De Mendacio (21-25)

Quod si absurdum est, quid dicemus? an falsum testimonium
non est, nisi cum quisque ita mentitur, ut aut crimen
confingat in aliquem aut alicuius crimen occultet aut quoquo
modo quemquam in iudicio premat? uidetur enim testis iudici
necessarius ad causae cognitionem. sed si hactenus testem
scriptura nominaret, non diceret apostolus: inuenimur et
falsi testes dei, si testimonium diximus aduersus
deum, quia excitauerit Christum, quem non excitauit.
ita enim ostendit falsum testimonium esse mendacium,
etiamsi in cuiusquam falsa laude dicatur.

An forte tunc dicit falsum testimonium qui mentitur,
cum aut alicuius peccatum uel fingit uel tegit aut alicui
obest quoquo modo? si enim mendacium, quod aduersus uitam
cuiusquam temporalem dicitur, detestabile est, quanto magis
quod aduersus uitam aeternam! sicuti est omne mendacium,
si in doctrina religionis fiat. et ideo falsum testimonium
uocat apostolus, si quis de Christo, etiam quod ad eius
laudem uidetur pertinere, mentiatur. si autem mendacium
sit, quod neque cuiusquam peccatum aut confingat aut tegat
nec a iudice quaeratur et nulli obsit et prosit alicui, nec falsum
testimonium esse nec reprehensibile mendacium?

Quid ergo? si ad christianum homicida confugiat aut
uideat, quo confugit, et de hac re interrogetur ab eo, qui ad
supplicium quaerit hominem hominis interfectorem, mentiendum
est? quomodo enim non tegit peccatum mentiendo, cum
ille, pro quo mentitur, peccatum sceleratum admiserit? an [*] [*]

quia non de peccato eius interrogatur, sed de loco, ubi lateat?
ergo mentiri ad cuiusquam tegendum peccatum malum est,
mentiri autem ad tegendum peccatorem non est malum? ita
sane, ait quispiam; non enim tunc peccat quisquam, cum
euitat supplicium, sed cum facit aliquid dignum supplicio.
pertinet autem ad disciplinam Christianam, ut neque de cuiusquam
correctione desperetur neque cuiquam paenitendi aditus
intercludatur. quid? si ad iudicem ductus de ipso loco, ubi
se ille occultet, interrogeris, dicturus es aut: non ibi est,
ubi eum scis esse, aut: non noui et non uidi, quod nosti
et uidisti? dicturus ergo es falsum testimonium et occisurus
animam tuam, ne occidatur homicida? an usque ad conspectum
iudicis mentieris, iudice autem quaerente iam uerum
dices, ne sis falsus testis? ipse igitur hominem proditione
occisurus es. etiam proditorem quippe diuina scriptura detestatur.
an forte proditor non est, qui iudici interroganti uerum
indicat, esset autem proditor, si quemquam ultro ad exitium
deferret? quid? si de iusto atque innocente ubi lateat sciens
a iudice interrogeris, qui tamen ad mortem a maiore potestate
iussus est rapi, ut ille, qui interrogat, exsecutor sit legis
non conditor? an ideo non erit falsum testimonium, quod pro
innocente mentieris, quia nec ille iudex, sed exsecutor interrogat?
quid? si ipse conditor legis interroget aut quilibet iudex
iniquus ad supplicium quaerens innocentem? quid facies?
falsus testis an proditor eris? an ille erit proditor, qui iusto
iudici latentem homicidam ultro detulerit, et ille non erit,
qui iudici iniusto, ubi lateat innocens quem quaerit occidere, [*]
interroganti indicauerit eum, qui se fidei eius commiserat?
an inter crimen falsi testimonii et proditionis dubius incertusque
remanebis? an tacendo uel profitendo te non esse dicturum
certus utrumque uitabis? cur ergo non hoc facias, priusquam
ad iudicem uenias, ut caueas etiam mendacium? euitato
enim mendacio omne testimonium falsum effugies, sine omne
mendacium sit falsum testimonium siue non omne; euitato
autem falso testimonio, quod tu esse intellegis, non effugies
omne mendacium. quanto ergo fortius, quanto excellentius
dices: nec prodam nec mentiar!

Fecit hoc episcopus quondam Thagastensis ecclesiae,
Firmus nomine, firmior uoluntate. nam cum ab eo quaereretur
homo iussu imperatoris per apparitores ab eo missos,
quem ad se confugientem diligentia quanta poterat occultabat,
respondit quaerentibus nec mentiri se posse nec hominem
prodere passusque tam multa tormenta corporis — nondum
enim erant imperatores christiani — permansit in sententia.
deinde ad imperatorem ductus usque adeo mirabilis adparuit.
ut ipse homini, quem seruabat, indulgentiam sine ulla difficultate
inpetraret. quid hoc fieri potest fortius adque constantius?
sed ait quisquam timidior: paratus esse possum ad quaelibet
ferenda tormenta uel etiam mortem obeundam, ne peccem;
cum autem peccatum non sit ita mentiri, ut neque cuiquam
obsis neque falsum testimonium dicas et prosis alicui, stultum
est et graue peccatum uoluntaria frustra sustinere tormenta
et fortassis utilem salutem ac uitam incassum saeuientibus
proicere. a quo quaero, cur timeat, quod scriptum est: [*] [*]

falsum testimonium non dices, et non timeat, quod de deo
dictum est: perdes omnes, qui loquuntur mendacium?
non, inquit, scriptum est: omne mendacium. sed ita intellego,
ac si sit scriptum: perdes omnes, qui loquuntur falsum testimonium.
at nec ibi dictum est: omne falsum testimonium.
sed ibi positum est, inquit, ubi cetera quae omni modo mala
sunt. numquid et illud quod ibi est: non occides? quod
si omni modo malum est, quomodo ab hoc crimine excusabuntur
iusti, qui post legem datam multos occiderunt? sed
respondetur, quod non ipse occidat, qui iusti alicuius praecepti
minister est. horum ergo timorem sic accipio, ut tamen
illum laudabilem uirum, qui nec mentiri uoluit nec hominem
prodere, et melius arbitrer intellexisse, quod scriptum est, et
intellectum fortiter impleuisse.

Sed uenitur aliquando ad huius modi articulum, ut
non interrogemur, ubi sit ille qui quaeritur, neque cogamur,
ut eum prodamus, si sic occultatus est, ut inueniri facile nisi
proditus nequeat, sed quaeritur a nobis, utrum illo loco sit
an non sit. ubi si eum esse scimus, tacendo eum prodimus
uel etiam dicendo nequaquam nos esse dicturos, utrum ibi
sit, an non sit; ex hoc enim colligit ille, qui quaerit, ibi eum
esse; ubi si non esset, nihil aliud ab eo, qui mentiri nollet
nec hominem prodere, nisi eum non ibi esse responderetur.
ita per nostram uel taciturnitatem uel talia uerba homo proditur,
ut intret qui quaerit, si potestatem habet et inuenit
eum: qui tamen ab eius inuentione mendacio nostro posset [*] [*]

auerti. quapropter si nescis ubi sit, nulla est causa occultandae
ueritatis, sed te nescire fatendum est. si autem scis ubi sit, siue
ibi sit, ubi quaeritur, siue alibi, non est dicendum, cum quaesitum
fuerit, utrum ibi sit an non sit: non dico quod quaeris.
sed dicendum: scio, ubi sit, sed numquam monstrabo. nam si
de uno loco non respondeas et te non esse proditurum fatearis.
tale est, ac si eundem locum digito ostendas; monetur enim
certa suspicio. si autem primo fatearis te scire ubi sit, sed non
dicere, potest fortasse ab illo loco inquisitor auerti et tibi iam
incumbere, ut ubi est a te prodatur. pro qua fide atque humanitate
quidquid fortiter tuleris, non solum non culpabile, sed
etiam laudabile iudicatur, exceptis dumtaxat his, quae si passus
fuerit homo, non fortiter, sed inpudice ac turpiter pati dicitur.
hoc est enim ultimum mendacium, de quo diligentius tractandum
est.

Nam primum est ad euitandum capitale mendacium
longeque fugiendum, quod fit in doctrina religionis: ad
quod mendacium nulla condicione quisquam debet adduci.
secundum autem, ut aliquem laedat iniuste: quod tale est,
ut et nulli prosit et obsit alicui. tertium, quod ita prodest
alteri, ut obsit alteri, quamuis non ad inmunditiam obsit
corporalem. quartum, quod fit sola mentiendi fallendique libidine,
quod merum mendacium est. quintum, quod fit placendi
cupiditate de suauiloquio. his omnibus penitus euitatis atque
reiectis sequitur sextum genus, quod et nulli obest et prodest
alicui: uelut si quispiam pecuniam alicuius iniuste tollendam
sciens, ubi sit, nescire se mentiatur quocumque interrogante. [*]
septimum, quod et nulli obest et prodest alicui excepto, si
iudex interrogat: uelut si nolens hominem ad mortem quaesitum
prodere mentiatur, non solum iustum atque innocentem,
sed et reum, quia christianae disciplinae sit, ut neque de
cuiusquam correctione desperetur neque cuiquam paenitendi
aditus intercludatur. de quibus duobus generibus, quae solent
habere magnam controuersiam, satis tractauimus et quid nobis
placeret ostendimus, ut suscipiendis incommoditatibus, quae
honeste ac fortiter tolerantur, haec quoque genera deuitentur
a fortibus et fidelibus et ueracibus uiris ac feminis. octauum
est genus mendacii, quod et nulli obest et ad hoc prodest,
ut ab inmunditia corporali aliquem tueatur, dumtaxat ea,
quam superius commemorauimus. nam etiam non lotis manibus
manducare inmunditiam putabant iudaei. aut si et hanc
quisquam inmunditiam uocat, non tamen talem, pro qua euitanda
mentiendum sit. si autem mendacium tale est, quod alicui
faciat iniuriam, etiamsi ab hac inmunditia, quam omnes homines
abhorrent ac detestantur, muniat hominem, utrum et hoc
genere mentiendum sit, si talis fiat iniuria per mendacium,
quae non sit in eo genere inmunditiae, de quo nunc agimus,
alia quaestio est; non enim iam de mendacio quaeritur, sed
quaeritur, utrum alicui facienda sit iniuria etiam non per
mendacium, ut illa ab altero inmunditia depellatur: quod [*] [*]
nullo modo putauerim. quamquam proponantur leuissimae iniuriae
— ueluti est illa, quam de uno modio amisso supra
commemoraui — et multum perturbent, utrum non debeamus
facere cuiquam uel talem iniuriam, si ea potest alius,
ne stuprum patiatur, defendi aut muniri. sed, ut dixi, alia
quaestio est.

Nunc illud, quod instituimus, peragamus: utrum mentiendum
sit, si etiam ineuitabilis condicio proponatur, ut aut
hoc faciamus aut stuprum patiamur uel aliquam execrabilem
inquinationem, etiamsi mentiendo nulli faciamus iniuriam.