Contra Gaudentium Donatistarum Episcopum (1.21-1.25)

Datum est igitur homini, quando creatus est, liberum
arbitrium, sed ut, si esset male faciens, fieret patiens. denique
illi primi homines, cum peccassent, morte damnati sunt, et
priusquam mors eis extrema etiam corporis suppleretur, in
exilium de paradiso missi sunt. mitiora in uos constituit
imperator propter mansuetudinem christianam: exilium nobis
uoluit inferre, non mortem. sed uos homines docti, considerantes
quid debeatur merito et quid minus sit in supplicio,
non de iudicio illius, sed de uestro additis mortem. nolite
perire in aeternum, dum uobis hoc tempore ad offendendum
deum concedi ab hominibus uultis liberum arbitrium. audi
apostolum et habebis magnum compendium, quo tibi regia
potestas nocere non possit: bonum fac, et habebis laudem
ex illa. ex illa et ante nos iusti habuerunt laudem, non solum
qui regibus religiosis fideliter paruerunt, uerum etiam qui
reges impios pro dei ueritate aduersarios pertulerunt: illi
laudem obauditionis, (isti laudem passionis), utrique tamen
ex illa, sed bonum faciendo, non potestatibus resistendo. quod
autem uos facitis, non solum bonum non est, sed grande
malum est, unitatem Christi pacemque conscindere, contra
promissa euangelica rebellare et aduersus eum de quo dictum
est: dominabitur a mari usque ad mare et a flumine
usque ad terminos orbis terrae, hoc est aduersus
uerum et summum regem christianorum, tamquam ciuili bello
christiana signa portare. sufficiat ergo uobis ad occasionem
correctionis, quod pro tam magnis malis uestris longe mitiora
et minora recipitis, si non uobis ultro quod imperator non [*] [*]

constituit ingeratis, et nolite ad impunitatem licentiosam liberum
arbitrium uobis ab hominibus uelle concedi, ne in ipsius dei
manus infelicius incidatis. nam et maiores uestri iudicauerunt
in huiusmodi iniuriis dei liberum hominis arbitrium non relinquendum
a regibus inpunitum, quia, licet haberent causam
malam, Caecilianum tamen episcopum persequendo usque ad
imperatoris Constantini iudicium perduxerunt.

Uerba epistulae: Nostram uero fidem, inquit, quam
dominus Christus apostolis dereliquit, solae nobis istae persecutiones
gratissimam reddunt. felices, inquit, eritis, cum
uos persecuti fuerint homines et maledixerint et
dixerint aduersus uos omne nequam propter filium
hominis. gaudete et exultate, quia merces uestra
multa est in caelis; sic enim persecuti sunt et prophetas
qui ante uos fuerunt patres eorum. si tantum
solis apostolis dictum est, usque ad ipsos fides habuit praemia,
et quid proderat postea credituris? unde constat omnibus
dictum. deinde dicit apostolus Paulus: qui uolunt in
Christo sancte uiuere, persecutionem patiantur
necesse est. hoc autem in euangelio dominus dixit: ueniet
hora, ut omnis qui interficit uos putet se uictimam
dare deo. sed haec facient, quia non cognouerunt
patrem neque me. ad haec responsio: Recte ista dicerentur
a uobis quaerentibus martyrum gloriam, si haberetis martyrum
causam. non enim felices ait dominus qui mala ista patiuntur,
sed qui propter filium hominis patiuntur, qui est Christus
Iesus. uos autem non propter ipsum patimini, sed contra
ipsum; patimini quippe ideo, quia non ei creditis, et toleratis
ideo, ne credatis. quomodo ergo uos eam fidem tenere iactatis,
quam dominus Christus apostolis dereliquit? an usque adeo [*] [*] [*] [*]
caecos et surdos uultis esse homines, ut non legant, non
audiant euangelium, ubi nouerint, quam fidem de sua ecclesia
dominus Christus apostolis dereliquit? ex qua diuisi atque
separati nihil aliud facitis quam contra uerba capitis et corporis
rebellatis, et tamen propter filium hominis ac fidem
quam reliquit apostolis uos persecutionem sustinere iactatis.
omittamus alia et nouissima uerba eius in terris audiamus,
ubi uideamus, quam fidem de ecclesia reliquit apostolis, quale
testamentum quodammodo fecerit non uitam finiturus, sed
sine fine uicturus, non mittendus in sepulchrum, sed ascensurus
in caelum. surgens enim a mortuis posteaquam apparuit discipulis
suis intuendus oculis manibusque tractandus: oportebat,
inquit, impleri quae scripta sunt in lege et
prophetis et psalmis de me. tunc aperuit illis sensum,
ut intellegerent scripturas, et dixit eis: quoniam
sic scriptum est et sic oportebat pati
Christum et resurgere tertia die, et praedicari in
nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum
per omnes gentes, incipientibus ab Hierusalem.
itemque in monte Oliueti, postquam nihil ulterius in
terris positus dixit, sed quod maxime fuerat necessarium hoc
commendauit extremum. multi quippe erant futuri per uniuersas
partes terrae uindicaturi sibi nomen ecclesiae et contra
uniuersam domum, quae per uniuersam terram cantat canticum
nouum, de quo scriptum est: cantate domino canticum
nouum, cantate domino omnis terra, de suarum
quisque ruinarum angulis latraturi. aliud namque apostoli
audire cupiebant et quod illis maxime fuerat necessarium
non quaerebant: dic nobis, inquiunt, si in tempore hoc
praesentabis [et quando] regnum Israel? at ille:
non est, inquit, uestrum nosse temp ora [uel momenta] [*] [*] [*]
quae pater posuit in sua potestate, sed accipietis
uirtutem superuenientis spiritus sancti in uos, et
eritis mihi testes in Hierusalem et in totam Iudaeam
et Samariam et usque ad terminos terrae.
his dictis nubes suscepit eum. nihil ulterius (his)
uerbis addidit: hoc tanto tenacius quanto posterius audientium
mentibus fixit. hanc sponsam suis amicis sponsus abiens
commendauit. hanc ergo (fidem) de sancta ecclesia discipulis
dereliquit. huic fidei, Donatistae, resistitis et pro fide, quam
dominus Christus reliquit apostolis, uos persecutionem ferre
contenditis. huic hominis filio, qui ecclesiam suam incipientem
ab Hierusalem et per omnes gentes fructificantem atque
crescentem tanta diligentia commendauit, mira caecitatis
impudentia contradicitis et propter filium hominis uos mala
sustinere clamatis. an hoc fortassis ideo dicitis, quia uobis
alium filium hominis inuenistis, cuius nomine uocitemini, de
cuius parte dicamini? erratis, non est ipse. quando propter
filium hominis pati persecutionem felicitatis esse dicebat, se
ipsum ille sponsus, non adulterum praedicabat.

Et nos confitemur, ut dicitis, non solis apostolis esse
dictum: beati eritis, cum uos persecuti fuerint
homines. ad omnes enim hoc pertinet, non qui post illos
quamlibet persecutionem passi sunt siue patiuntur siue qui
passuri sunt, sed qui propter iustitiam, sicut et ipsi. nam
hoc paulo superius dixerat: beati qui persecutionem
patiuntur propter iustitiam, quia ipsorum est regnum
caelorum; deinde ista subiunxit, quae commemorare
et frustra uobis usurpare uoluistis. frustra enim beatitudinem
istam pertinere ad uos putatis, quando in uobis iustitiam,
cui praemium debeatur, non demonstratis. quin immo e contrario
etiam pro iniquitate patimini, minus ab aliis, plus a [*] [*] [*]

uobis, ut ante dei iudicium quod futurum est etiam ipsi
uobis quod meremini ex aliqua parte reddatis. unde quia tu
ipse dixisti non hoc solis apostolis, sed omnibus dictum, ne
usque ad illos fides praemia habuisse uideretur: sicut hoc
ergo non solis apostolis, sed omnibus dictum est, qui etiam
post illos propter iustitiam fuerant mala quaecumque passuri,
sic etiam omnibus illud dictum est: si uos persecuti
fuerint in ista ciuitate, fugite in aliam. quare hoc
non facitis, si ad eorum societatem, quibus haec dicta sunt,
pertinetis? quod quidem etsi feceritis, non ideo pertinebitis,
quia et latrones hoc facere possunt, quos inquiri leges publicae
iusserunt. uerumtamen quia hoc facere non uultis, de compendio
uos ad istos, quibus haec dicta sunt, non pertinere
monstratis. et ut uos multo manifestius ipsa excusatio uestra
ab illo numero uerorum christianorum ostendat alienos, loca
quo confugiatis, quae ille usque in finem saeculi non defutura
promisit, uobis deesse iam dicitis, nullo modo illum quod
falsa promiserit conuincentes, sed uos ad eorum consortium
quibus hoc promisit non pertinere monstrantes et ideo non
ueraces martyres, sed haereticos uos esse fallaces. quid uobis
ulterius dicamus, quando lingua uestra uos uincit?

Nam et illud quod addidisti dixisse apostolum:
omnes, qui in Christo pie uiuere uolunt, persecutionem
patiantur necesse est, non quidem ille dixit: \'necesse
est\\ sed: omnes, ait, qui uolunt in Christo pie uiuere
persecutionem patientur. sed uos ad istos non pertinere
quis dubitat? si enim et uos estis, de quibus hoc dixit
apostolus, quare non facitis, quod ipse fecit apostolus? nam
si portae aduersus uos clauderentur, per murum submitti
debuistis, ut manus persequentium fugeretis. patent portae
et exire non uultis. quam persecutionem patimini nisi a uobis?
diligit uos persecutor uester et persequitur uos furor uester: [*] [*] [*]
ille ut fugiatis cupit, iste ut pereatis impellit. sic autem
intellegitis quod ait apostolus: omnes qui uolunt in
Christo pie uiuere persecutionem patientur, ut
maiores uestros sub apostata imperatore Iuliano non pie
uixisse uobis necesse sit confiteri. nam quisquis illo tempore
Donatista factus est, donec aduersus uestrum rursus errorem
pia christianorum imperatorum cura consurgeret, si ante
defunctus est, non pie uixit, quia non est passus persecutionem.
si autem hoc propterea dixit apostolus, quia, sicut alibi
scriptum est, temptatio est uita hominis super terram
nec cessat pios uerosque christianos non solum aduersitatis
infestatione, uerum etiam prosperitatis seductione temptare,
ut animus humanus aut afflictione succumbat aut elatione
uanescat, profecto, quamdiu hic uiuitur, omnes qui uolunt
in Christo pie uiuere persecutionem patientur, ut
aut uicti comprehendantur a diabolo aut probati diabolum
uincant. quos autem comprehensos captiuosque iam possidet,
non ut obtineat persequitur, sed quia obtinet utitur.

Porro si persequi tantummodo ille dicendus est, qui
dolore aliquo excruciat seu uult tenere ut excruciet, non tibi
uideatur excruciator cordis leuior esse quam corporis, et considera,
qualem persecutionem patiebatur qui dicebat in psalmo:
uidi insensatos et tabescebam. hanc persecutionem
Loth iustus patiebatur in Sodomis etiam priusquam in domo
eius angeli hospites eius, cum homines putarentur, a Sodomitis
appeterentur ad stuprum. iustus enim eos tam publice
turpes et ante suae domus iniuriam sine magno cordis cruciatu
uidere non poterat.

Unde inter suas persecutiones etiam talia commemorat
apostolus Paulus, dicens: quis infirmatur et ego non
infirmor? quis scandalizatur et ego non uror? [*] [*] [*]
proinde quanto maior est in nobis caritas Christi, tanto maiore
cum dolore animi uos uidemus habere sacramenta Christi et
separari a membris Christi et rebellare contra pacem Christi.
sed quamdiu in hoc corpore uiuitis, spes nobis aliqua de
nobis datur; cum uero iam in illa dissensione morimini, multo
amarius uos dolemus. iam porro quando uos ipsos necatis
uel irruendo armis alienis uel praecipitiis et submersionibus
et ignibus uestris, satis dici non potest quanto nos maerore
crucietis. plus quippe impius Absalon patrem sanctum Dauid
extinctus quam rebellis afflixit. uiuum namque eum comprehendi
cupiebat, ut qui malitia grassabatur paenitentia sanaretur.
erat ergo ille persecutor patris non solum populum dei diuidendo
nec solum contra dei legem et contra legitimum patris
regnum arma portando atque bellando, sed multo amplius
persecutus est cor paternum in illa impietate moriendo. denique
illum pater optimus pessimum filium, quem non desperando
non defleuerat uiuum, spe finita fleuit occisum. discite ergo,
quid sit quod apostolus ait: omnes qui uolunt in Christo
pie uiuere persecutionem patientur. si catholicorum
domus Donatistae non diripuissent, si catholicas ecclesias
non incendissent, si catholicorum codices sanctos in ipsa
incendia non misissent, si catholicorum corpora non immanissimis
caedibus afflixissent, si catholicorum membra non praecidissent,
si oculos non extinxissent, si denique catholicos non
crudeliter occidissent, hanc solam nos a uobis grauissimam
persecutionem perpeti uerissime diceremus, quia uidemus
uos insensatos et tabescimus, quia infirmatos et infirmamur,
quia scandalizatos et urimur, quia perditos et lugemus. haec
mala uestra, quae uos in aeternum interitum mittunt, amarius
nos persequuntur quam illa, quae a uobis nostris corporibus
uel rebus uel domibus aut basilicis inferuntur. minus persequimini,
cum in nos saeuitis, quam cum uos peritis. denique
in illa persecutione, qua in nos saeuitis, cum laude gaudemus,
in hac autem, qua uos peritis, si gauisi fuerimus, uobiscum [*]
perimus. sed quamdiu in hac carne uiuitis, de nobis desperare
non possumus; cum uero in hac impietate morimini, maxime
cum uos ipsos horrenda caecitate furoris occiditis, amarissimam
tristitiam nostram illud tantummodo consolatur, quod consolatum
est sanctum Dauid, in unitate scilicet dei populus
congregatus, qui fuit scelerati filii tyrannide diuisus. tolerabilius
enim longe pauciores pertinacissimi uestri suis praecipitiis
uel submersionibus uel ignibus pereunt, quam innumerabiles
populi illis eorum salutem impedientibus incendio cum illis
aeterni ignis ardebunt. numquam igitur ecclesiae Christi defuit
aut deerit, unde secundum apostolum qui uolunt in Christo
pie uiuere persecutionem patiantur, aut impiorum malitiam
sustinendo cum in noxia uiuunt, aut eos dolendo cum pereunt.