uel quodlibet aliud
uitium.

Sed nec ab homine uinci potest qui uitia sua uicerit.
non enim uincitur nisi cui eripitur ab aduersario quod amat.
qui ergo id amat solum quod amanti eripi non potest, ille
indubitanter inuictus est nec ulla cruciatur inuidia. id enim
diligit ad quod diligendum et percipiendum quanto plures
uenerint, tanto eis uberius gratulatur. diligit enim deum ex
toto corde et ex tota anima et ex tota mente; et diligit
proximum tamquam se ipsum. non illi ergo inuidet ut sit
quod ipse est; immo adiuuat etiam quantum potest. nec potest
amittere proximum, quem diligit tamquam se ipsum, quia
neque in se ipso ea diligit quae oculis subiacent aut ullis
aliis corporis sensibus; ergo apud se ipsum habet quem diligit [*]

tamquam se ipsum. ea est autem regula dilectionis, ut quae
sibi uult bona prouenire et illi uelit, quae accidere sibi mala
non uult et illi nolit. hanc uoluntatem erga omnes homines
seruat; nam erga neminem operandum est malum et dilectio
proximi malum non operatur. diligamus ergo, ut praeceptum
est, etiam inimicos nostros, si uere inuicti esse uolumus.
non enim per se ipsum quisquam hominum inuictus
est, sed per illam incommutabilem legem, cui quicumque seruiunt
soli sunt liberi; sic enim eis quod diligunt auferri non
potest; quae res una inuictos facit et perfectos uiros. nam si
uel ipsum hominem homo dilexerit non tamquam se ipsum,
sed tamquam iumentum aut balneas aut auiculam pictam uel
garrulam, id est ut ex eo aliquid temporalis uoluptatis aut
commodi capiat, seruiat necesse est non homini, sed, quod est
turpius, tam foedo et detestabili uitio, quo non amat hominem
sicut homo amandus est. quo uitio dominante usque ad extremam
uitam uel potius mortem perducitur. sed ne sic quidem
ab homine homo diligendus est, ut diliguntur carnales
fratres uel filii uel coniuges uel quique cognati aut affines
aut ciues; nam et ista dilectio temporalis est. itaque ad
pristinam perfectamque naturam nos ipsa ueritas uocans praecipit
ut carnali consuetudini resistamus, docens neminem
aptum esse regno dei qui non istas carnales necessitudines
oderit. neque hoc cuiquam inhumanum uideri debet. magis
enim est inhumanum non amare in homine quod homo est,
sed amare quod filius est; hoc est enim non in eo amare [*] [*]
illud quod ad deum pertinet, sed amare illud quod ad se
pertinet. quid ergo mirum, si ad regnum non peruenit qui
non communem, sed priuatam rem diligit? immo utrumque,
. ait quispiam; immo illud unum, dicit deus. dicit enim
uerissime ueritas: nemo potest duobus dominis seruire;
nemo enim potest perfecte diligere quo uocamur, nisi
oderit unde reuocamur. uocamur autem ad perfectam naturam.
humanam, qualem ante peccatum nostrum deus fecit; reuocamur
autem ab eius dilectione, quam peccando meruimus.
quare oderimus oportet, unde ut liberemur optamus. oderimus
ergo temporales necessitudines, si aeternitatis caritate flagramus.
diligat homo proximum tamquam se ipsum. certe enim
sibi ipse nemo est pater aut filius aut affinis aut aliquid
huius modi, sed tantum homo. qui ergo diligit aliquem tamquam
se ipsum, hoc in eo debet diligere quod sibi ipse est.
corpora uero non sunt quod nos sumus; non ergo in homine
corpus est expetendum aut desiderandum. ualet ad hoc etiam
quod praeceptum est: ne concupiscas rem proximi tui.
quapropter quisquis in proximo aliud diligit quam sibi ipse
est, non eum diligit tamquam se ipsum. ipsa igitur natura
humana sine carnali condicione diligenda est, siue sit perficienda
siue perfecta. omnes sub uno deo patre cognati sunt
qui eum diligunt et faciunt uoluntatem ipsius, et inuicem
sibi sunt et patres, cum sibi consulunt, et filii, cum sibi
obtemperant, et fratres maxime, quia eos unus pater testamento
suo ad unam hereditatem uocat.

Quapropter cur iste non sit inuictus hominem diligendo, cum
in eo nihil praeter hominem diligat, id est creaturam dei ad
eius imaginem factam, nec ei possit deesse perfecta natura, [*] [*]

quam diligit, cum ipse perfectus est? sicut enim uerbi gratia,
si quisquam diligat bene cantantem, non hunc aut illum, sed
tantum bene cantantem quemlibet, cum sit cantator ipse perfectus,
ita uult omnes tales esse, ut tamen non ei desit quod
diligit, quia ipse bene cantat. nam si cuiquam inuidet bene cantanti,
non iam illud diligit, sed laudem aut aliquid aliud quo
bene cantando uult peruenire, et potest ei minui uel auferri, si
et alius bene oantauerit. qui ergo inuidet bene cantanti, non
amat bene cantantem; sed rursus qui eo indiget, non cantat bene.
quod multo accommodatius de bene uiuente dici potest, quia et
inuidere nulli potest; quo enim perueniunt bene uiuentes,
tantundem est omnibus nec minus fit, cum plures habuerint.
et potest esse tempus, quo bonus cantator cantare non decenter
queat et indigeat uoce alterius, qua sibi exhibeatur quod diligit;
tamquam si alicubi conuiuetur ubi eum cantare turpe
sit, sed deceat audire cantantem. bene uiuere autem semper
decet. quare quisquis hoc diligit et facit, non solum non inuidet
imitantibus, sed eis se praebet libentissime atque humanissime,
quantum potest; nec eis tamen indiget. nam quod
in illis diligit, in se ipso habet totum atque perfectum. ita
cum diligat proximum tamquam se ipsum, non inuidet ei,
quia nec sibi ipsi; praestat ei quod potest, quia et sibi ipsi;
non eo indiget, quia nec se ipso; tantum deo indiget, cui
adhaerendo beatus est. nemo autem illi eripit deum. ille ergo
uerissime atque certissime inuictus homo est qui cohaeret
deo, non ut ab eo aliquid boni extra mereatur, sed cui nihil
aliud quam ipsum adhaerere deo bonum est. hic uir quamdiu
est in hac uita, utitur amico ad rependendam gratiam, utitur [*]
inimico ad patientiam, utitur quibus potest ad beneficientiam,
utitur omnibus ad beniuolentiam. et quamquam temporalia
non diligat, ipse recte utitur temporalibus et pro eorum sorte
hominibus consulit, si aequaliter non potest omnibus. quare
si aliquem familiarium suorum promtius quam quemlibet
alloquitur, non eum magis diligit, sed ad eum habet maiorem
fiduciam et apertiorem temporis ianuam. tractat enim tempori
deditos tanto melius, quanto ipse minus obligatus est tempore.
cum itaque omnibus quos pariter diligit prodesse non possit,
nisi coniunctioribus prodesse malit, iniustus est. animi autem
coniunctio maior est quam locorum aut temporum, quibus in
hoc corpore iungimur; sed ea maxima est quae omnibus
praeualet. non ergo iste affligitur morte cuiusquam, quoniam
qui toto animo deum diligit, nouit nec sibi perire quod deo
non perit. deus autem dominus est et uiuorum et mortuorum.
non cuiusquam miseria miser est, quia nec cuiusquam iniustitia
fit iniustus. et ut nemo illi iustitiam et deum, sic
nemo aufert beatitudinem. et si quando forte alicuius periculo
uel errore uel dolore commouetur, usque ad illius auxilium
aut correctionem aut consolationem, non usque ad suam subuersionem
ualere patitur. in omnibus autem officiosis laboribus
futurae quietis certa expectatione non frangitur. quid enim
ei nocebit qui bene uti etiam inimico potest? eius enim
praesidio atque munimento inimicitias non pertimescit, cuius
praecepto et dono diligit inimicos. huic uiro in tribulationibus
parum est non contristari, nisi etiam gaudeat, sciens quod tribulatio
patientiam operatur, patientia [*] [*]
probationem, probatio spem, spes autem non confundit;
quoniam caritas dei diffusa est in cordibus nostris
per spiritum sanctum, qui datus est nobis. quis huic
nocebit? quis hunc subiugabit? homo, qui prosperis rebus
proficit, asperis quid profecerit discet. cum enim mutabilium
bonorum adest copia, non eis confidit; sed cum subtrahuntur,
agnoscitur utrum eum non ceperint, quia plerumque cum
adsunt nobis putamus quod non ea diligamus; sed cum abesse
coeperint, inuenimur qui simus. hoc enim sine amore nostro
aderat, quod sine dolore discedit. uidetur ergo uincere cum
uincatur qui superando ad id peruenit quod cum dolore
amissurus est; et uincit cum uinci uideatur, quisquis cedendo
ad id peruenit quod non amittit inuitus.

Quem delectat ergo libertas, ab amore mutabilium rerum liber
esse appetat; et quem regnare delectat, uni omnium regnatori
deo subditus haereat plus eum diligendo quam se ipsum. et haec
est perfecta iustitia, qua potius potiora et minus minora diligimus;
sapientem animam atque perfectam talem diligat qualem
illam uidet, stultam non talem, sed quia esse perfecta et
sapiens potest; quia nec se ipsum debet stultum diligere. nam
qui se diligit stultum non proficit ad sapientiam; nec fiet
quisque qualis cupit esse, nisi se oderit qualis est. sed donec
ad sapientiam perfectionemque ueniatur, eo animo ferat stultitiam
proximi, quo suam ferret, si stultus esset et amaret
sapientiam. quapropter si et ipsa superbia uerae libertatis et
ueri regni umbra est, etiam per ipsam nos commemorat diuina
prouidentia quid significemus uitiosi et quo debeamus redire
correcti. iam uero cuncta spectacula et omnis illa quae appellatur
curiositas quid aliud quaerit quam de rerum cognitione [*]

laetitiam? quid ergo admirabilius, quid speciosius ipsa ueritate,
ad quam spectator omnis peruenire se cupere confitetur,
cum uehementer ne fallatur inuigilat?

QVOD DEI LEX ALTA QVAEDAM DISCIPLINA SIT. EX LIBRO II DE ORDINE INTER CETERA ET AD LOCVM.

Cum omnes cernerem studiosissime ac pro suis quemque
uiribus deum quaerere, sed ipsum de quo agebamus ordinem
non tenere, quo ad illius ineffabilis maiestatis intellegentiam
peruenitur, oro uos, inquam, si, ut uideo, multum diligitis
ordinem, ne nos praeposteros et inordinatos esse patiamini.
quamquam enim occultissima ratio se demonstraturam polliceatur
nihil praeter diuinum ordinem fieri, tamen si quempiam
ludi magistrum audiremus conantem docere puerum syllabas,
quem prius litteras nemo docuisset, non dico ridendum tamquam
stultum, sed uinciendum tamquam furiosum putaremus,
non ob aliud, opinor, nisi quod docendi ordinem non teneret.
at multa talia et imperitos, quae a doctis reprehendantur ac
derideantur, et dementes homines, quae nec stultorum iudicium
fugiunt, facere nemo ambigit; et tamen etiam ista omnia
quae fatemur esse peruersa non esse praeter diuinum ordinem
alta quaedam et a multitudinis uel suspicione remotissima
disciplina se ita studiosis et deum atque animas tantum
amantibus animis manifestaturam esse promittit, ut non nobis
summae numerorum possint esse certiores.

Haec autem disciplina ipsa dei lex est, quae apud eum fixa
et inconcussa semper manens in sapientes animas quasi transcribitur,
ut tanto se sciant uiuere melius tantoque sublimius, [*]

quanto et perfectius eam contemplantur intellegendo et uiuendo
custodiunt diligentius. haec igitur disciplina eis qui illam nosse
desiderant simul geminum ordinem sequi iubet, cuius una
pars uitae, altera eruditionis est. adulescentibus ergo studiosis
eius ita uiuendum est, ut a ueneriis rebus, ab inlecebris uentris
et gutturis, ab immodesto corporis cultu et ornatu, ab
inanibus negotiis ludorum, a torpore somni atque pigritiae,
ab aemulatione, obtrectatione, inuidentia, ab honorum potestatumque
ambitionibus, ab ipsius etiam laudis immodica cupiditate
se abstineant; amorem autem pecuniae totius suae spei
certissimum uenenum esse credant; nihil eneruiter faciant,
nihil audacter; in peccatis autem suorum uel pellant omnino
iram uel ita frenent, ut sit pulsae similis; neminem oderint,
nulla uitia non curare uelint; magnopere obseruent cum
uindicant, ne nimium sit, cum ignoscunt, ne parum; nihil
puniant quod non ualeat ad melius, nihil indulgeant quod
uertat in peius; suos putent omnes in quos sibi potestas
data fuerit; ita seruiant, ut eis dominari pudeat, ita dominentur,
ut eis seruire delectet. in alienorum autem peccatis
molesti non sint inuito. inimicitias uitent cautissime, ferant
aequissime, finiant citissime. in omni uero contractu atque
conuersatione cum hominibus satis est seruare unum hoc
uulgare prouerbium: nemini faciant quod pati nolunt. rempublicam
nolint administrare nisi perfecti. perfici autem uel
intra aetatem senatoriam festinent uel certe intra iuuentutem.
sed quisquis sero se ad ista conuerterit, non arbitretur nihil
sibi esse praeceptum: nam ista utique facilius decocta aetate [*]
seruabit. in omni autem uita, loco, tempore amicos aut
habeant aut habere instent. obsequantur dignis etiam non
hoc expectantibus; superbos minus curent, minime sint. apte
congruenterque uiuant; deum colant, cogitent, quaerant fide,
spe, caritate subnixi; optent tranquillitatem atque certum cursum
studiis suis omniumque sociorum et sibi quibusque possunt
mentem bonam pacatamque uitam.

Sequitur ut dicam quomodo studiosi erudiri debeant, qui
sicut dictum est uiuere instituerunt. ad discendum item
necessario dupliciter ducimur, auctoritate atque ratione; tempore
auctoritas, re autem ratio prior est. aliud est enim quod
in agendo anteponitur, aliud quod pluris in appetendo aestimatur.
itaque quamquam bonorum auctoritas imperitae multitudini
uideatur esse salubrior, ratio uero aptior eruditis, tamen
quia nullus hominum nisi ex imperito peritus fit, nullus autem
imperitus nouit qualem se debeat praebere docentibus et quali
uita esse docibilis possit, euenit ut omnibus bona magna et
occulta discere cupientibus non aperiat nisi auctoritas ianuam.
quam quisque ingressus sine ulla dubitatione uitae optimae
praecepta sectatur, per quae cum docilis factus fuerit, tum
demum discet et quanta ratione praedicta sint ea ipsa quae
secutus est ante rationem, et quid sit ipsa ratio, quam post
auctoritatis cunabula firmus et idoneus iam sequitur atque
comprehendit; et quid intellectus, in quo uniuersa sunt, uel
ipse potius uniuersa; et quid praeter uniuersa uniuersorum [*]

principium. ad quam cognitionem in hac uita peruenire pauci,
ultra quam uero etiam post hanc uitam nemo progredi potest.
qui autem sola auctoritate contenti bonis tantum moribus
rectisque notis constanter operam dederint, aut contemnentes
aut non ualentes disciplinis liberalibus atque optimis erudiri,
beatos eos quidem, cum inter homines uiuunt, nescio quomodo
appellem; tamen inconcusse credo, mox ut hoc corpus
reliquerint, eos quo bene magis minusue uixerunt, eo facilius
aut difficilius liberari. auctoritas autem partim diuina est
partim humana; sed uera, firma, summa ea est quae diuina
nominatur. in qua metuenda est aeriorum animalium mira
fallacia, quae per rerum ad istos sensus corporis pertinentium
quasdam diuinationes nonnullasque potentias decipere animas
facillime consuerunt aut periturarum fortunarum curiosas aut
fragilium cupidas potestatum aut inanium formidolosas miraculorum.
illa ergo auctoritas diuina dicenda est, quae non
solum in sensibilibus signis transcendit omnem humanam
facultatem, sed et ipsum hominem agens ostendit ei quo usque
se propter ipsum depresserit; et non teneri sensibus, quibus
uidentur illa miranda, sed ad intellectum iubet euolare, simul
demonstrans et quanta hic possit et cur haec faciat et quam
parui pendat. doceat enim oportet et factis potestatem suam
et humilitate clementiam et praeceptione naturam. quae
omnia sacris quibus initiamur secretius firmiusque traduntur,
in quibus bonorum uita facillime non disputationum ambagibus,
sed mysteriorum auctoritate purgatur. humana uero
auctoritas plerumque fallit; in eis tamen iure uidetur excellere [*]
qui, quantum imperitorum sensus capit, multa dant indicia
doctrinarum suarum et non uiuunt aliter quam uiuendum
esse praecipiunt. quibus si aliqua etiam fortunae munera
accesserint, quorum appareant usu magni contemtuque maiores,
difficillimum omnino est ut eis quisque uiuendi praecepta
dantibus credens recte uituperetur.