De Mendacio (1-5)

Magna quaestio est de mendacio, quae nos in ipsis
cotidianis actibus nostris saepe conturbat, ne aut temere accusemus
mendacium, quod non est mendacium, aut arbitremur
aliquando . esse mentiendum honesto quodam et officioso ac
misericordi mendacio. quam quaestionem tam sollicite pertractabimus,
ut quaeramus cum quaerentibus; utrum autem
aliquantum inueniamus, nihil nobis temere adfirmantibus lectori
bene adtendenti satis indicabit ipsa tractatio. latebrosa est
enim nimis et quibusdam quasi cauernosis anfractibus saepe
intentionem quaerentis eludit, ut modo uelut elabatur e manibus
quod inuentum erat, modo rursus adpareat et rursus
absorbeatur. ad extremum tamen sententiam nostram uelut
certior indago conprehendet. in qua si ullus error est, cum
ab omni errore ueritas liberet atque in omni errore falsitas [*]
inplicet, numquam errari tutius existimo, quam cum in amore
nimio ueritatis et reiectione nimia falsitatis erratur. qui enim
seuere reprehendunt, hoc nimium dicunt esse; ipsa autem
ueritas fortasse adhuc dicat: nondum est satis. sane quisquis
legis, nihil reprehendas, nisi cum totum legeris; atque ita
minus reprehendes. eloquium noli quaerere; multum enim de
rebus laborauimus et de celeritate absoluendi tam necessarii
cotidianae uitae operis: unde tenuis, ac prope nulla fuit nobis
cura uerborum.

Exceptis igitur iocis, quae numquam sunt putata
mendacia — habent enim euidentissimam ex pronuntiatione
atque ipso iocantis affectu significationem animi nequaquam
fallentis, etsi non uera enuntiantis: quo genere utrum sit
utendum perfectis animis, alia quaestio est, quam modo enodandam
non suscepimus — exceptis ergo iocis prius agendum
est, ne mentiri existimetur qui non mentitur.

Quapropter uidendum est, quid sit mendacium. non
enim omnis, qui falsum dicit, mentitur, si credit aut opinatur
uerum esse quod dicit. inter credere autem atque opinari hoc
distat, quod aliquando ille, qui credit, sentit se ignorare quod
credit, quamuis de re, quam se ignorare nouit, omnino non
dubitet, si eam firmissime credit; qui autem opinatur, putat
se scire quod nescit. quisquis autem hoc enuntiat quod uel
creditum animo uel opinatum tenet, etiamsi falsum sit, non [*] [*]
mentitur. hoc enim debet enuntiationis suae fidei, ut illud
per eam proferat, quod animo tenet, et sic habet, ut profert.
nec ideo tamen sine uitio est, quamuis non mentiatur, si. aut
non credenda credit aut quod ignorat nosse se putat, etiamsi
uerum sit; incognitum enim habet pro cognito. quapropter
ille mentitur, qui aliud habet in animo et aliud uerbis uel
quibuslibet significationibus enuntiat. unde etiam duplex cor
dicitur esse mentientis, id est duplex cogitatio: una rei eius,
quam ueram esse uel scit uel putat et non profert; altera eius
rei, quam pro ista profert sciens falsam esse uel putans. ex quo
fit, ut possit falsum dicere non mentiens, -si putat ita esse,
ut dicit, quamuis non ita sit; et ut possit uerum dicere
mentiens. si putat falsum esse et pro uero enuntiat, quamuis
reuera ita sit, ut enuntiat. ex animi enim sui sententia, non
ex rerum ipsarum ueritate uel falsitate mentiens aut non
mentiens iudicandus est. potest itaque ille, qui falsum pro
uero enuntiat, quod tamen uerum esse opinatur, errans dici
et temerarius; mentiens autem non recte dicitur, quia cor
duplex cum enuntiat non habet nec fallere cupit, sed fallitur.
culpa uero mentientis est in enuntiando animo suo fallendi
cupiditas; siue fallat, cum ei creditur falsum enuntianti;
siue non fallat, uel cum ei non creditur uel cum uerum
enuntiat uoluntate fallendi quod non putat uerum. quod cum
ei creditur, non utique fallit, quamuis fallere uoluerit: nisi [*]
hactenus fallit, quatenus putatur ita etiam nosse uel putare
ut enuntiat.

Quamquam subtilissime quaeratur, utrum, cum abest
uoluntas fallendi, absit omnino mendacium.

Quid enim? si quisque falsum loquens, quod falsum
esse existimat, ideo tamen facit, quia putat sibi non credi,
ut eo modo falsa fide absterreat eum, cui loquitur, quem
sentit sibi nolle credere? hic enim studio non fallendi mentitur,
si mendacium est enuntiare aliquid aliter quam scis esse
uel putas; si autem mendacium non est nisi cum aliquis
enuntiat uoluntate fallendi, non mentitur iste, qui propterea
falsum loquitur, quamuis nouerit uel putet falsum esse quod
loquitur, ut ille, cui loquitur, non ei credendo non fallatur,
quia eum sibi non crediturum uel scit uel putat. unde si
adpareat fieri posse, ut aliquis propterea falsum dicat, ne
fallatur ille, cui dicitur, existit aliud e contrario genus propterea
uerum dicentis, ut fallat. qui enim uerum ideo loquitur,
quia sentit sibi non credi, ideo utique uerum dicit, ut
fallat; scit enim uel existimat propterea falsum putari posse
quod dicitur, quoniam ab ipso dicitur. quamobrem cum ideo
uerum dicit, ut falsum putetur, -ideo uerum dicit, ut fallat.
quaerendum ergo est, quis potius mentiatur: utrum ille, qui
falsum dicit, ne fallat, an ille, qui uerum dicit, ut fallat, cum
et ille sciat uel putet falsum se dicere et iste sciat uel
putet uerum se dicere. iam enim diximus eum, qui nescit [*]
falsum esse quod enuntiat, non mentiri, si hoc putat uerum,
eumque potius mentiri, qui etiam uerum enuntiat, cum falsum
putat, quia ex animi sui sententia iudicandi sunt. de illis
itaque non parua quaestio est, quos proposuimus: unum, qui
scit aut putat se falsum dicere et ideo dicit, ne fallat —
uelut si aliquam uiam nouerit obsideri a latronibus et timens,
ne per illam pergat homo, cuius saluti prospicit et eum scit
sibi non credere, dicat eam uiam non habere latrones ad hoc,
ut iliac non eat, dum ideo credit latrones ibi esse, quia ille
dixit non ibi esse, cui non credere statuit mendacem putans alterum
autem, qui sciens aut putans uerum esse quod dicit,
ad hoc tamen dicit, ut fallat; tamquam si homini non sibi credenti
dicat latrones in illa uia esse, ubi reuera eos esse cognouit,
ut ille, cui dicit, per illam uiam magis pergat atque ita in
latrones incidat, dum putat falsum esse quod ille dixerit. quis
ergo istorum mentitur: ille, qui elegit falsum dicere, ne fallat,
an ille, qui elegit uerum dicere, ut fallat? ille, qui falsum dicendo
egit, ut uerum sequeretur cui dixit, an iste, qui uerum
dicendo egit, ut falsum sequeretur cui dixit? an forte ambo
mentiti sunt? ille, quia uoluit falsum dicere, iste, quia uoluit
fallere. an potius neuter eorum mentitus est? ille, quia uoluntatem
habuit non fallendi, et ille, quia uoluntatem habuit uerum
dicendi. non enim nunc agitur, quis eorum peccauerit, sed
quis mentitus sit. cito enim uidetur ille peccasse, qui uerum
dicendo egit, ut homo incideret in latrones, ille autem non [*] [*] [*]
peccasse uel etiam bene fecisse, qui falsum dicendo egit, ut
homo perniciem deuitaret. sed possunt exempla ista conuerti,
ut et ille aliquid grauius eum pati uelit, quem falli non
uult — multi enim quaedam uera cognoscendo sibi intulerunt
perniciem, si talia fuerunt, ut eos latere debuerint — et iste II
aliquid commodi uelit adipisci eum, quem uult falli. nonnulli
enim, qui sibi mortem intulissent, si aliquid mali, quod uere
contigerat, de caris suis cognouissent, falsum putando sibi
pepercerunt; atque ita falli eis profuit, sicut aliis offuit uera
cognoscere. non ergo id agitur, quo animo consulendi aut
nocendi uel ille falsum dixit, ne falleret, uel iste uerum dixit.
ut falleret; sed exceptis commodis aut incommodis eorum.
quibus locuti sunt, quantum ad ipsam ueritatem falsitatemque
adtinet, quaeritur, quis eorum an uterque neuterue mentitus
sit. si enim mendacium est enuntiatio cum uoluntate falsum
enuntiandi, ille potius mentitus est, qui falsum dicere uoluit
et dixit quod uoluit, quamuis, ne falleret, dixerit; si autem
mendacium est quaelibet enuntiatio cum uoluntate fallendi.
non ille, sed iste mentitus est, qui etiam uerum dicendo fallere
uoluit. quodsi mendacium est enuntiatio cum uoluntate alicuius
falsitatis, ambo mentiti sunt, quia et ille suam enuntiationem
falsam esse uoluit et ille de uera sua falsum credi
uoluit. porro si mendacium est enuntiatio falsum enuntiare
uolentis, ut fallat, neuter mentitus est, quia et ille habuit
uoluntatem falsum dicendo uerum persuadere et iste, ut
falsum persuaderet, uerum dicere. aberit igitur omnis temeritas
atque omne mendacium, cum et id, quod uerum [*]
credendumque cognouimus, cum opus est, enuntiamus et id uolumus
persuadere, quod enuntiamus. si autem uel quod falsum est
uerum putantes uel quod incognitum est nobis pro cognito
habentes uel quod credendum non est credentes uel, cum id
non opus est, enuntiantes tamen non aliud quam id, quod
enuntiamus, persuadere conamur: non abest quidem temeritatis
error, sed abest omne mendacium. nulla enim definitionum
illarum timenda est, cum bene sibi conscius est animus hoc
se enuntiare, quod uerum esse aut nouit aut opinatur aut
credit, neque uelle aliquid nisi quod enuntiat persuadere.

Sed utrum sit utile aliquando mendacium, multo maior
magisque necessaria quaestio est. utrum ergo mentiatur quisquis
fallendi non habet uoluntatem uel etiam id agit, ne
fallatur, cui aliquid enuntiat, quamuis enuntiationem ipsam
falsam habere uoluerit, quia ideo uoluit, ut uerum persuaderet;
et utrum mentiatur quisquis etiam uerum uolens enuntiat
causa fallendi, dubitari potest. nemo autem dubitat mentiri
eum, qui uolens falsum enuntiat causa fallendi. quapropter
enuntiationem falsam cum uoluntate ad fallendum prolatam
manifestum est esse mendacium. sed utrum hoc solum sit
mendacium, alia quaestio est.

Interim de hoc genere, in quod omnes consentiunt, inquiramus:
utrum aliquando sit utile falsum aliquid enuntiare
cum uoluntate fallendi. nam qui hoc sentiunt, adhibent testimonia
sententiae suae, commemorantes Sarram, cum risisset,
angelis negasse quod riserit; Iacob a patre interrogatum [*] [*] [*]
respondisse, quod ipse esset Esau maior filius eius; Aegyptias,
quoque obstetrices, ne infantes Hebraei nascentes interficerentur,
etiam deo adprobante et remunerante mentitas et multa
eius modi exempla eligentes eorum hominum mendacia commemorant,
quos culpare non audeas atque ita fatearis aliquando
esse posse non solum reprehensione non dignum, sed
etiam dignum laude mendacium. addunt etiam, quo non solos
premant diuinis libris deditos, sed etiam omnes homines
sensumque communem dicentes: si quis ad te confugiat, qui
mendacio tuo possit a morte liberari, non es mentiturus? si
aliquid aegrotus interroget, quod ei scire non expedit, qui
etiam possit te non respondente grauius adfligi, audebisne aut
uerum dicere in perniciem hominis aut silere potius quam
honesto et misericordi mendacio ualitudini eius opitulari? his
atque talibus copiosissime se arbitrantur urgere, ut, si consulendi
causa exigit, aliquando mentiamur.