De Utilitate Credendi (1-5)

Si mihi, Honorate, unum atque idem uideretur esse haere.
ticus et credens haereticis homo, tam lingua quam stilo in
hac causa conquiescendum mihi esse arbitrarer. nunc uero
cum inter haec duo plurimum intersit, quandoquidem haereticus
est, ut mea fert opinio, qui alicuius temporalis commodi
et maxime gloriae principatusque sui gratia falsas ac nouas
opiniones uel gignit uel sequitur, ille autem, qui huiusmodi
hominibus credit, homo est imaginatione quadam ueritatis ac
pietatis inlusus: cum haec ergo ita sint, non putaui apud
te silendum esse, quid mihi de inuenienda ac retinenda ueritate
uideatur, cuius, ut scis, ab ineunte adulescentia magno
amore flagrauimus. sed res est longe remota a uanorum hominum
mentibus, qui nimis in haec corporalia progressi atque
lapsi nihil aliud putant esse quam quod istis quinque notissimis
nuntiis corporis sentiunt; et quas ab his plagas atque imagines
acceperunt, eas secum uoluunt, etiam cum conantur
recedere a sensibus, et ex earum mortifera et fallacissima
regula ineffabilia penetralia ueritatis rectissime se metiri putant.
nihil est facilius, mi carissime, quam non solum se dicere sed
etiam opinari uerum inuenisse; sed quam re ipsa difficillimum
sit, agnosces, ut confido, his litteris meis. quae ut tibi prosint [*] [*]

aut certe nihil obsint omnibusque omnino, quorum in manus
forte deuenerint, et rogaui deum et rogo; et spero ita fore.
si bene mihi conscius sum, quod ad hunc stilum pio et officioso
animo, non uani nominis adpetitione ac negatoriae ostentationis
accessi.

Est igitur mihi propositum, ut probem tibi, si possum.
quod Manichaei sacrilege ac temere inuehantur in eos. qui
catholicae fidei auctoritatem sequentes, antequam illud uerum,
quod pura mente conspicitur, intueri queant, credendo prae-
. muniuntur et inluminaturo praeparantur deo. nosti enim,
Honorate, non aliam ob causam nos in tales homines incidisse,
nisi quod se dicebant terribili auctoritate separata mera et
simplici ratione eos, qui se audire uellent, introducturos ad
deum et errore omni liberaturos. quid enim me aliud cogebat
annos fere nouem spreta religione. quae mihi puerulo a parentibus
insita erat, homines illos sequi ac diligenter audire. nisi
quod nos superstitione terreri et fidem nobis ante rationem
imperari dicerent, se autem nullum premere ad fidem nisi
prius discussa et enodata ueritate? quis non his pollicitationibus
inliceretur, praesertim adulescentis animus cupidus
ueri, etiam nonnullorum in schola doctorum hominum disputationibus
superbus et garrulus, qualem me tunc illi inuenerunt,
spernentem scilicet quasi aniles fabulas et ab eis promissum
apertum et sincerum uerum tenere atque haurire cupientem
? sed quae rursum ratio reuocabat, ne apud eos penitus
haererem, ut me in illo gradu quem uocant Auditorum'
tenerem, ut huius mundi spem atque negotia non dimitterem,
nisi quod ipsos quoque animaduertebam plus in refellendis
aliis disertos et copiosos esse quam in suis probandis firmos [*]

et certos manere? sed de me quid dicam, qui iam catholicus
christianus eram? quae nunc ubera post longissimam sitim
paene exhaustus atque aridus tota auiditate repetiui eaque
altius flens et gemens concussi et expressi, ut id manarent,
quod mihi sic adfecto ad recreationem satis esse posset et
ad spem reducendam uitae ac salutis. quid ergo de me ipso
dicam? tu nondum christianus, qui hortatu meo, cum eos
uehementer execrareris, uix adductus es, ut audiendi tibi
atque explorandi uiderentur, qua, quaeso, alia re delectatus es,
recordare. obsecro te. nisi magna quadam praesumptione ac
pollicitatione rationum? sed quia diu multumque de inperitorum
erroribus latissime ac uehementissime disputabant —
quod cuiuis mediocriter erudito esse facillimum sero didici —
si quid etiam suorum nobis inserebant, necessitate retinendum,
cum alia non occurrerent, in quibus adquiesceremus, arbitrabamur.
itaque nobis faciebant, quod insidiosi aucupes solent,
qui uiscatos surculos propter aquam defigunt, ut sitientes aues
decipiant. obruunt enim et quoquo modo cooperiunt alias quae
circa sunt aquas, uel inde etiam formidolosis molitionibus
deterrent, ut in eorum dolos non electione, sed inopia decidant. ,

Sed cur non ipse mihi respondeo, quod istae lautae ac
lepidae similitudines atque huiusmodi reprehensiones in omnes,
qui aliquid docent, a quouis aduersario effundi urbanissime
ac dicacissime possunt? sed ob hoc putaui aliquid tale inserendum
litteris meis, ut eos admoneam, desinant talibus agere,
ut. quemadmodum ille ait, separatis nugis locorum communium [*]

res cum re, causa cum causa, ratio cum ratione confligat.
quare desinant dicere illud, quod in ore habent quasi necessarium,
cum eos quisque deseruerit, qui diutius audisset:
lumen per illum transitum fecit. uides enim tu, mea
maxima cura — nam de illis non nimis aestuo — quam hoc inane
et facillimum ad reprehendendum cuiuis esse possit. itaque
hoc discutiendum dimitto prudentiae tuae. non enim uereor, ne
me arbitreris inhabitatum lumine, cum uitae huius mundi
eram inplicatus, tenebrosam spem gerens de pulchritudine
uxoris, de pompa diuitiarum, de inanitate honorum ceterisque
noxiis et perniciosis uoluptatibus. haec enim omnia, quod te
non latet, cum studiose illos audirem, cupere et sperare non
desistebam. neque hoc eorum doctrinae tribuo; fateor enim
et illos sedulo monere, ut ista caueantur. sed modo me dicere
desertum lumine, cum ab his omnibus umbris rerum me auerterim
soloque uictu ad ualetudinem corporis necessario contentus
esse decreuerim, inlustratum autem atque fulgentem
fuisse, cum illa diligerem et his inuolutus tenerer, hominis
est, ut mitissime dicam, minus acute considerantis res, de
I quibus loqui multum amat. sed ueniamus ad causam. si placet.

Nam bene nosti, quod reprehendentes Manichaei catholicam
fidem et maxime uetus testamentum discerpentes et dilaniantes
commouent inperitos: qui profecto nesciunt, quatenus sint
accipienda illa et quemadmodum hausta utiliter in uenas
quasi uagientium adhuc animarum medullasque descendant. et
quia sunt ibi quaedam. quae suboffendant animos ignaros et
neglegentes sui — quae maxima turba est — populariter
accusari possunt; defendi autem populariter propter mysteria,
quae his continentur, non a multis admodum possunt. qui
uero pauci hoc facere nouerunt, non amant propatula et: [*]
famigerula quaedam in disputatione certamina et ob hoc minime
noti sunt, nisi his, qui eos instantissime requirunt. de hac igitur
Manichaeorum temeritate, qua uetus testamentum et catholicam
fidem reprehendunt, accipe, obsecro, quae me moueant. opto
autem ac spero te hoc animo accepturum, quo a me dicuntur.
scit autem deus, cui nota sunt arcana conscientiae meae, nihil
me in hoc sermone malitiose agere, sed ut existimo accipiendum
esse ueri probandi causa: cui uni rei uiuere iam diu statuimus
et incredibili sollicitudine, ne mihi errare uobiscum facillimum
fuerit, iter autem rectum uobiscum tenere sit, ne durius loquar,
difficillimum. sed praesumo, quod et in hac spe, qua spero
uos uiam sapientiae mecum obtenturos, non me deseret ille.
cui sacratus sum: quem dies noctesque intueri conor et
propter peccata mea propterque consuetudinem plagis ueternosarum
opinionum sauciatum oculum animae gerens inualidum
me esse cognosco saepe cum lacrimis. et quemadmodum post
longam caecitatem ac tenebras luminibus uix apertis et adhuc
lucem palpitando atque auersando, quam tamen desiderant,
recusantibus, praesertim si eis solem istum quispiam conetur
ostendere: ita mihi nunc euenit, non neganti esse ineffabile
quiddam et singulare animae bonum, quod mente uideatur, et
me ad contemplandum nondum esse idoneum cum fletu et
gemitu confitenti. non me ergo deseret, si nihil fingo, si
officio ducor, si ueritatem amo, si amicitiam diligo, si multum
metuo, ne fallaris.

Omnis igitur scriptura, quae testamentum uetus uocatur,
diligenter eam nosse cupientibus quadrifariam traditur: secundum
historiam, secundum aetiologiam, secundum analogiam, [*]
secundum allegoriam. ne me ineptum putes graecis nominibus
utentem. primum quia sic accepi nec tibi hoc aliter audeo
intimare quam accepi. deinde tu quoque animaduertis non esse
harum rerum apud nos usitata nomina: quae si fabricassem
interpretando, essem profecto ineptior; si autem circumloquerer,
minus essem in disserendo expeditus. id tantum oro credas,
quoquo modo errem, nihil a me inflato ac tumido fieri.
secundum historiam ergo traditur, cum docetur, quid scriptum
aut quid gestum sit; quid non gestum, sed tantummodo scriptum
quasi gestum sit. secundum aetiologiam, cum ostenditur,
quid qua de causa uel factum uel dictum sit. secundum
analogiam, cum demonstratur non sibi aduersari duo testamenta,
uetus et nouum. secundum allegoriam, cum docetur non ad
litteram esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate
intellegenda. ,