De Conjugiis Adulterinis (1.11-1.15)

Non autem — sicut nescio quare tibi uisum est —
cum euangelii secundum Matthaeum uerba proferrem, praetermisi
quod scriptum est: et aliam duxerit, et sic dixi:
moechatur; sed haec uerba posui, quae in sermone illo
prolixo leguntur, quem dominus habuit in monte; hunc enim
tractandum susceperam. quae uerba illic ita leguntur, ut posui,
id est: quicumque dimiserit uxorem suam excepta
causa fornicationis, facit eam moechari; et qui
solutam a uiro duxerit, moechatur. ubi etsi nonnulla
exemplaria uerbis diuersis eundem sensum habent interpretatum,
non tamen ab eo quod intellegitur discrepant. alia quippe
habent: quicumque dimiserit, alia: omnis qui [*] [*]
dimiserit; itemque alia: excepta causa fornicationis, alia:
praeter causam fornicationis, alia: nisi ob causam
fornicationis; item alia: qui solutam a uiro duxerit,
moechatur, alia: qui dimissam a uiro duxerit, moechatur.
ubi puto quod uideas nihil interesse ad unam eandemque
sententiam. quamuis illud ultimum, id est qui dimissam
a uiro duxerit, moechatur, in eo sermone,
quem dominus fecit in monte, nonnulli codices et graeci et
latini non habeant. credo propterea, quia et ibi explicatus hic
sensus putari potuit, quod superius dictum est: facit eam
moechari; quomodo enim dimissa fit moecha, nisi fiat qui
eam duxerit moechus?

Verba uero, quae ipse posuisti, unde tibi uisum
est non moechari eum, qui propter causam fornicationis uxorem
dimiserit et aliam duxerit, obscure quidem posita sunt.
unde non miror in eis intellegendis laborare lectorem; sed
non sunt in eo sermone domini, qui tunc a me tractabatur,
quando illa conscripsi, quae cum legeres te mouerunt. alibi
quippe idem Matthaeus ea dominum dixisse narrauit, non cum
illum prolixum faceret in monte sermonem, sed cum interrogatus
esset a pharisaeis, utrum liceret ex quacumque causa dimittere
uxorem. sed quod minus intellegitur apud Matthaeum, apud alios
euangelistas intellegi potest. quapropter cum legerimus in euangeliosecundumMatthaeum:quicumque
dimiserit uxorem
nisi ob fornicationem, aut, quod magis in graeco legitur, [*] [*]
praeter causam fornicationis et aliam duxerit,
moechatur, non debemus continuo putare illum non moechari,
qui propter causam fornicationis dimiserit et aliam duxerit, sed
adhuc ambigere, donec euangelium secundum alios euangelistas,
a quibus hoc narratum est, consulamus. quid? si enim secundum
Matthaeum non quidem quod ad hanc rem pertinet
dictum est totum, sed ita pars dicta est, ut intellegeretur a
parte totum, quod tamquam explanantes Marcus et Lucas, ut
clareret plena sententia, totum dicere maluerunt? cum itaque
primum non dubitantes uerum esse, quod apud Matthaeum
legitur: quicumque dimiserit uxorem suam praeter
causam fornicationis et aliam duxerit, moechatur,
quaesierimus, utrum tantum iste moechetur ducendo alteram
uxorem, qui praeter causam fornicationis priorem dimiserit,
an omnis, qui dimissa uxore alteram duxerit, ut ibi sit etiam
ille qui fornicantem dimiserit, nonne secundum Marcum respondebitur
nobis: quid quaeritis, utrum ille sit moechus et
ille non sit? quicumque dimiserit uxorem suam et
aliam duxerit, adulterium committit. nonne etiam
secundum Lucam dicetur nobis: quid ambigitis, utrum ille,
qui propter causam fornicationis uxorem dimiserit et aliam
duxerit, non moechetur? omnis qui dimittit uxorem
suam et ducit alteram moechatur. ac per hoc, quoniam
fas non est, ut euangelistas quamuis diuersis uerbis de una
re loquentes ab uno sensu eademque sententia dissentire
dicamus, restat, ut Matthaeum intellegamus a parte totum
significare uoluisse, eandem tamen tenuisse sententiam, ut
dimittens uxorem et alteram ducens non quidam moechetur,
id est qui praeter fornicationem dimiserit, quidam uero non [*]
moechetur, id est qui propter fornicationem dimiserit, sed
omnis qui dimittit uxorem suam et ducit alteram, moechari
minime dubitetur.

Nam et illud, quod etiam secundum Lucam sequitur:
qui dimissam a uiro ducit, moechatur, quomodo .
est uerum? quomodo moechatur, nisi quia illa, quam duxit,
eo uiuente, a quo dimissa est, adhuc uxor aliena est? si enim
iam suae, non alienae miscetur uxori, utique non moechatur;
moechatur autem. aliena est ergo cui miscetur. porro si aliena
est, hoc est eius, a quo dimissa est, etiamsi propter fornicationis
causam dimissa est, nondum dimittentis uxor esse
cessauit. si autem illius esse cessauit, iam huius est, cui
alteri nupsit; et si huius est, non moechus iudicandus est,
sed maritus. sed quia non eum maritum dicit scriptura, sed
moechum, adhuc illa illius erit, a quo etiam causa fornicationis
abiecta est. et ideo quamcumque etiam ipse illa dimissa
ducit uxorem, quia cum alieno marito concumbit, adultera est.
unde autem fieri potest, ut adulter etiam ipse non sit, quem
constat adulterare quam duxit?.

Iam nunc illud uideamus, quod ait apostolus:
ceteris autem ego dico, non dominus, ad inparia scilicet,
hoc est, ubi non ambo christiani fuerant, coniugia locuturus.
quod mihi uisum est eum monendo dixisse. quia enim
coniux fidelis relinquere coniugem licite potuit infidelem, ideo
fieri hoc non dominus, sed apostolus prohibet. quod enim [*] [*]
dominus prohibet, fieri omnino non licet. monet ergo apostolus,
quod possit esse multorum occasio lucrandorum, ut fideles
coniuges in relinquendis infidelibus permissa licentia non utantur.
tibi autem uidetur infideles quoque dimitti a fidelibus
non licere, quia hoc uetat apostolus, cum ego dicam licere.
quia hoc non uetat, non tamen expedire, quia hoc ne fiat,
monet apostolus: qui reddit etiam rationem cur fieri non
expediat, quamuis liceat. quid enim scis, inquit, mulier,
si uirum saluum facies? aut unde scis, uir, si uxorem
saluam facies? cum etiam superius dixisset: sanctificatus
est enim uir infidelis in uxore, et sanctificata
est mulier infidelis in fratre, hoc est in christiano,
alioquin filii uestri, inquit, inmundi essent; nunc
autem sancti sunt. sic ad lucrandos coniuges et filios
Christo etiam exemplis, quae iam prouenerant, uidetur hortatus.
cur ergo non expediat etiam infideles coniuges dimitti
a fidelibus, causa euidenter expressa est. non enim propter
uinculum cum talibus coniugale seruandum, sed ut adquiractur
in Christo, recedi ab infidelibus coniugibus apostolus
uetat.

Multa sunt autem facienda non iubente lege,
sed libera caritate; et ea sunt in nostris officiis gratiora,
quae cum liceret nobis etiam non inpendere, tamen causa
dilectionis inpendimus. unde prior ipse dominus, cum se tributum
non debere monstrasset, soluit tamen, ne scandalizaret
eos, quibus ad aeternam salutem gerens hominem consulebat.
iam uero apostolus quemadmodum ista commendet, eius uerba
testantur, ubi dicit: cum enim liber sim ex omnibus, [*] [*]
omnium me seruum feci, ut plures lucrifacerem,
cum paulo superius dixisset: numquid non habemus
licentiam manducandi et bibendi? numquid non
habemus licentiam sororem mulierem circumducendi,
sicut et ceteri apostoli et fratres domini
et Caephas? an ego solus et Barnabas non habemus
potestatem hoc operandi? quis militat suis
stipendiis umquam? quis plantat uineam et de
fructu eius non edit? quis pascit gregem et de
lacte gregis non percipit? et paulo post, si alii, inquit,
potestatis uestrae participant, non magis nos?
sed non sumus usi hac potestate, sed omnia toleramus,
ne quod inpedimentum demus euangelio Christi.
deinde post pauca, quae ergo, inquit, mihi merces
erit? ut euangelizans sine sumptu ponam euangelium,
ut non abutar potestate mea in euangelio.
continuoque subiungit quod paulo ante commemoraui: cum
enim liber sim ex omnibus, omnium me seruum
feci, ut plures lucrifacerem. item alio loco de quibusdam
quae ad escam pertinent, omnia, inquit, mihi licita
sunt, sed non omnia expediunt; omnia mihi licita
sunt, sed ego sub nullius redigar potestate. esca
uentri et uenter escis, deus autem et hunc et has
euacuabit. item alibi de hoc ipso: omnia licita sunt,
sed non omnia expediunt; omnia licita sunt, sed
non omnia aedificant. nemo quod suum estquaerat,
sed id quod alterius est. atque ut ostenderet unde [*] [*]
loqueretur, omne, inquit, quod in macello uenit, manducate,
nihil interrogantes propter conscientiam. et tamen
alibi dicit: non manducabo carnem in aeternum,
ut non fratrem meum scandalizem, itemque alibi:
omnia quidem munda, sed malum est homini qui per
offensionem manducat. quod est \'omnia licita sunt\',
ipsum est \'omnia quidem munda; et quod est sed non
omnia expediunt\', ipsum est (sed malum est homini qui
per offensionem manducat\\ ita ostendit ea quae licita
sunt, id est nullo praecepto domini prohibentur, sicut expedit,
potius esse tractanda non praescripto legis, sed consilio caritatis.
haec sunt, quae amplius erogantur saucio, qui curandus ad stabulum
Samaritani illius miseratione perductus est. et ideo dicuntur
non a domino praecipi, quamuis domino moneantur offerri,
ut tanto intellegantur esse gratiora, quanto magis ostenduntur
indebita.