Excerpta ex Operibus Augustini (1-5)

EVGIPPII EXCERPTA EX OPERIBVS S. AVGVSTINI. I. LIBER AD HIERONVMVM PBESBVTERVM DE SENTENTIA IACOBI, QVA DICIT: SI TOTAM QVIS LEGEM SERVAVERIT, OF- PENDAT AVTEM IN VNO, FACTVS EST OMNIVM REVS; CVM IDEM DICAT: IN MVLTIS ENIM OFFENDIMVS OM- NES. IN QVO LIBRO DE QVATTVOB VIRTVTIBUS, PBVDENTIA, TEMPERANTIA, FORTITVDINE, IVSTITIA DILIGENTISSIME DISPVTAVIT.

Quod ad te scripsi, honorande mihi in Christo frater Hieronyme,
quaerens de anima humana, si nascentibus singulis
nouae singulae nunc usque fiunt, ubi peccati uinculum contrahant,
quod per sacramentum gratiae Christi etiam in infantibus
recens natis non dubitamus esse soluendum, cum in
non paruum uolumen procederet, nolui ulla alia onerare
quaestione. sed quod urget acrius, multo minus est neglegendum.
proinde quaero et per dominum obsecro ut exponas
mihi quod multis existimo profuturum aut, si iam uel abs te
uel aliquo expositum habes, dirigas nobis quomodo accipiendum
sit quod in epistula apostoli Iacobi est: quicumque [*] [*]

autem totam legem obseruauerit, offendat autem
in uno, factus est omnium reus. quae res talis ac
tanta est, ut quod hinc tibi non iam olim scripsi me multum
paeniteat. de agenda namque praesenti uita quomodo ad uitam
perueniamus aeternam, non de praeterita perscrutanda., quam
penitus demergit obliuio, sicuti est illud quod de anima quaerendum
putaui, haec uertitur quaestio. eleganter autem dictum
esse narratur quod huic rei satis apte conuenit: cum quidam
ruisset in puteum, ubi aqua tanta erat, ut eum magis exciperet
ne moreretur, quam suffocaret ne loqueretur, accessit
alius eoque uiso miserans ait: quomodo huc cecidisti P at ille:
obsecro, inquit, quomodo hinc me liberes, non quomodo huc
ceciderim quaere. ita quoniam fatemur et fide catholica tenemus
de reatu peccati tamquam de puteo etiam paruuli infantis
animam Christi gratia liberandam, satis est ei quod
modum quo salua fiat nouimus, etiam si numquam quomodo
in malum illud deuenerit nouerimus. sed ideo putaui esse
quaerendum, ne forte ex illis opinionibus incarnationis animae
aliquam teneamus incautius, quae liberandam prorsus animam
paruuli contradicat, negans eam esse in isto malo. hoc igitur
firmissime retento, quod anima paruuli de reatu peccati liberanda
est, nec alio modo liberanda nisi gratia dei per Iesum
Christum dominum nostrum, si possumus etiam ipsius mali
causam et originem nosse, uaniloquis non disputatoribus, sed
litigatoribus paratius instructiusque resistimus; si autem non
possumus, non quia latet miseriae principium ideo pigrescere
debet misericordiae officium. aduersus eos autem qui sibi
uidentur scire quod nesciunt . hoc tutiores sumus, quod hanc
ignorantiam nostram non ignoramus; aliud est enim quod [*] [*]
nescire malum est, aliud quod sciri uel non potest uel non
opus est uel ad uitam quam quaerimus indifferens est. hoc
uero quod de litteris apostoli Iacobi nunc requiro in hac ipsa
qua uiuimus et, ut semper uiuamus, deo placere studemus
actione uersatur. quomodo ergo intellegendum est, obsecro
te: quicumque totam legem seruauerit, offendat
autem in uno, factus est omnium reus? itane qui
furtum fecerit, immo uero qui dixerit diuiti: hic sede, pauperi
autem: tu sta illic, et homicidii et adulterii et sacrilegii
reus est? quod si non est, quomodo qui in uno offendit
factus est omnium reus? an illud quod dixit de diuite et
paupere ad ista non pertinet, quorum si quis in uno offenderit,
fiet omnium reus? sed recolendum est unde uenerit
ista sententia et quae illam superiora pepererint quibusque
conexa dependeant. fratres mei, nolite, inquit, in personarum
acceptione habere fidem domini nostri
Iesu Christi gloriae. etenim si introierit in conuentu
uestro uir aureum anulum habens in ueste
candida, introierit autem et pauper in sordido
habitu, et intendatis in eum qui indutus est ueste.
praeclara et dicatis: tu sede hic bene; pauperi
autem dicatis: tu sta illic, aut: sede sub scabillo
pedum meorum: nonne iudicastis apud uosmet
ipsos et facti estis iudices cogitationum iniquarum?
audite, fratres mei dilectissimi, nonne deus
elegit pauperes in hoc mundo, diuites in fide et
heredes regni, quod promisit deus diligentibus se?
uos autem exhonorastis pauperem; propter illum scilicet
cui dictum est: tu sta illic, cum habenti anulum [*] [*]
aureum dictum esset: tu sede hic bene. ac deinde sequitur
eandem ipsam sententiam latius uersans et explicans: nonne,
inquit, diuites per potentiam opprimunt uos et ipsi
attrahunt uos ad iudicia? nonne ipsi blasphemant
sbonum nomen, quod inuocatum est super uos?
quidem legem perficitis regalem secundum scripturas:
diliges proximum tuum sicut te ipsum, bene
facitis; si autem personam accipitis, peccatum
operamini, redarguti a lege quasi transgressores.
uidete quemadmodum transgressores legis appellet qui dicunt
diuiti: sede hic bene, et pauperi: sta illic. unde ne
putarent contemtibile esse peccatum in hac una re legem
transgredi secutus adiunxit: quicumque autem totam
legem seruauerit, offendat autem in uno, factus
uest omnium reus. qui enim dixit: non moechaberis,
dixit et: non occides. quod si non occides, moechaberis
autem, factus es transgressor legis; propter
illud quod dixerat: redarguti a lege quasi transgressores.
quae cum ita sint, consequens uidetur, nisi alio modo
intellegendum ostendatur, ut qui dixerit diuiti: sede hic
et pauperi: sta illic, huic honorem ampliorem quam illi
deferens, et idolatres et blasphemus et adulter et homicida
et ne, quod longum est, cuncta commemorem, reus omnium
criminum iudicandus sit; offendens quippe in uno factus est
omnium reus.

At enim qui unam uirtutem habet omnes habet, et qui
unam non habet nullam habet. hoc si uerum est, confirmatur
ista sententia. sed ego eam exponi uolo, non confirmari, quae [*]

per se ipsam est apud nos omnium philosophorum auctoritatibus
firmior. et illud quidem de uirtutibus et uitiis si ueraciter
dicitur, non est consequens ut propter hoc omnia peccata
sint paria. nam illud de inseparabilitate uirtutum, etsi forsitan
fallor, tamen si uerum memini, quod uix memini, omnibus
philosophis placuit, qui easdem uirtutes agendae uitae necessarias
esse dixerunt. hoc autem de parilitate peccatorum soli
stoici ausi sunt disputare contra omnem sensum generis humani.
quam eorum uanitatem in Iouiniano illo, qui in hac
sententia stoicus erat, in aucupandis autem et defensitandis
uoluptatibus epicureus, de scripturis sanctis dilucidissime
conuicisti. in qua tua suauissima et praeclarissima disputatione
satis euidenter apparuit non placuisse auctoribus
nostris, uel ipsi potius quae per eos locuta est ueritati, omnia
paria esse peccata. quomodo autem fieri possit ut,
etiam si hoc de uirtutibus uerum est, non tamen ideo cogamur
fateri aequalitatem omnium peccatorum, quantum possum
adiuuante domino aperire conabor. quod si effecero, approbabis;
ubi causae defuero, tu supplebis. certe hinc persuadent
qui unam uirtutem habuerit habere omnes et omnes
deesse cui una defuerit, quod prudentia nec ignaua nec iniusta
nec intemperans potest esse; nam si aliquid horum
fuerit, prudentia non erit. porro si prudentia tunc erit, si et
fortis et iusta et temperans sit, profecto ubi fuerit secum
habet ceteras. sio et fortitudo imprudens esse non potest uel
intemperans uel iniusta. sic temperantia necesse est ut prudens,
fortis et iusta sit. sic iustitia non est, si non sit prudens,
fortis et temperans. ita ubi uera est aliqua earum, et [*] [*]
aliae similiter sunt; ubi autem aliae desunt, uera illa non
est, etiam si aliquo modo similis esse uideatur. sunt enim, ut
scis, quaedam uitia uirtutibus aperta discretione contraria, ut
imprudentia prudentiae; sunt autem quaedam tantum quia
uitia sunt ideo contraria, quadam tamen specie fallaci similia,
ut eidem prudentiae non imprudentia, sed astutia. nunc enim
eandem dico astutiam, quae usitatius in malitiosis intellegi
et uocari solet, et non sicut loqui nostra scriptura consueuit,
quae saepe astutiam in bono ponit. unde est: astuti ut
serpentes, et illud: ut det innocentibus astutiam.
quamquam et apud illos Romanae linguae disertissimus dixerit:
neque illi tamen ad cauendum dolus aut astutia deerat;
astutiam ponens in bono. sed apud illos rarissimum, apud
nostros autem frequentissimum est. itemque in partibus temperantiae
apertissime contraria est effusio parsimoniae; ea
uero quae tenacitas uulgo etiam dici solet, uitium est quidem;
si tamen parsimoniae simile, non natura, sed fallacissima
specie. item dissimilitudine manifesta contraria est iniustitia
iustitiae; solet enim quasi imitari iustitiam uindicandi libido;
sed uitium est. ignauia fortitudini perspicue contraria est;
duritia uero distat natura, fallit similitudine. constantia pars
quaedam uirtutis est; ab hac inconstantia longe abhorret et
indubie contra sistit; pertinacia uero constantia dici affectat
et non est, quia illa est uirtus, hoc uitium. ut ergo non
iterum eadem commemorare necesse sit, exempli gratia ponamus
aliquid unde possint cetera intellegi. Catilina, ut de [*] [*]
illo scripserunt qui nosse potuerunt, frigus, sitim, famem ferre
poterat eratque patiens inediae, algoris, uigiliae supra quam
cuiquam credibile est; ac per hoc suis et sibi magna praeditus
fortitudine uidebatur. sed haec fortitudo prudens non
erat: mala enim pro bonis eligebat; temperans non erat:
corruptelis enim turpissimis foedabatur; iusta non erat: nam
contra patriam coniurauerat; et ideo non fortitudo erat, sed
duritia sibi ut stultos falleret nomen fortitudinis imponebat.
nam si fortitudo esset, non uitium, sed uirtus esset; si autem
uirtus esset, a ceteris uirtutibus tamquam inseparabilibus
comitibus numquam relinqueretur. quapropter cum quaeritur
etiam de uitiis, utrum et ipsa similiter et omnia sint ubi
unum erit, aut nulla sint ubi unum non erit, laboriosum est
id ostendere, propterea quia uni uirtuti duo uitia opponi solent,
et quod aperte contrarium est et quod specie similitudinis
adumbratur. unde illa Catilinae quia fortitudo non erat, quae
secum uirtutes alias non habebat, facilius uidebatur. quod
uero ignauia fuerit, ubi exercitatio quaslibet grauissimas
molestias perpetiendi atque tolerandi supra quam cuiquam
credibile est fuit, aegre persuaderi potest. sed forte acutius
intuentibus ignauia apparet ipsa duritia, quia laborem bonorum
studiorum, quibus uera adquiritur fortitudo, neglexerat. uerum
tamen quia sunt audaces qui timidi non sunt, et rursus timidi
a quibus absit audacia, cum sit utrumque uitium — quoniam
qui uera uirtute fortis est, nec temere audet nec inconsulte
timet —: cogimur fateri uitia plura esse uirtutibus. unde aliquando
uitium uitio tollitur, ut amore laudis amor pecuniae; [*] [*]
aliquando unum cedit ut plura succedant; uelut qui ebriosus
fuit, si modicum bibere tenacitate et ambitione didicerit.
possunt etiam uitia cedere etiam uitiis succedentibus, non
uirtutibus, et ideo plura sunt. uirtus uero quo una ingressa
fuerit, quoniam secum ceteras ducit, profecto uitia cedent omnia
quaecumque inerant; non enim omnia inerant, sed aliquando
totidem, aliquando plura paucioribus uel pauciora
pluribus succedebant.

Haec utrum ita se habeant diligentius inquirendum est.
non enim et ista diuina sententia est, qua dicitur: qui unam
uirtutem habuerit omnes habet, eique nulla est cui una
defuerit, sed hominibus hoc uisum est multum quidem ingeniosis,
studiosis, otiosis, sed tamen hominibus. ego uero
nescio quemadmodum dicam, non dico uirum, a quo denominata
dicitur uirtus, sed etiam mulierem, quae uiro suo seruat
tori fidem, si hoc faciat propter praeceptum et promissum
dei eique primitus sit fidelis, non habere pudicitiam aut eam
nullam uel paruam esse uirtutem; sic et maritum, qui hoc
quidem seruat uxori; et tamen sunt plurimi tales quorum
sine aliquo peccato esse neminem dixerim, et utique illud
qualecumque peccatum ex aliquo uitio uenit. unde pudicitia
coniugalis in uiris feminisque religiosis cum procul dubio
uirtus sit — non enim aut nihil aut uitium est — non tamen
secum habet omnes uirtutes; nam si omnes ibi essent, nullum
esset uitium; si nullum uitium, nullum omnino peccatum.
quis autem sine aliquo peccato? quis ergo sine aliquo uitio,
id est fomite quodam uel quasi radice peccati, cum clamet
qui super pectus domini discumbebat: si dixerimus quia
peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et
ueritas in nobis non est? neque hoc apud te agendum [*] [*]

est diutius, sed propter alios qui haec forte legerint dico.
nam tu quidem in eodem ipso opere splendido contra Iouinianum
etiam hoc de scripturis sanctis diligenter probasti.
ubi etiam ex hac ipsa epistula, cuius uerba sunt quorum nunc
intellectum requirimus, posuisti quod scriptum est: in multis
enim offendimus omnes. non enim ait: offenditis,
sed ait: offendimus, cum Christi loqueretur apostolus; et
cum hoc loco dicat: quicumque autem totam legem
seruauerit, offendat autem in uno, factus est omnium
reus, ibi non in uno, sed in multis, nec quosdam,
sed omnes dixit offendere. absit autem ut quisquam fidelis
existimet tot milia seruorum Christi, qui ueraciter dicunt se
habere peccatum, ne se ipsos decipiant et ueritas in eis non
sit, nullam habere uirtutem, cum uirtus magna sit sapientia;
dixit autem homini: ecce pietas est sapientia. absit
autem ut dicamus tot ac tantos fideles et pios homines dei
non habere pietatem, quam Graeci uel εύσέβειαv uel expressius
et planius ϑεοσέβειαv uocant. quid autem est pietas nisi dei
cultus? et unde ille colitur nisi caritate? caritas enim de
corde puro et conscientia bona et fide non ficta magna et
uera uirtus est, quia ipsa est et finis praecepti. merito dicta
est fortis sicut mors, siue quia nemo eam uincit sicut
mortem siue quia in hac uita usque ad mortem est mensura
caritatis; sicut dominus ait: maiorem hac caritatem
nemo habet, quam ut animam suam quis ponat pro
amicis suis; siue potius quia sicut mors animam auellit
a sensibus carnis, sic caritas a concupiscentiis carnalibus. huic
subseruit scientia, cum est utilis; nam sine illa inflat quod [*] [*]
uero illa aedificando impleaerit, nihil ibi ista inane quod inflet
inueniet. utilem porro scientiam definiendo monstrauit
ubi cum dixisset: ecce pietas est sapientia, continuo
subiunxit: abstinere uero a malis scientia est. cur
ergo non dicimus qui hanc uirtutem habet habere omnes, cum
plenitudo legis sit caritas? an quanto magis est in homine,
tanto magis est uirtute praeditus; quanto autem minus, tanto
minus inest uirtus, quia ipsa est uirtus; et quanto minus
inest uirtus, tanto magis est uitium? ubi ergo illa plena et
perfecta erit nihil ex uitio remanebit. proinde mihi uidentur
stoici ideo falli quia proficientem hominem in sapientia nolunt
omnino habere sapientiam, sed tunc habere cum ea fuerit
omnino perfectus; non quia illum prouectum negant, sed nisi
ei profundo quodam emergendo repente emicet in auras sapientiae
liberas, nulla ex parte esse sapientem. sicut enim nihil
interest ad hominem praefocandum, utrum aquam stadiis
multis super se habeat altam an unum palmum uel digitum,
sic illos qui tendunt ad sapientiam proficere quidem dicunt
tamquam ab imo gurgitis surgentes in aerem, sed nisi totam
stultitiam uelut opprimentem aquam proficiendo uelut emergendo
euaserint, non habere uirtutem nec esse sapientes; ubi
autem euaserint, mox habere totum nec quicquam stultitiae
remanere: unde omnino nullum peccatum possit existere. haec
similitudo, ubi stultitia uelut aqua et sapientia uelut aer
ponitur, ut animus a praefocatione stultitiae tamquam emergens
in sapientia repente respiret, non mihi uidetur satis adcommodata
nostrarum scripturarum auctoritati; sed illa potius,
ut uitium uel stultitia tenebris, luci autem uirtus uel [*] [*]
sapientia comparetur, quantum ista similia de corporalibus ad
intellegibilia duci possunt. non itaque sicut de aquis in aerem
surgens ubi earum summum transierit, repente quantum sufficit
inspiratur, sed sicut de tenebris in lucem procedens
paulatim egrediendo illuminatur. quod donec plenissime fiat,
iam eum tamen dicimus tamquam de abditissima spelunca
egredientem uicinia lucis afflatum, tanto magis, quanto magis
propinquat egressui; ut illud quod in eo lucet sit utique ex
lumine quo progreditur, illud autem quod adhuc obscurum
est sit ex tenebris unde egreditur. itaque et non iustificabitur
in conspectu dei omnis uiuens; et tamen iustus ex fide
uiuit et induti sunt sancti iustitia, alius magis, alius minus;
et nemo hic uiuit sine peccato, et hoc alius magis, alius
minus; optimus autem est qui minimum.

Sed quid ago? tamquam oblitus cui loquar doctori similis
factus sum, cum proposuerim quid abs te discere uelim. sed
quia de peccatorum parilitate, unde in id quod agebam incidit
quaestio, examinandam tibi sententiam meam promere statueram,
iam eam tandem aliquando concludam. quia etsi uerum
est eum qui habet unam omnes habere uirtutes, eum qui
unam non habet nullam habere, nec sic peccata sunt paria;
quia ubi uirtus nulla est nihil quidem rectum est, nec tamen
ideo non est prauo prauius distortoque distortius; si autem,
quod puto esse uerius sacrisque litteris congruentius, ita sunt
animae intentiones ut corporis membra, non quod uideantur
locis, sed quod sentiantur affectibus et aliud illuminatur amplius,
aliud minus, aliud omnino caret lumine et tenebroso
inumbratur obstaculo: profecto ita ut quisque inlustratione
piae caritatis affectus est, in alio actu magis, in alio minus, [*] [*]

in alio nihil, sic dici potest habere aliam, aliam non habere,
aliam magis minusue habere uirtutem. nam et maior est
in isto caritas quam in illo recte possumus dicere; et aliqua
in isto, nulla in illo, quantum pertinet ad caritatem quae
pietas est; et in ipso uno homine quod maiorem habeat
pudicitiam quam patientiam, et maiorem hodie quam heri,
si proficit; et adhuc non habeat continentiam et habeat non
paruam misericordiam. et ut generaliter breuiterque complectar
quam de uirtute habeo notionem, quod ad recte uiuendum
attinet: uirtus est caritas, qua id quod diligendum
est diligitur; haec in aliis maior, in aliis minor, in aliis nulla
est; plenissima uero quae iam non possit augeri, quamdiu hic
homo uiuit, in nemine. quamdiu autem augeri potest, profecto
illud quod minus est quam debet ex uitio est. ex quo
uitio non est iustus in terra, qui faciat bonum et non peccauit;
ex quo uitio non iustificabitur in conspectu dei omnis uiuens;
propter quod uitium si dixerimus quia peccatum non habemus,
nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est; propter quod
etiam quantumlibet profecerimus necessarium est nobis dicere:
dimitte nobis debita nostra, cum iam omnia in baptismo
dicta, facta, cogitata dimissa sint. uidet itaque qui
recte uidet ubi et quando et unde speranda sit illa perfectio,
cui non sit quod adici possit. si autem praecepta non essent,
non utique esset ubi se homo certius inspiceret et uideret
unde auerteretur, quo conaretur, quare gratularetur, quid
precaretur, magna est ergo utilitas praeceptorum, si libero
arbitrio tantum detur ut gratia dei amplius honoretur. [*] [*]

Quae si ita se habent, unde fit omnium reus, si in uno
offendat qui totam legem seruauerit? an forte quia plenitudo
legis caritas est qua deus proximusque diligitur, in quibus
praeceptis caritatis tota lex pendet et prophetae, merito fit
omnium reus qui contra illam facit in qua pendent omnia?
nemo autem peccat nisi aduersus illam faciendo, quia non
adulterabis, non homicidium facies, non furaberis,
non concupisces et si quod est aliud mandatum
in hoc sermone recapitulatur, in eo quod diliges
proximum tuum tamquam te ipsum. dilectio proximi
malum non operatur; plenitudo autem legis
caritas. nemo autem diligit proximum nisi diligens deum,
ut hoc quantum potest proximo impendat, quem diligit tamquam
se ipsum, ut et ille diligat deum; quem si ipse non
diligit, nec se nec proximum diligit. ac per hoc qui totam
legem seruauerit, si in uno offenderit, fit omnium reus, quia
contra caritatem facit, unde tota lex pendet. reus itaque fit
omnium faciendo contra eam in qua pendent omnia. cur ergo
non dicantur paria peccata? an forte quia magis facit contra
caritatem qui grauius peccat, minus qui leuius, et hoc ipso
admittit magis et minus quo fit quidem omnium reus ? sed
grauius peccans uel in pluribus peccans magis reus, leuius
autem uel in paucioribus peccans minus reus: tanto maiore
scilicet reatu, quanto amplius, tanto minore, quanto minus
peccauerit; tamen etiam si in uno offenderit erit reus omnium,
quia contra eam facit in qua pendent omnia. quae si uera
sunt, eo modo et illud absoluitur quod ait homo etiam
apostolicae gratiae: in multis enim offendimus omnes. [*] [*]

offendimus enim, sed alius grauius, alius leuius, quanto quisque
magis minusue peccauerit; tanto in peccato committendo
maior, quanto in diligendo deo et proximo minor; et rursus
tanto minor in peccati perpetratione, quanto maior in dei et
proximi dilectione. tanto itaque plenior iniquitatis, quanto
inanior caritatis; et tunc perfectissimus in caritate, quando
nihil restat ex infirmitate. nec sane quantum arbitror putandum
est leue esse peccatum in personarum acceptione
habere fidem domini nostri Iesu Christi, si illam distantiam
sedendi et standi ad honores ecclesiasticos referamus. quis
enim ferat eligi diuitem ad sedem honoris ecclesiae contemto
paupere instructiore atque sanctiore? si autem de cotidianis
consessibus loquitur, quis non hic peccat, si tamen peccat,
nisi cum apud se ipsum intus ita iudicat ut ei tanto melior,
quanto ditior ille uideatur? hoc enim uidetur significasse dicendo:
nonne iudicastis apud uosmet ipsos et facti
estis iudices cogitationum iniquarum?

Lex itaque libertatis, lex caritatis est de qua dicit: si
tamen legem perficitis regalem secundum scripturas:
diliges proximum tuum sicut te ipsum,
bene facitis. si autem personas accipitis, peccatum
operamini, redarguti a lege quasi transgressores.
et post illam sententiam ad intellegendum difficillimam, de
qua satis dixi quod dicendum putaui, eandem legem libertatis
commemorans: sic, inquit, loquimini et sic facite,
sicut per legem libertatis incipientes iudicari. et
quoniam quid paulo ante dixerit nouit: quoniam in multis
offendimus omnes, suggerit dominicam tamquam cotidianam
cotidianis etsi leuioribus, tamen uulneribus medicinam.
iudicium enim, inquit, sine misericordia illi qui [*]

non fecit misericordiam. hinc enim et dominus: dimi ttite,
inquit, et dimittetur uobis; date, et dabitur
uobis. superexsultat autem misericordia iudicio.
non dictum est: uincit misericordia iudicium; non enim
est aduersa iudicio, sed superexsultat, quia plures per
misericordiam colliguntur, sed qui misericordiam praestiterunt.
beati enim misericordes, quia ipsorum miserebitur
deus. et hoc utique iustum est ut dimittatur
eis, quia dimiserunt, et detur eis, quia dederunt. inest
quippe deo et misericordia iudicanti et iudicium miseranti.
propter quod ei dicitur: misericordiam et iudicium
cantabo tibi, domine; nam quisquis uelut nimium iustus
iudicium sine misericordia quasi securus exspectat, iram
iustissimam prouocat. quam timens ille dicit: ne intres in
iudicio cum seruo tuo. unde dicitur populo contumaci:
quid uultis mecum iudicio contendere? cum enim rex
iustus sederit in throno, quis gloriabitur castum se habere
cor? aut quis gloriabitur mundum se esse a peccato? quae
igitur spes est, nisi superexsultet misericordia iudicio? sed erga
illos qui misericordiam fecerunt ueraciter dicendo: dimitte
nobis sicut et nos dimittimus, et sine murmuratione
dando; hilarem enim datorem diligit deus. denique
sanctus Iacobus iam ex isto loco de misericordiae operibus
loquitur, ut quos uehementer illa sententia terruerat consoletur;
cum admonet quomodo etiam peccata cotidiana, sine
quibus hic non uiuitur, cotidianis remediis expientur, ne homo, [*] [*]
qui cum in uno offenderit fiat omnium reus in multis offendendo
- quia in multis offendimus omnes — magnum
aggerem reatus sui minutatim collectum ad tribunal tanti
iudicis peruehat et eam quam non fecit misericordiam non
inueniat, sed potius dimittendo atque donando mereatur sibi
dimitti debita reddique promissa.

Multa dixi quibus tibi taedium fortassis inferrem, qui haec
quae tamen approbas non exspectas discere, quia ea docere
consuesti. si quid autem est in eis, quantum ad res ipsas
pertinet — nam quali eloquio explicata sint non nimis curo —
si quid ergo est in eis quod eruditionem offendat tuam, quaeso
ut rescribendo admoneas et me corrigere non graueris. infelix
est enim qui non tantos et tam sanctos tuorum studiorum
labores et digne honorat et de his domino deo nostro, cuius
munere talis es, gratias agit. unde cum libentius debeam a
quolibet discere quod inutiliter ignoro quam promtius quoslibet
docere quod scio, quanto iustius hoc abs te caritatis
debitum flagito, cuius doctrina in nomine et adiutorio domini
tantum in latina lingua litterae adiutae sunt, quantum numquam
antea potuerunt. maxime tamen istam sententiam: quicumque
totam legem seruauerit, offendat autem
in uno, factus est omnium reus si quo alio modo melius
exponi posse nouit dilectio tua, per dominum obsecro uti
nobiscum communicare digneris. [*] [*] [*]

II. ITEM DE PRAEDICTIS QVATTVOR VIBTVTIBVS, QVAS IN SVPERIORI LIBRO DISTINXIT. IN LIBRO DE MORIBVS ECCLEJ CATHOLICAE DISPVTANS AD VNVM EAS MANDATVM REТТV CARITATIS.

Nihil igitur aliud est optimum hominis, cui haerere beatissimum
sit, nisi deus. cui haerere certe non ualemus nisi
dilectione. namque illud quod quadripertita dicitur uirtus ex
ipsius amoris uario quodam affectu dicitur, ut temperantia
sit amor integrum se praebens ei quod amatur, fortitudo
amor facile tolerans omnia propter quod amatur, iustitia amor
soli amato seruiens et propterea recte dominans, prudentia
amor ea quibus adiuuatur ab eis quibus impeditur sagaciter
seligens. sed hunc amorem non cuiuslibet, sed dei esse diximus,
id est summi boni, summae sapientiae summaeque concordiae.
quare definire etiam sic licet, ut temperantiam
dicamus esse amorem deo se integrum incorruptumque seruantem,
fortitudinem amorem omnia propter deum facile
perferentem, iustitiam amorem deo tantum seruientem et ob
hoc bene imperantem ceteris quae homini subiecta sunt, prudentiam
amorem bene discernentem ea quibus adiuuatu? in
deum ab his quibus impediri potest.

Quid amplius de moribus disputem? si enim deus est summum
hominis bonum, quod negari non potest, sequitur, quoniam
summum bonum appetere est bene uiuere, ut nihil sit
aliud bene uiuere quam toto corde, tota anima, tota mente
diligere deum; a quo existit, ut incorruptus in eo amor atque
integer custodiatur, quod est temperantiae, nullis frangatur [*]

incommodis, quod est fortitudinis, nulli alii seruiat, quod est
iustitiae, uigilet in discernendis rebus, ne fallacia paulatim
dolusue subrepat, quod est prudentiae. haec est una perfectio,
qua sola impetrat ut ueritatis sinceritate perfruatur. haec
nobis testamento utroque concinitur, haec nobis hinc atque
inde suadetur. diligamus igitur deum ex toto corde, ex tota
anima, ex tota mente quicumque ad uitam aeternam peruenire
proposuimus. haec est, inquit saluator, uita aeterna, ut
cognoscant te uerum deum et quem misisti legum
Christum. aeterna igitur uita est ipsa cognitio ueritatis.
quam ob rem quam peruersi atque praeposteri sunt qui se
arbitrantur dei cognitionem tradere ut perfecti simus, cum
perfectorum ipsa sit praemium. quid ergo agendum, nisi ut
eum ipsum quem cognoscere uolumus prius sincera caritate
diligamus?

III. AN VJRTVTES, QVIBVS AD AETERNITATEM TENDITVR, DESITVRAE SINT CVM AD AETERNA PERDVXERINT. EX LIBRO DE TRINI- TATE XIIII INTER CETERA ET AD LOCVM.

Vtrum autem etiam tunc uirtutes, quibus in hac mortalitate
bene uiuitur, quia et ipsae incipiunt esse in animo, qui cum
sine illis prius esset tamen animus erat, desinant esse cum
ad aeterna perduxerint nonnulla quaestio est. quibusdam enim
uisum est desituras et bonos animos sola beatos esse cognitione
et scientia, hoc est contemplatione naturae; in qua nihil
est melius et amabilius ea natura, quae creauit omnes ceteras
instituitque naturas. cui regenti esse subditum si iustitia est,
immortalis est omnino iustitia nec in illa esse beatitudine [*] [*] [*]

desinet, sed talis ac tanta erit, ut perfectior et maior esse
non possit. fortassis et aliae tres uirtutes, prudentia sine ullo
iam periculo erroris, fortitudo sine molestia tolerandorum
malorum, temperantia sine repugnatione libidinum erunt in
illa felicitate: ut prudentiae sit nullum bonum deo praeponere
uel aequare, fortitudinis ei firmissime cohaerere, temperantiae
nullo defectu noxio delectari. nunc autem quod agit iustitia
in subueniendo miseris, quod prudentia in praecauendis insidiis,
quod fortitudo in perferendis molestiis, quod temperantia in
cohercendis delectationibus prauis non ibi erit, ubi omnino
nihil mali erit. ac per hoc ista uirtutum opera, quae huic
mortali uitae sunt necessaria sicut fides, ad quam referenda
sunt, in praeteritis habebuntur et aliam nunc faciunt trinitatem
cum ea praesentia tenemus, aspicimus, amamus, aliam
tunc factura sunt cum ea non esse, sed fuisse per quaedam
eorum uestigia, quae praetereundo in memoria derelinquent,
reperiemus; quia et tunc trinitas erit cum illud qualecumque
uestigium et memoriter retinebitur et agnoscetur ueraciter et
hoc utrumque tertia uoluntate iungetur.

IIII DE QVATTVOR AFFECTIONIBVS, QVAS A CICERONE PERTVR- BATIONES, AB ALIIS PASSIONES APPELLATAS VERGILIVS HOMINI PROPTER CARNEM INESSE DIXIT, IN LIBRO XIIII DE CIVITATE DEI INTER CETERA SIC EXPONIT.

Aggrauamur autem corruptibili corpore et ipsius aggrauationis
causam, non naturam substantiamque corporis, sed
eius corruptionem scientes nolumus corpore expoliari, sed eius [*]

immortalitate uestiri. et tunc enim erit, sed quia corruptibile
non erit non grauabit. aggrauat ergo nunc animam corpus
corruptibile et deprimit terrena inhabitatio
sensum multa cogitantem. uerum tamen qui omnia
mala animae ex corpore putant accidisse in errore sunt. quamuis
enim Vergilius Platonicam uideatur luculentis uersibus
explicare sententiam dicens:
igneus est illis uigor et caelestis origo
seminibus, quantum non noxia corpora tardant
terrenique hebetant artus moribundaque membra,
omnesque illas notissimas quattuor animi perturbationes, cupiditatem,
timorem, laetitiam, tristitiam, quasi origines omnium
peccatorum atque uitiorum uolens intellegi ex corpore accidere
subiungat et dicat:\'
hinc metuunt cupiuntque dolent gaudentque nec auras
suspiciunt clausae tenebris et carcere caeco:
tamen aliter se habet fides nostra. nam corruptio corporis,
quae aggrauat animam, non peccati primi est causa, sed poena.
nec caro corruptibilis animam peccatricem, sed anima peccatrix
fecit esse corruptibilem carnem. ex qua corruptione
carnis licet existant quaedam incitamenta uitiorum et ipsa
desideria uitiosa, non tamen omnia iniquae uitae uitia tribuenda
sunt carni, ne ab his omnibus purgemus diabolum, qui
non habet carnem. etsi enim diabolus fornicator uel ebriosus
uel si quid huius modi mali est quod ad carnis pertinet
uoluptatem non potest dici, cum sit etiam talium peccatorum
suasor et instigator occultus, est tamen maxime superbus [*] [*]
atque inuidus, quia illum uitiositas sic obtinuit, ut prop
hanc esset in carceribus caliginosi huius aeris aeterno suppli
destinatus. haec enim uitia, quae tenent in diabolo principatu
carni tribuit apostolus, quam certum est diabolum non habe?
dicit enim inimicitias, contentiones, aemulationes, animositat?
inuidias opera esse carnis. quorum omnium malorum ca?
atque origo superbia est, quae sine carne regnat in diabo?
quis autem illo est inimicior sanctis? quis aduersus eos cc
tentiosior et magis aemulus atque inuidus inueniatur ? at ha?
omnia cum habeat sine carne, quomodo sunt ista opera c?
nis, nisi quia opera sunt hominis, quem, sicut dixi, nomi?
carnis appellat? non enim habendo carnem, quam non hab?
diabolus, sed uiuendo secundum se ipsum, hoc est secundu?
hominem factus est homo similis diabolo, quia et ille secu?
dum se ipsum uiuere uoluit, quando in ueritate non stetit,
non de dei, sed de suo mendacium loqueretur qui non solu?
mendax uerum etiam mendacii pater est. primus est quip
mentitus et a quo peccatum, ab illo coepit esse mendaciu?
cum ergo uiuit homo secundum hominem, non secundum deu?
similis est diabolo.

Non ex carne tantum efficitur anima ut cupiat, metus:
laetetur, aegrescat, uerum etiam ex se ipsa his potest motib
agitari. interest autem qualis sit uoluntas hominis; quia
peruersa est, peruersos habet hos motus; si autem recta e
non solum inculpabiles uerum etiam laudabiles erunt. uolunt
est quippe in omnibus, immo omnes nihil aliud quam uolu
tates sunt. nam quid est cupiditas et laetitia nisi uolunt [*] [*]

in eorum consensione quae uolumus? et quid est metus atque
tristitia nisi uoluntas in dissensione ab his quae nolumus?
sed cum consentimus appetendo ea quae uolumus, cupiditas,
cum autem consentimus fruendo his quae uolumus, laetitia
uocatur. itemque cum dissentimus ab eo quod accidere nolumus,
talis uoluntas metus est; cum autem dissentimus ab eo
quod nolentibus accidit, talis uoluntas tristitia est. et omnino
pro uarietate rerum quae appetuntur atque fugiuntur sicut
allicitur uel offenditur uoluntas hominis, ita in hos uel in
illos affectus mutatur et uertitur. quapropter homo, qui
secundum deum, non secundum hominem uiuit, oportet ut sit
amator boni; unde fit consequens ut malum oderit. et quoniam
nemo natura, sed quisquis malus est uitio malus est, perfectum
odium debet malis qui secundum deum uiuit, ut nec propter
uitium oderit hominem nec amet uitium propter hominem,
sed oderit uitium et amet hominem; sanato enim uitio totum
quod amare, nihil autem quod debeat odisse remanebit. nam
cuius propositum est amare deum et non secundum hominem,
sed secundum deum amare proximum sicut etiam se ipsum,
procul dubio propter hunc amorem dicitur uoluntatis bonae,
quae usitatius in scripturis sanctis caritas appellatur; sed
amor quoque secundum easdem litteras sacras dicitur.

Nonnulli arbitrantur aliud esse dilectionem siue caritatem,
aliud amorem; dicunt enim dilectionem accipiendam esse in
bono, amorem in malo. sic autem nec ipsos auctores saecularium
litterarum locutos esse certissimum est.

Recta itaque uoluntas est bonus amor et uoluntas peruersa
malus amor. amor ergo inhians habere quod amatur cupiditas [*] [*]

est; id autem habens atque fruens laetitia; fugiens quod ei
aduersatur timor est; idque si acciderit sentiens tristitia est.
proinde mala sunt ista, si malus amor est, bona, si bonus.

Verum his philosophis, quod ad istam quaestionem de animi
perturbationibus attinet, iam respondimus in nono huius operis
libro ostendentes eos non tam de rebus quam de uerbis
cupidiores esse contentionis quam ueritatis. apud nos autem
iuxta scripturas sanctas sanamque doctrinam ciues sanctae
ciuitatis dei in huius uitae peregrinatione secundum deum
uiuentes metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, et quia
rectus est amor eorum, istas omnes affectiones rectas habent:
metuunt poenam aeternam, cupiunt uitam aeternam, dolent
in re, quia ipsi in semet ipsis adhuc ingemescunt adoptionem
exspectantes redemtionem corporis sui; gaudent in spe, quia
fiet sermo qui scriptus est: absorpta est mors in
uictoriam. item metuunt peccare, cupiunt perseuerare,
dolent in peccatis, gaudent in operibus bonis. ut enim metuant
peccare audiunt: quoniam abundabit iniquitas, refrigescit
caritas multorum; ut cupiant perseuerare audiunt
quod scriptum est: qui perseuerauerit usque in finem
hic saluus erit; ut doleant in peccatis audiunt: si dixerimus
quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus
et ueritas in nobis non est; ut gaudeant in
operibus bonis audiunt: hilarem datorem diligit deus.
item sicuti se infirmitas eorum firmitasque habuerit, metuunt
temtari, cupiunt temtari, dolent in temtationibus, gaudent [*] [*]

in temtationibus. ut enim metuant temtari audiunt: si
quis praeoccupatus fuerit in aliquo delicto, uos
qui spiritales estis instruite huiusmodi instruite
mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu temteris.
ut autem cupiant temtari audiunt quendam uirum
dei fortem ciuitatis dei dicentem: proba me, domine, et
temta me; ure renes meos et cor meum. ut doleant
in temtationibus uident Petrum flentem; ut gaudeant in
temtationibus audiunt Iacobum dicentem: omne gaudium
existimate, fratres mei, cum in temtationibus
uariis incideritis.

Non solum autem propter se ipsos his monentur affectibus
uerum etiam propter eos quos liberari cupiunt et ne pereant
metuunt et dolent si pereunt, gaudent si liberantur. illum
quippe optimum et fortissimum uirum, qui in suis infirmitatibus
gloriabatur, ut eum potissimum commemoremus qui
in ecclesiam Christi ex gentibus uenimus, doctorem gentium
in fide et ueritate, qui et plus omnibus suis coapostolis Iaborauit
et pluribus epistulis populos dei, non eos tantum qui
praesentes ab illo uidebantur uerum etiam illos qui futuri praeuidebantur
instruxit; illum inquam uirum, athletam Christi,
doctum ab illo, unctum de illo, crucifixum cum illo, gloriosum
in illo, in theatro huius mundi, cui spectaculum factus
est et angelis et hominibus, legitime magnum agonem certantem
et palmam supernae uocationis in anteriora sectantem [*] [*]

oculis fidei libentissime spectant gaudere cum gaudentibus,
flere cum flentibus, foris habentem pugnas, intus timorem,
cupientem dissolui et esse cum Christo, desiderantem uidere
Romanos, ut aliquem fructum habeat et in illis sicut et in
ceteris gentibus, aemulantem Corinthios et ipsa aemulatione
metuentem ne seducantur eorum mentes a castitate quae in
Christo est, magnam tristitiam et continuum dolorem cordis
sui de Israhelitis habentem, quod ignorantes dei iustitiam et
suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti; nec
solum dolorem uerum etiam luctum suum denuntiantem quibusdam
qui ante peccauerunt et non egerunt paenitentiam
super immunditia et fornicationibus suis.

Hi motus, hi affectus de amore boni et de sancta caritate
uenientes si uitia uocanda sunt, sinamus ut ea quae uere
uitia sunt uirtutes uocentur. sed cum rectam rationem sequantur
istae affectiones, quando ubi oportet adhibentur, quis
eas morbidas seu uitiosas passiones audeat dicere? quam ob
rem etiam ipse dominus in forma dei agere uitam dignatus
humanam, sed nullum habens omnino peccatum adhibuit eas
ubi adhibendas eas esse iudicauit. neque enim in quo uerum
erat hominis corpus et uerus hominis animus falsus erat
humanus affectus. cum ergo eius in euangelio ista referuntur,
quod super duritia cordis Iudaeorum cum ira contristatus sit,
quod dixit: gaudeo propter uos, ut credatis, quod
Lazarum suscitaturus etiam lacrimas fuderit, quod [*] [*]

concupiuerit cum discipulis suis manducare pascha, quod propinquante
passione tristis fuerit anima eius, non falso utique referuntur.
uerum ille hos motus certe dispensationis gratia ita cum
uoluit suscepit animo humano, ut cum uoluit factus est homo.
proinde, quod fatendum est, etiam cum rectas et secundum
deum habemus has affectiones, huius uitae sunt, non illius
quam futuram exspectamus. et saepe illis etiam inuiti cedimus;
itaque aliquando, quamuis non culpabili cupiditate, sed laudabili
caritate moueamur, etiam dum nolumus flemus. habemus
ergo eas ex humanae condicionis infirmitate; non autem ita
dominus Iesus, cuius et infirmitas fuit ex potestate. sed dum
uitae huius infirmitatem gerimus si eas omnino nullas habeamus,
tunc potius non recte uiuimus. uituperabat enim et detestabatur
apostolus quosdam, quos etiam esse dixit sine affectione.
culpauit etiam illos sacer psalmus; quibus ait: sustinui
qui simul contristaretur, et non fuit. nam omnino
non dolere dum sumus in hoc loco miseriae profecto, sicut
quidam etiam apud saeculi huius litteratos sensit et dixit,
non sine magna mercede contingit immanitatis in animo,
stuporis in corpore. quocirca illa quae άπάϑεια graece dicitur,
quae si latine posset impassibilitas diceretur, si ita intellegenda
est - in animo quippe, non in corpore accipitur — ut sine
his affectionibus uiuatur, quae contra rationem accidunt mentemque
perturbant, bona plane et maxime optanda est, sed
nec ipsa huius est uitae. non enim qualiumcumque hominum
uox est, sed maxime piorum - atque iustorum multumque
sanctorum: si dixerimus quia peccatum non [*] [*]
habemus, nos ipsos seducimus et ueritas in nobis non
est. tunc itaque άπάϑεια ista erit quando peccatum in
homine nullum erit. nunc uero satis bene uiuitur sine crimine;
sine peccato autem qui se uiuere existimat non id
agit ut peccatum non habeat, sed ut ueniam non accipiat.

V. DE QVINQVE CORPORIS SENSIBVS ORATIO. EX LIBRO CONFESSIONVM DECIMO INTER CETERA ET AD LOCVM.

Domine, amo te; percussisti cor meum uerbo tuo, et amaui
te. sed et caelum et terra et omnia quae in eis sunt ecce
undique mihi dicunt ut te amem, nec cessant dicere omnibus,
ut sint inexcusabiles. altius autem tu misereberis cui misertus
eris et misericordiam praestabis cui misericors fueris: alioquin
caelum et terra surdis loquuntur laudes tuas. quid autem
amo, cum te amo? non speciem corporis nec decus temporis, 15
non candorem lucis ecce istis amicum oculis, non dulces
melodias cantilenarum omnimodarum, non florum et ungentorum
et aromatum suauiolentiam, non manna et mella, non
membra acceptabilia carnis amplexibus, non haec amo, cum
amo deum meum. et tamen amo quandam lucem et quandam
uocem et quendam odorem et quendam cibum et quendam
amplexum, cum amo deum meum, lucem, uocem, odorem, cibum,
amplexum interioris hominis mei, ubi fulget animae meae
quod non capit locus et ubi sonat quod non rapit tempus et
ubi olet quod non spargit flatus et ubi sapit quod non
[*] [*]

minuit edacitas et ubi haeret quod non diuellit satietas: hoc
est quod amo, cum deum meum amo. et quid est hoc? interrogaui
terram, et dixit: non sum; et quaecumque in eadem
sunt idem confessa sunt. interrogaui mare et abyssos et
reptilia animarum uiuarum, et responderunt: non sumus deus
tuus; quaere super nos. interrogaui auras flabiles, et inquit
uniuersus aer cum incolis suis: fallitur Anaximenes, non sum
deus. interrogaui caelum, solem, lunam, stellas: neque nos
sumus deus quem quaeris, inquiunt. et dixi omnibus his
quae circumstant fores carnis meae: dicite mihi de deo meo,
quod uos non estis, dicite mihi de illo aliquid. et exclamauerunt
uoce magna: ipse fecit nos. interrogatio mea, intentio
mea, et responsio eorum, species eorum. et direxi me
ad me et dixi mihi: tu quis es? et respondi: homo. et ecce
corpus et anima in me mihi praesto sunt, unum exterius et
alterum interius; quid horum est unde quaerere debui deum
meum, quem iam quaesiueram per corpus a terra usque ad
caelum, quousque potui mittere nuntios radios oculorum
meorum? sed melius quod interius; ei quippe renuntiabant
omnes nuntii corporales praesidenti et iudicanti de responsionibus
caeli et terrae et omnium quae in eis sunt dicentium:
non sumus deus, et: ipse fecit nos. homo interior cognouit
haec per exterioris ministerium: ego interior cognoui haec,
ego, ego animus per corporis mei sensum. interrogaui mundi
molem de deo meo, et respondit mihi: non ego sum, sed ipse [*] [*]
me fecit. nonne omnibus quibus integer sensus est apparet
haec species? cur non omnibus eadem loquitur? animalia
pusilla et magna uident eam, sed interrogare nequeunt; non
enim praeposita est in eis nuntiantibus sensibus iudex ratio.
homines autem possunt interrogare ut inuisibilia dei per ea
quae facta sunt intellecta conspiciant; sed amore subduntur
eis et subditi iudicare non possunt. nec respondent ista interrogantibus
nisi iudicantibus nec uocem suam mutant, id est
speciem suam, si alius tantum uideat, alius autem uidens
interroget, ut aliter illi appareat, aliter huic; sed eodem modo
utrique apparens illi muta est, huic loquitur. immo uero
omnibus loquitur; sed illi intellegunt qui eius uocem acceptam
foris intus cum ueritate conferunt. ueritas enim dicit mihi:
non est deus tuus caelum et terra.