ὁ μὲν περὶ τῆς θεοσεβείας καὶ τῆς τῶν ὄλων ἀληθείας γνῶσις οὐ τοσοῦτον τῆς παρὰ τῶν ἀν θρώπων διδασκαλίας δεῖ ται ὅσον ἀφ’ ἑαυτῆς ἔχει τὸ γνώριμον μόνον. οὐχὶ γὰρ κατὰ τὴν ἡμέραν τοῖς ἔρ γοις κέκραγε· καὶ ἱλίου λαμπρότερον λαμπρότερον ἑαυτὴν διὰ τῆς χριστοῦ διδασκαλίας ἐ πιδείκνυται· πειθοῦντι δέ σοι ὅμως τὰ περὶ ταύτης ἀκοῦσαι φέρε ὦ μακάριε ὡς ἂν οἷοί τε ὦμεν ὀλίγα τῆς κατὰ τὸν χριστὸν πίστεως ἐκθώμεθα δυναμένῳ μὲν σοι καὶ ἀπὸ τῶν θείων λογίων ταύτην εὑρεῖν, φιλοκάλως δὲ ὅμως καὶ παρετέρων ἀκούον τι· αὐτάρκεις μὲν γάρ εἰσιν αἱ ἁγίαι καὶ θεόπνευστοι γραφαὶ πρὸς τὴν τῆς ἀληθείας ἀπαγγελί αν· εἴσι δε καὶ πολλοὶ τῶν μακαρίων ἡμῶν διδασκάλων εἰς ταῦτα συνταχθέντες λόγοι· οἷς ἐάν τις ἐντύχοι, εἴσεται μὲν πῶς τὴν τῶν γραφῶν ἑρμην είαν ἧς δὲ ὁρέγεται γνώσεως τύ χειν δυνήσεται, ἀλλ’ ἐπεὶ τὰς τῶν διδασκάλων συστάξεις ἐν χερσὶν νῦν οὐκ ἔχομεν ἀναγκαῖόν ἐστιν ἃ παρ’ ἐκείνων ἐμάθομεν ταῦτα καὶ ἐπαγγέλλειν καὶ γρά φειν σοι· λέγω δὴ τὴν κατὰ τὸν σωτῆρα χριστὸν πίστιν, ἵνα μὴ εὐτελῆ τὴν διδασκαλίαν τοῦ καθ’ ἡμᾶς λόγου ἡγήσηται μήτε μήτε ἄλογον τὴν εἰς τὸν χριστὸν πίστιν ὑπολάβοι ὁποῖα διαβάλ λοντες ἕλληνες χλευάζουσι πλάτυ γελῶσι καθ’ ἡμῶν οὐδὲν ἑτέρων ἢ τὸν σταυρὸν τοῦ χριστοῦ προφέροντες ἐφ’ ᾧ μάλλισα καὶ τὴν ἀναισθησίαν αὐτῶν οἰκτηρήσει ἐν ἀν τις ὅτι τὸν σταυ ρὸν διαβάλλοντες οὐχ’ ὁρῶσι τὴν τοῦ δύναμιν πᾶσαν τὴν οἰκουμένην πεπληρωκυῖαν· καὶ ὅτι δι’ αὐτοῦ τὰ τῆς θεογνω σίας ἔργα πᾶσι πεφανέρωται οὐκ ἂν γὰρ εἴπερ ἦσαν, καὶ αὐτοὶ γνησίως ἐπιστήσαντες αὐτοῦ τῇ θεότητι τὸν νοῦν ἐχλεύα ζον τὸ τηληκοῦτον· ἀλλὰ μᾶλ λον καὶ αὐτοὶ τοῦτον ἐπε γίνωσκον σωτῆρα τοῦ παντὸς καὶ τὸν σταυρὸν μὴ βλαβὴν ἀλλὰ τὴν θεραπείαν τῆς κτίσεως γεγονέναι εἰ γὰρ τοῦ σταυροῦ γενομένου πᾶσα μὲν εἰδωλολατρεία καθηρέθη πᾶσα δὲ τῶν δαιμόνων φαν τασία τῷ σημείῳ τούτῳ ἀπε λαύνεται· καὶ μόνος ὁ χριστὸς προσκυνεῖται καὶ δι’ αὐτοῦ γινώσκεται γινώσκεται ὁ πατὴρ καὶ οἱ μὲν ἀντιλέγοντες καταισχύνονται ὁ δὲ τῶν ἀντιλεγόντων ὁσήμεραι τὰς ψυχὰς μεταπείθει ἀφα νῶς πῶς εἰκότως γὰρ ἄν τις εἴποι πρὸς αὐτοὺς ἔτι ἀνθρώπινόν ἐστιν ἐπινοεῖν τὸ πρᾶγμα καὶ οὐ μᾶλλον ὁμολογεῖν θεοῦ λόγον καὶ τὸν σωτῆρα εἶναι τοῦ παν τὸς τὸν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ ἀνα βάντα· πάσχειν δὲ καὶ οὗτοί μοι δοκοῦσιν ὅμοιον ὡς εἴ τις τὸν μὲν ἥλιον υπονεφῶν σκεπόμενον διαβάλλει· τὸ δὲ τούτου φῶς θαυμάζει βλέπων ὅτι καὶ πᾶσα ἡ κτίσις ὑπὸ τούτου καταλάμπεται. ὡς γὰρ καλὸν τὸ φῶς καὶ καλλίων ὃ τοῦ φωτὸς ἀρχηγὸς ἥλιος οὕτω θείου πράγματος ὄντος τὸ τὴν οἰκου μένην πᾶσαν τῆς αὐτοῦ γνώ σεως πεπληρῶσθαι ἀνάγκη τὸν ἀρχηγὸν καὶ ἡγεμόνα τοῦ τοιού του κατορθώματος εἶναι θεὸν καὶ τοῦ θεοῦ λόγον· λέγομεν οὖν ὡς ἔφικτον ἡμῖν πρότερον διελέγξαντες τῶν ἀπίστων ἀμα θίαν ἵνα τῶν ψευδῶν διελεγχθέντων λοιπὸν λοιπὸν ἡ ἀλήθεια δι’ ἑαυτῆς ἐπι λάμψει καὶ θαῤῥῆς καὶ αὐτὸς ὦ ἄνθρωπε ὅτι ἀλήθεια πεπίσ τευκας καὶ τὸν χριστὸν γίνωσκον οὐκ ἠπατηθὴς· πρέπειν δέ σοι ἡγοῦμαι φιλοχρίστῳ ὄντι τὰ περὶ τοῦ χριστοῦ διαλέγεσθαι ἐπεὶ καὶ τῶν πάντων τιμιωτέραν τὴν περὶ τούτου γνῶσιν καὶ πίστιν ἡγεῖσθαί σε πε πίστευκα, ἐξ ἀρχῆς μὲν οὐκ ἦν κακία οὐδὲ γὰρ οὐδὲ νῦν ἐν τοῖς ἁγίοις ἐστὶν, οὐδὲ ὅλως κατ’ αὐτοὺς ὑπάρχει αὐτῆ ἄνθρωποι δὲ ταύτην ὕστερον ἐπινοεῖν ἤρξάντο· καὶ καθ’ ἑαυ τοὺς ἀνατυποῦσθαι· ὅθεν δὴ καὶ τὴν τῶν εἰδώλων ἐπίνοι αν ἑαυτοῖς ἐνεπλάσαντο τὰ οὐκόντα ὡς ὄντα λογιζόμενοι ὁ μὲν γὰρ τοῦ παντὸς δημιουρ γὸς καὶ πάντων βασιλεὺς θε ὸς ὁ ὑπὲρ ἐκεῖνα πάσης τῆς οὐ σίας καὶ τῆς ἀνθρωπίνης ἐ πινοίας ὑπάρχων· ἅτε δὴ ἀγαθὸς καὶ ὑπερκαλὸς ὢν διὰ τοῦ ἰδίου λόγου τοῦ σωτῆ ρος ἡμῶν ἰησοῦ χριστοῦ τὸ γένος ἀνθρώπινον ἀνθρώπινον κατὰ τὴν ἰδίαν εἰ κόνα πεποίηκε καὶ τῶν ὄντων αὐ τῶν θεωρήτην καὶ ἐπιστήμο να διὰ τῆς πρὸς αὐτὸν ὁμοιώσεως κατασκεύασε δοὺς αὐτῷ καὶ τῆς ἰδίας ἰδιότητος ἔννοιάν τε καὶ τὴν γνῶσιν· ἵνα τὴν ταυτότητα σώζων, μήτε τῆς περὶ τοῦ θεοῦ φαν τασίας ποτὲ ἀπόστη καὶ συνομι λεῖ τῶ θεῶ ζῶντι τὸν ἀπή μονα μήτε τῶν ἁγίων συζήσεως ἀποπηδήσει· ἀλλ’ ἔχων τὴν τοῦ δεδωκότος χάριν ἔχων καὶ τὴν ἰδίαν ἐκ τοῦ πατρικοῦ λόγου δύνα μιν ἀγάλληται καὶ συνομιλεῖ τῷ θεῷ ζῶντι τὸν ἀπήμονα καὶ τὸν μακάριον ὄντως καὶ ἀθάνατον βίον. οὔδὲν γὰρ ἔχων ἐμπόδιον εἰς τὴν τοῦ πατρὸς εἰκόνα τὸν θ έ ε οῦ λόγον ο ὐ ὗ καὶ κατὰ τὴν εἰκόνα γέγονεν ὑπὲρ ἐκπλήττεται κατὰ νοῶν τὴν δι’ αὐτοῦ εἰς τὸ πᾶν πρόνοιαν ὑπεράνω μὲν τῶν αἰσθητῶν καὶ πᾶσης τῆς σωματικῆς φαντασίας γινόμενος· πρὸς δὲ τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς θεῖα καὶ νοητὰ καὶ νοητὰ τῇ δυνάμει τοῦ νοῦ συναπτόμενος· ὅ τε γὰρ οὐ συν ομιλεῖ τοῖς σώμασιν ὁ νοῦς ὁ τῶν ἀνθρώπων· οὐδέ τι τῆς ἐκ τούτων ἐπιθυμίας μεμιγμέ νον ἔξωθεν ἔχει· ἀλλ’ ὅλος ἐστὶν ἄνωθεν ἑαυτῷ συνὼν ὡς γέ γονεν ἐξ ἀρχῆς τὸτε δή τὰ αἰσθητὰ καὶ πάντα τὰ ἀν θρώπινα διαβὰς ἄνω μετάρ σιος γίνεται καὶ τὸν λόγον ἰδὼν ὁρᾶ ἐν αὐτῷ καὶ τὸν τοῦ λόγου πατέρα ἰδόμενος ἐπὶ τῇ θεωρίᾳ τούτου· καὶ τοῦ ἀνακινουμένου ἐπὶ τὸν πρὸς τοῦτον πόθον· ὥσπερ οὖν καὶ τῶν πρώτων τῶν ἀνθρώπων γενομένων· ὃς καὶ κατὰ τὴν τῶν ἑβραίων γλῶτταν ἀδ ὰ μ ὀνομάσθη λέγουσιν αἱ ἱεραὶ γραφαὶ κατὰ τὴν ἀρχὴν ἀνεπαίσχυντο παῤῥησία τὸν νοῦν ἐσχηκέναι πρὸς τὸν θεὸν, καὶ συνδιαιτᾶσθαι τοὺς ἁγί ους ἀγγέλους ἐν τῇ τῶν νοη τῶν θεωρίᾳ ἣν εἶχεν ἐν ἐκεί νῳ τῷ τόπῳ ὃν καὶ ὁ ἅγιος μωϋσῆς τροπικῶς παράδεισον ὠνόμασεν ὠνόμασεν· ἱκανὴ δὲ ἡ τῆς ψυχῆς καθαρότητός ἐστι καὶ τὸν θεὸν δι’ ἑαυτῆς κα τοπτρίζεσθαι καθάπερ καὶ ὁ κύριός φησι· μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ ὅτι αὐ τοὶ τὸν θεὸν ὄψονται· οὕτω μὲν οὖν ὁ δημιουργὸς ὥσπερ εἴρηται τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος κατεσκεύα ι σεσε καὶ μένειν ἠθέλησεν· οἱ δὲ ἄνθρωποι κατολιγoρήσαντες τῶν κρειττό νων καὶ ὀκνήσαντες περὶ τὴν τούτων κατάληψιν τὰ ἐγγυτέρῳ μᾶλλον ἑαυτῶν ἐζήτησαν· ἐγ γύτερα δὲ τούτοις ἦν τὸ σῶ μα καὶ αἱ τούτου αἰσθήσεις ὅθεν τῶν μὲν νοητῶν ἀπέστησαν ἑαυτὸν τὸν νοῦν· ἑαυτοὺς δὲ κατα νοεῖν ἤρξαντο ἑαυτοὺς δὲ κα τανοοῦντες καὶ τοῦ τε σώμα τος καὶ τῶν ἄλλων αἰσθητῶν ἀντιλαμβανόμενοι καὶ ὡς ἐν τοῖς ἰδίοις ἀπατώμενοι εἰς τὴν ἑαυτῶν ἐπιθυμίαν τῇ τοῦ ὄφεως συμβουλῇ ἐπέπεσον τὰ ἴδια προ τιμήσαντες τοὺς πρὸς τὰ θεῖα θεωρίας, ἐνδιατρίψαντες δὲ δὲ τούτοις καὶ τῶν ἐγγυτέρῳ μὴ ἀποστῆναι θέλοντες· ταῖς μὲν τοῦ σώματος ἡδοναῖς συν έκλυσαν ἑαυτῶν τὴν ψυχὴν τεταραγμένην καὶ τὴν πε φυρμένην πάσης τῆς ἐπιθυμίας· τέλειον δὲ ἐπελάθοντο τῆς ἐξ ἀρχῆς αὐτῶν παρὰ θεοῦ δυνάμεως· τοῦτο δ’ ἄν τις, ἴδοι καὶ ἐκ τοῦ πρώτου πλασθέν τος ἀνθρώπου ἀληθὲς· ὡς αἱ ἱεραὶ περὶ αὐτοῦ λέγουσι γρα φαὶ. κᾀκεῖνος γὰρ ἕως μὲν τὸν νοῦν εἶχε πρὸς τὸν θεὸν· καὶ τὴν τούτου θεωρίαν ἀπε555στρέφετο τὴν πρὸς τὸ σῶμα θεωρίαν· ὅτε δὲ συμβουλία ὄφεως ἀπέστημεν τῆς πρὸς τὸν θεὸν θεωρίας καὶ διανοίας· ἑαυτὸν δὲ κατανοεῖν ἤρξαντο τηνικαῦτα καὶ εἰς ἐπιθυ μίαν τοῦ σώματος ἔπεσoν· καὶ ἔγνωσαν ὅτι γυμνοὶ ἦσαν καὶ γνῶν τες ᾔσχύνθησαν· ἔγνωσαν δὲ ἑαυ τοὺς γυμνοὺς οὐ τοσοῦτον ἀπὸ τοῦ ἐνδύματος· ἀλλ’ ὅτι γυμνοὶ τῆς τῶν θείων θεωρίας γεγόνασι καὶ πρὸς τὰ ἐναντία τὴν διάνοιαν μετήνεγκαν τὴν διάνοιαν μετήνεγκαν· ἀποστάν τες γὰρ τῆς πρὸς τὸν ἕνα καὶ τὸν ὄντα θεὸν λέγω κατα νοήσεως καὶ τοῦ πρὸς αὐτὸν πόθου λοιπὸν εἰς διαφόρους καὶ εἰς τὸ κατὰ μέρους ἐπιθυ μίας ἀνέβησαν τοῦ σώματος· εἶτα εἰ ἀφιλεῖ γίνεσθαι ἑκάστου καὶ πολλῶν φιλίαν λαβόντες, ἤρξαν το καὶ τὴν πρὸς αὐτὰς σχέσιν ἔχειν ὥστε καὶ φοβεῖσ θαι ταύτας καταλύψαι. ὅθεν δὴ καὶ δειλίαι καὶ φόβοι, καὶ ἡδοναὶ καὶ θνητὰ φρονεῖν τῇ ψυχῆ προσγέγονεν οὐ θέλουσα γὰρ ἀποστῆναι τῶν ἐπιθυμιῶν φόβειται τὸν θάνατον καὶ τὸν χωρισμὸν τοῦ σώματος. ἐπιθυ μοῦσα δὲ πάλιν καὶ μὴ τυγχά νουσα τῶν ὁμοίων ἔμαθε φο νεύειν καὶ ἀδικεῖν· πῶς δὲ καὶ ταῦτα ποιεῖ· εὐλόγον κατὰ τὴν δύναμιν σημάναι ἀποστᾶσα τῆς τῶν νοητῶν θεωρίας καὶ ταῖς κατὰ τὸ μέρος τοῦ σώματος ἐνεργείαις χρωμένη καὶ ἤσθησα τῇ τοῦ σώματος θεωρίᾳ καὶ ἰδοῦσα καλὸν ἑαυτῇ ἑαυτῇ εἶναι τὴν ἡδονὴν, πλα νηθεῖσα κατεχρήσατο τῷ τοῦ καλοῦ ὀνόματι καὶ ἐνόμησεν εἶναι τὴν ἡδονὴν αὐτὸ τὸ ὄντως καλὸν ὥσπερ εἴ τις τὴν διάνοιαν παραπληγεὶς καὶ ἀπαιτῶν ξίφος κατὰ τῶν ἁπάντων τῶν νομίζοι τοῦτο εἶναι τὸ σωφρονεῖν· ἐρασθεῖσα δὲ τῆς ἡδονῆς ποικίλως αὐτὴν ἐνεργεῖν ἤρξατο οὖσα γὰρ τὴν φύσιν εὐκινήτως εἰ καὶ τὰ καλὰ ἀπεστράφη ἀλλὰ τοῦ κινεῖσθαι οὐ παύεται, κινεῖται οὐκ ἔτι μὲν κατὰ τὴν ἀρετὴν οὐδὲ ὥστε τὸν θεὸν ὁρᾶν ἀλλὰ τὰ μὴ ὄντα λογιζομένη τὸ ἑαυτῆς δυνατὸν μεταποιεῖ καταχρω μένη τούτω εἰς ἃς ἐπενόησεν ἐπιθυμίας· ἐπεὶ καὶ αὐτεξου σίως γέγονε δύναται γὰρ ὥσπερ πρὸς τὰ καλὰ νεύειν, οὕτω καὶ τὰ καλὰ ἀποστρέφεσ θαι, ἀποστρεφομένη δὲ τὸ καλὸν πάντως τὰ ἐναντία λογίζεσθαι· παύσασθαι γὰρ καθόλου τὸ κινεῖσθαι οὐ δύναται τῆ φύσει οὖσα ὡς προεῖπον εὐκίνητος καὶ γινώσκουσα γινώσκουσα τὸ αὐτεξούσιον ἑαυτῆς ὅρα ἑαυτὴν δύνασθαι κατ’ ἀμφότερα τοῖς τοῦ σώ ματος μέλεσι χρᾶσθαι εἴς τε τὰ ὄντα καὶ τὰ μὴ ὄντα· ὄντα δέ ἐστι τὰ καλὰ· οὐκ ὄντα δὲ τὰ φαῦλα ὄντα δέ φημι τὰ καλὰ καθ’ὅτι ἐκ τοῦ ὄντος θεοῦ τὰ παραδείγματα ἔχει οὐκ ὄν τα δὲ τὰ κακὰ λέγων καθ’ ὅτι ἐπινοίαις τῶν ἀνθρώπων οὐκ ὄντα ἀναπέπλασ θ τ αι ἔχοντος γὰρ τοῦ σώματος ὀφθαλμοὺς εἰς τὸ τὴν κτῆσιν ὁρᾶν καὶ διὰ τῆς παραρμο νίου ταύτης συντάξεως γι νώσκειν τὸν δημιουργὸν· ἔχοντος δὲ καὶ ἀκοἦν εἰς τὴν ἐπακρό ασιν τῶν θείων λογίων καὶ τῶν τοῦ θεοῦ νόμον, ἔχοντος δὲ καὶ χεῖρας εἴς τε τὴν τῶν ἀναγ καίων ἐνέργειαν καὶ τὴν ἔκ τασιν τῆς πρὸς τὸν θεὸν εὐχῆς ἡ ψυχὴ ἀποστᾶσα τῆς πρὸς τὰ καλὰ θεω ρίας καὶ τῆς ἐν αὐτῇ κι νήσεως λοιπὸν πλανωμένη κινεῖται πρὸς τὰ ἐναντία εἶτα εἶτα τὸ δυνατὸν ἑαυτῆς ὡς προεῖπον ὁρῶσα καὶ τούτῳ καταχρωμένη ἐνενόησεν ὅτι καὶ εἰς τὰ ἐναντία δύναται κινεῖν τὰ τοῦ σώματος μέλη καὶ διὰ τοῦτο ἀντὶ τοῦ τὴν κτῆσιν ὁρᾶν εἰς ἐπιθυμίας τὸν ὀφθαλμὸν ἀποστρέφει· δεικ νύουσα ὅτι καὶ τοῦτο δύναται καὶ νομίζουσα ὅτι ἅπαξ κινουμένη σώζει τὴν ἑαυτ ῶν ῆς ἁξίαν καὶ οὐχ’ ἁμαρτάνει ποι οῦσα οὐ δύναται οὐκ ἰδία ὅτι οὐχ’ ἁπλῶς κινεῖσθαι ἀλλ’ εἰς ἃ δὴ κινεῖσθαι γέγονε τούτου χάριν καὶ ἀποστολικῇ φωνῇ παρεγγῦα ἔξεστιν, ἀλλ’ οὐ πάντα συμφέρει ἀλλὰ τῶν ἀνθρώπων ἠ τολμᾶ οὐκ εἰς τὸ συμφέρον καὶ πρέπον ἀλλ’ εἰς τὸ ἀδύνατον σκοπή σασα τὰ ἐναντία ποιεῖν ἤρξατο ὅθεν καὶ τὰς χεῖρας εἰς τὸ ἐ ναντίον κινουμένη φωνεύειν πε ποίηκε καὶ τὴν ἀκοὴν εἰς τὴν παρακοὴν παρήγαγε καὶ τὰ ἄλλα μέλη εἰς τὸ μηχεύειν ἀντινομίμου τεκνογονίας καὶ τὴν μὲν γλῶτταν ἀντὶ εὐφημίας εἰς εἰς βλασφημίας καὶ τὰς λοιδο ρίας καὶ τὰς ἐπιορκίας τὰς δὲ χεῖρας αὖ παλιν· εἰς τὸ κλέπ τειν καὶ τύπτειν τοὺς ὁμοίους ἀν θρώπους καὶ τὴν μὲν ὅσφρη σιν· εἰς οδμῶν ἐρωτικῶν ποικιλίας τοὺς δὲ πόδας εἰς ὁξύτητα τοῦ ἔκχαιε αἷμα καὶ τὴν γαστέ ραν εἰς μέθην καὶ κόρον ἀ πλήρωτον ἅπερ πάντα κακία καὶ ἁμαρτία τῆς ψυ χῆς ἐστιν αἰτία δὲ τούτων οὐδ εμία ἀλλη τῶν κρειττονων ἀποστρο φὴ. ὡς γὰρ ἂν ἠ ἡ νίοχος ἐπιβὰς τοῖς ἵπποις ἐν τῷ σταδίῳ κατα φρονήσημεν τοῦ σκοποῦ εἰς ὃν ἐλαύνειν αὐτὸν προσήκει ἀποστραφεὶς δὲ τούτων ἁ πλῶς ἐλαύνει τὸν ἵππον· ὡς ἂν δύνηται· δύναται δὲ ὡς βούλεται· καὶ πολλάκις μὲν εἰς τῶν ἁπάντων τὰς ὁρμὰς πολλάκις δὲ καὶ κατὰ κρημ νῶν ἐλαύνει φερόμενος· ὅπου δ’ ἂν ἑαυτὸν τῇ ὀξύτητι τῶν ἵππων φέρει· καὶ νομίζει ὅτι τρέχων οὐκ ἐσφ λη τοῦ σκοπο προς· πρὸς γὰρ μό νον τὸν δρόμον ἀποβλέ πει καὶ οὐχ’ ὅρα ὅτι ἔξω τοῦ σκοποῦ σκοποῦ γέγονεν οὕτω καὶ ἡ ψυχὴ καὶ ἀποστραφεῖσα τὴν πρὸς τὸν θεὸν ὁδὸν καὶ ἐλαύνουσα παρὰ τὸ πρέπον τοῦ σώματος μέλη· μᾶλλον δὲ καὶ αὐτὴ με τ’ αὐτῶν ὑφ’ ἑαυτῆς ἐλαυνο μένη ἁμαρτάνει καὶ τὸ κακὸν ἑαυτοῦ πλάττει, οὐχ’ ὁρῶσα ὅτι πεπλάνηται τῆς ὁδοῦ καὶ ἔξω γέγονε τοῦ τῆς ἀλη θείας σκοποῦ εἰς ὃν ὁ χριστοφο ρος ἀνὴρ ὁ μακάριος παῦλος ἀπο βλέπων ἔλεγε· κατὰ σκοπὸν διωκῶ εἰς τὸ βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως τοῦ ἰησοῦ χριστοῦ σκοπῶν νοῦν τὸ καλὸν ἅγιος οὐ δέ ποτε τὸ κακὸν ἐποίει·ἑλλήν ων μὲν οὖν τινες πλανηθέντες τῆς ὁδοῦ καὶ τὸν χριστὸν οὐκ ἐγνῶντες ἐν τῇ ὑποστάσει καὶ καθ ἑαυτὴν εἶναι τὴν κακίαν ἀπεφήναντο ἁμαρτάνον τες κατὰ δύο ταῦτα ἢ τὸν δημιουργὸν ἀποστεροῦντες τοῦ εἶναι ποιητὴν τῶν ἁπάντων οὐκ ἂν εἴη τῶν ὄντων κύριος ἥ γε κατ’ αὐτοὺς ἡ κακία τὴν ὑπόστασιν ἔχει καθ’ ἑαυτὴν καὶ τὴν καὶ τὴν οὐσίαν ἢ πάλιν θέλοντες αὐτὸν ποιητὴν ὅλων εἶναι ἐξ ἀνάγκης καὶ τοῦ κακοῦ δώσου σιν εἶναι· ἐν γὰρ τοῖς οὖσι καὶ τὸ κακὸν κατ’ αὐτούς ἐστι· τοῦτο δὲ ἄτοπον καὶ ἀδύνατον ἂν φανείη οὐδὲ γὰρ ἐκ τοῦ καλοῦ τὸ κακὸν, οὐδὲ ἐν αὐτῷ ἐστιν οὐδὲ δι’ αὐτοῦ ἐπεὶ οὐκ ἔτι κα λὸν ἂν εἴη μεμιγμένην ἔχον τὴν φύσιν ἢ αἴτιον γενόμενον τοῦ κακοῦ. οἱ δὲ ἀπὸ τῶν αἱρέσεων ἐκπέσοντες τῆς ἐκκλησιαστικῆς διδασκαλίας καὶ περὶ τὴν πίστιν ναυαγή σαντες· καὶ οὗτοι μὲν τὴν ὑ πόστασιν τοῦ κακοῦ παρα φρονοῦσιν εἶναι· ἀναπλάττον ται δὲ αὐτοῖς παρὰ τὸν ἀληθι νὸν χριστοῦ πατέρα θεὸν ἕ τερον καὶ τούτου ἀγέννητον τοῦ κακοῦ ποιητὴν καὶ τὸν τῆς κακίας ἀρχηγὸν· τὸν καὶ τῆς κτήσεως δημιουργὸν τούτους διευχερῶς ἄν τις ἐλέγ ξειεν· ἔκ τε τῶν γραφῶν καὶ ἐξ αὐτῆς τοῖς ἐν ἀνθρώ ποις διανοίας ἀφῆς καὶ ταῦτα ἀναπλασάμενοι ἀναπλασάμενοι μαίνονται· ὁ μὲν οὖν θεὸς καὶ σωτὴρ ἡμῶν ἰησοῦς χριστὸς ἐν τοῖς ἑαυτοῦ εὐαγγελίοις φη σὶ· βεβαιῷντα τοῦ μωϋσέως ῥή ματα· ὅ κύριος ὁ θεὸς εἷς ἐστι καὶ ὁμολογοῦμαί σοι πάτερ κύ ριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς κύριος πῶς ὢν ἄλλος εἴη θεὸς παρὰ τοῦτον· ποῦ δὲ καὶ ἔσται ὁ κατ’ αὐτοὺς θεὸς τὰ πάντα τοῦ μόνου καὶ τοῦ ἀληθινοῦ θεοῦ πληροῦντος κατὰ τὴν τοῦ οὐρανοῦ καὶ γῆς περίληψιν. πῶς δὲ καὶ ἄλλος ἂν εἴη ποιητὴς ὡσαύτως ὁ θεὸς καὶ πατὴρ τοῦ χριστοῦ ἐστι κύριος κακὰ τὰ τὴν τοῦ σωτῆρος φωνὴν·εἰ μὴ ἄρα ὡς ἐν ἰσωστα σίω καὶ τῶν τοῦ ἀγαθοῦ θεοῦ τὸν φαῦλον δύνασθαι γενέσθαι κύρι ον οἵποιεν ἀλλ’ ἐὰν τοῦτο λέ γωσιν ὅρα εἰς ὅσην ἀσέβειαν ἐμ πτουσιν· ἐν γὰρ τοῖς τὰ ἴσα δυναμένοις τὸ ὑπερέχον καὶ κρύπτον οὐκ ἂν εὑρεθείη καὶ γὰρ εἰ μὴ θέλοντος τοῦ ἑτέρου τὸ ἕτερόν ἐστιν ἴση ἀμφότερον ἡ δύναμις μὲν ὅτι κίνωσιν ἀλλή λων τὴν βούλησιν ἐν τῷ εἶναι ἀσθένεια δὲ ἀμφοτέρων ἐστὶν ὅτι ὅτι μὴ βουλομένοις αὐτοῖς πα ρὰ τὴν γνώμην ἀποβαίνει τὰ πράγματα· ἔστι γὰρ καὶ ὁ ἀγαθὸς παρὰ τὴν γνώμην τοῦ φαύλου, ἄλλως τε καὶ τοῦτο γὰρ ἄν τοῖς αὐτοῖς εἴποι εἰ τὰ φαινόμενα ἔργα τοῦ φαύλοῦ ἐστὶ, τί τὸ ἔργον τοῦ ἀγαθοῦ φαίνεται γὰρ οὐ δὲν πλὴν μόνης τῆς τοῦ δη μιουργοῦ κτήσεως· τί δὲ καὶ τοῦ εἶναι τὸ ἀγαθὸν γνώρισμα οὐκ ὄντων αὐτοῦ ἔργον ὁ δημι ουργὸς γινώσκεται· πῶς δὲ ὅλως καὶ δύο ἐναντία ἂν εἴη τῶν ἀλλήλων πῶς δὲ ὅλως ἤ τι τὸ διαιροῦν ταῦτα ἵνα χωρὶς τῶν ἀλλήλων γένωνται εἶναι γὰρ αὐτὰ ἅμα οὐ δυνατὸν διὰ διἂ τὰ ἀναιρετικὰ ἀλ λήλων εἶναι ἀλλ’ οὐδὲν ἕτερον ἐν ἑτέρῳ δυνηθείη εἶναι· διὰ τὸ ἄ ν μ μ ητον καὶ ἀνόμιον αὐτῶν τῆς φύσεως οὐκοῦν ἐκ τρίτου τὸ διαιροῦν φανήσεται καὶ αὐτὸ θεὸς ἀλλὰ ποίας ἂν εἴη καὶ τὸ τρίτον φύσεως πότερον τοῦ καλοῦ ἢ τοῦ φαύλου φαύλου ἄδηλον φανήσεται τῆς γὰρ ἀμφοτέρων εἶναι αὐ τὸ ἀδύνατον, σαθρᾶς δὴ τοίνυν τῆς τοιαύτης διανοί ας αὐτῶν φαινομένης, ἀνάγκη τὴν ἀλήθειαν διαλάμπειν τῆς ἐκκλησιαστικῆς γνώ σεως· ὅτι οὐ παρὰ τοῦ θεοῦ οὐδὲ ἐν τῷ θεῶ οὔτε ἐξ ἀρχῆς γέγονεν, οὔτε οὐσία τίς ἐστιν αὐτοῦ, ἀλλὰ ἄν θρωποι κατὰ τὴν στέρησιν τῆς τοῦ καλοῦ φαντασίας ἑαυ τοῖς ἐπινοεῖν ἤρξαντο καὶ ἀναπλάττειν τὰ οὐκ ὄντα καὶ ἅπερ βούλον ται ὡς γὰρ ἄν τις ἡλίου φαίνοντος καὶ πάσης τῆς γῆς φωτὶ τού του καταλαμπομένης καμύων τοὺς ὀφθαλμοὺς σκότος ἑαυτῷ ἐπινοῆ οὐκ ὄντος σκότους· καὶ λοιπὸν, ὡς ἐν τῷ σκότει πλα νώμενος περιπατῆ πολλά κις πίπτων καὶ κατὰ κρημνῶν ὑπάγων· νομίζων οὐκ εἶναι φῶς ἀλλὰ σκότος δοκῶν γὰρ βλέπειν οὐδὲ ὁλως ὅρα καὶ ἡ ψυχὴ τῶν ἀνθρώπων κα μυσασα τῶν ὀφθαλμῶν· δι’ οὗ τὸν θεὸν ὁρᾶν τὸν θεὸν ὁρᾶν δύναται ἑαυ τὴ τὰ κακὰ ἐπενόησεν ἐν οἷς κινουμένη οὐκ οἶδεν, ὅτι δοκοῦσά τι ποιεῖν οὐδὲν ποιεῖ τὰ οὐκ ὄντα γὰρ ἀναπλάττεταί τε καὶ οὐχ’ ὁποία γέγονεν· τῇ αὐ τῇ καὶ διέμεινεν· ἀλλ’ ὁποίαν καὶ ἐνέφυρεν ἑαυτὴν τῇ αὐτῇ καὶ φαίνεται· γέγονε μὲν γὰρ εἰς τὸ ὁρᾶν τὸν θεὸν καὶ ὑπ’ αὐτοῦ φωτίζεσθαι· αὐτὴ δὲ ἀντὶ τοῦ θεοῦ τὰ φθαρτὰ καὶ τὸ σκότος ἐζήτησεν ὥς που, καὶ τὸ πνεῦμα ἐγγράφως φησὶν ὁ θεὸς τὸν ἄνθρωπον ἐποίη σεν αυ εὐθῆ αὐτοὶ ἐζήτησαν λογισμοὺς πολλοὺς κακίας δὴ οὖν εὕρεσις καὶ ἐπίνοια ἐξ ἀρχῆς τοῖς ἀνθρώποις οὕτω γέγονε καὶ πέπλασται πῶς δὲ καὶ εἰς τὴν τῶν εἰδώ λων μανίαν καταβεβήκασιν ἤδη λέγειν ἀναγκαῖον· ἵνα γινώσ κης ὅτι ὅλως ἡ τῶν εἰδώλων μανίαν καταβεβήκασιν ἤδη λέγειν ἀναγκαῖον ἵνα γινώσ κης ὅτι ὅλως ἡ τῶν εἰδώλων εὕρεσις οὐκ ἀπὸ τοῦ ἀγαθοῦ ἀλλ’ ἀπὸ ἀλλ’ ἀπὸ τῆς κακίας γέγονε τὸ δὲ τὴν ἀρχὴν ἔχον κακὴν ἐν οὐδενί ποτε καλὸν κριθείη ὅλον φαῦλον ὃν οὐκ ἀρκεσθεῖσα γοῦν τῇ τῆς κακίας ἐπινοίᾳ τῶν ἀνθρώπων ἡ ψυχὴ κατ’ ὀλίγον καὶ εἰς τὰ χείρονα ἑαυτὴν ἐξάγειν ἤρξατο. μαθοῦσα γὰρ διαφορᾶς τῶν ἡδονῶν καὶ ζωσαμένη τὴν τῶν θείων λήθην, ἠδομένη δὲ πρὸς τὰ τοῦ σώματος πάθη καὶ πρὸς μόνα τὰ παρόντα καὶ τὰς τούτων δόξας ἀποβλέπουσα ἐνόμισε μηδὲν ἔτι πλέον εἶναι τῶν βλεπομέ νων· ἀλλὰ μόνα τὰ προσκαιρὰ καὶ σωματικὰ εἶναι τὰ κα λά· ἀποστραφεῖσα δὲ καὶ ἐπελαθομένη ἑαυτὴν εἶναι κατὰ τὴν εἰκόνα εἶναι τοῦ ἀγαθοῦ θεοῦ οὐκ ἔτι μὲν· δι’ αὐτῆς ἐν αὐτῇ δυνάμεως τὸν θεὸν λόγον καθ ὃν καὶ γέγονεν ὅρα ἔξω δὲ ἑαυτῆς γενομένη τὰ οὐκ ὄντα λογίζεται καὶ ἀνατυποῦται· ἐπικρύψα σα γὰρ ταῖς ἐπιπλοκαῖς τῶν σωματικῶν σωματικῶν ἐπιθυμιῶν τὸ ἐν αὐτῇ κάτοπτρον· δι οὗ μόνον ὁρᾶν ἠδύνατο τὴν εἰκόνα τοῦ πατρὸς οὐκ ἔτι μὲν ὁρα ἃ δεῖ ψυχὴν νοεῖν· παν τὶ δὲ περιφέρεται καὶ μόνα ἐκεῖνα ὅρα τὰ τῇ αἰσθήσει προσπίπτοντα ὅθεν δὴ πά σης τῆς σαρκικῆς ἐπιθυμίας γέμουσα καὶ ἐν ταῖς τούτων δόξαις ταραττομένη· λοιπόν ὃν ἐπελάθετο τῇ θ διανοίᾳ θεὸν τοῦτον ἐν τοῖς σωματικοῖς καὶ τοῖς αἰσθητοῖς ἀναπλάτται τοῖς φαινομένοις τὴν τοῦ θεοῦ προσηγορίαν ἀνατείθησα καὶ μόνα ταῦτα δοξάζουσα ἅ αὐτὴ βούλεται καὶ ὡς εἴδέα ὅρα προηγεῖται τοίνυν αἰτία τῆς εἰδωλολατρείας ἡ κα κία μαθόντες γὰρ οἱ ἄνθρω ποι τὴν οὐκ οὖσαν ἑαυτοῖς κακίαν ἐπινοεῖν οὕτω καὶ τοὺς οὐκ ὄντας θεοὺς ἑαυτοῖς ἀ νεπλάσαντο. οἷον δὲ εἴ τις εἰς βυθὸν καταδὺς μηκέτι μὲν βλέ πει τὸ φῶς μὴ δὲ τὰ ἐν τῷ φωτὶ φαινόμενα· διὰ τὸ τῶν ὀφθαλμῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ πρὸς τὸ κα τώνευμα· καὶ τὴν τοῦ ὕδατος ἐπικειμένην ἐπίχυσιν αὐτῷ τῶν ὄντων εἶναι τὰ κύρια οὕτω καὶ οἱ πάλαι τῶν ἀνθρώπων παράφρονες καταδύντες εἰς τὰς τῶν σαρκῶν ἐπιθυμί ας καὶ φαντασίας· καὶ ἐπι λαθόμενοι τῆς περὶ θεοῦ ἐννοίας καὶ δόξης ἀμυδρῶ τῷ λογισμῷ μᾶλλον δὲ ἀλογίᾳ χρη σάμενοι τὰ φαινόμενα θεοὺς ἔνε τυπόσαντο τὴν κτῆσιν παρὰ τὸν κτήσαντα δοξάζοντες καὶ τὰ ἔργα μᾶλλον ἐκθειάζοντες ὑπὲρ τὸν τοῦτον αἴτιον καὶ τὸν δημιουργὸν δεσπότην θεὸν ὥσπερ κατὰ δὲ τὸ προλεχθὲν παράδειγμα οἱ εἰς τὸν βυθὸν καταδυόμενοι ὅσῳ μᾶλλον ἐπικαταβαίνουσι τοσοῦτον καὶ εἰς σκοτεινότερα καὶ βαθύτερα ὅρμωσιν οὕτω καὶ τὸ τῶν ἀνθρώ πων πέπονθε γένος· οὐ γὰρ ἁπλῆν ἔχον τὴν εἰδωλολα τρείαν· οὐδὲ ἀφ’ ὧν ἤρξαντο ἐν τούτοις καὶ διέμειναν ἀλλ’ ὅσον τοῖς πρώτοις ἐνεχρόνιζον τοσοῦτον τοσοῦτον ἑαυτοῖς καινότερον ἐφάρισκον δεισιδαιμονίας καὶ κόρον μὴ λαμβάνοντες τῶν πρώτων· ἄλλοις πάλιν ἐνεπίμ πλαντο κακοῖς προκόπτοντες ἐν τοῖς αἰσχίστοις καὶ πλείω αἱ αὐτῶν ἐπεκτείνοντες τὴν ἀσέβειαν τοῦτο δὲ καὶ ἡ θεία γραφὴ μαρτύρεται λέγουσα ὅταν ἔλθη ἀσεβὴς εἰς βάθος κακὸν κατα φρονεῖ, ἄρτι γὰρ ἀπεπίδησεν ἡ διάνοια τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τοῦ θεοῦ καὶ καταβαίνοντες ταῖς ἐννοίαις καὶ τοῖς λογισμοῖς οἱ ἄνθρωποι πρώτοις οὐρανῶ καὶ τῷ ἡλίῳ τῆ σελήνη καὶ τοῖς ἄστροις τὴν τοῦ θεοῦ τιμὴν ἀνέθηκαν· ἐκείνους οὐ μόνον θεοὺς εἶναι νομίσαντες ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων τῶν μετ’ αὐτοὺς αἰτίους τυγχάνειν. εἶτ’ ἐπικα ταβαίνοντες καὶ τοῖς σκοτεινοῖς λογισμοῖς αἰθέρα καὶ τὸν ἀέρα καὶ τὰ ἐν τῷ ἀέρι προσηγόρευ σαν θεοὺς, προβαίνοντες δὲ τοῖς κακοῖς ἤδη καὶ τὰ στοιχεῖα καὶ τὰς ἀρχὰς τῆς τῶν σωμάτων συστάσεως τὴν θερμὴν καὶ τὴν ψυχρὰν καὶ τὴν ξη ρὰν καὶ τὴν ὑγρὰν οὐσίαν θεοὺς θεοὺς ἀνύμνησαν. ὡς δὲ οἱ τέλεον πεσόντες περὶ τὴν γῆν ἰλύσυων ται δίκην τῶν ἐν τῇ χέρσῳ βο χλιῶν οὕτως οἱ ἀσεβέστατοι τῶν ἀνθρώπων πέσοντες καὶ καταπέ σοντες ἀπὸ τῆς περὶ τοῦ θεοῦ φαντασίας λοιπὸν καὶ τοὺς ἀν θρώπους καὶ τὰς τῶν ἀνθρώ πων μορφὰς· τῶν μὲν ἔτι ζώντων τῶν δὲ καὶ μετὰ θάνατον εἰς τοὺς θεοὺς ἀνέθηκαν. ἔτι δὲ καὶ χείρονα βουλόμενοι καὶ λο γιζόμενοι ἤδη καὶ εἰς λίθους καὶ ξύλα καὶ ἕρπετα ἐνυδρά τε καὶ χερσαῖα καὶ εἰς τὰ τῶν ἀλόγων ἂν ἡμέρα ζῶα τὴν θείαν καὶ ὑπὲρ κόσμιον τοῦ θεοῦ προσηγορίαν μετήνεγ καν τιμὴν αὐτοὺς θεοῦ ἀπονέ μοντες καὶ τὸν ἀληθινὸν καὶ ὄντως θεοῦ τὸν τοῦ χριστοῦ αποστρεφόμενοι εἴτε δὲ κἂν μέχρι τούτων εἰστήκη τῶν ἀφρόνων ἠ τόλμα καὶ μὴ περαιτέρω προβαίνοντες ἑαυτοὺς ταῖς ἀσεβείαις ἐνέφυρον. τοσοῦτον γάρ τινες καταπεπτώκασι τῇ διανοίᾳ καὶ καὶ ἐσκοτείσθησαν τὸν νοῦν ὥστε καὶ τὰ μηδόλως μηδαμῶς ὑπάρ χοντα μηδὲ ἐν τοῖς γενομένοις φαινόμενα ὅμως ἑαυτοῖς ἐπι νοήσαι καὶ θεοποιήσαι λογικὰ γὰρ ἀλόγοις ἐπιμίξαντες καὶ ἀ νόμοι ὡς τῇ φύσει ἐνείραντες ὡς θεοὺς θρησκεύουσιν οἷά εἰσιν οἱ παρ’ αἰγυπτίοις κυνοκέφαλοι καὶ ὀνοκέφαλοι καὶ ὀφιοκέ φαλοι καὶ ὁ παρὰ λίβυσι κρυοκέ φαλος· ἀμμῶν. ἄλλοι δὲ τὰ μέρη τῶν σωμάτων κεφαλὴν καὶ ὧμον καὶ χεῖρα καὶ πόδα καθ’ ἑαυτὰ διελόντες ἕκαστον εἰς θεοὺς ἀνέθηκαν καὶ ἐξεθεί ασαν ὥσπερ οὐκ ἀρνούμενοι ἐξ ὁλοκλήρου τοῦ σώματος ὅλου τὴν θρησκείαν ἔχειν, ἐπιτεί νοντες δὲ τὴν ἀσέβειαν ἕτεροι τὴν πρόφασιν τῆς τούτων εὑρέσεως καὶ τῆς ἑαυτῶν κακίας τὴν ἡδονὴν καὶ τὴν ἐπιθυμίαν θεοποιήσαντες προσ κυνοῦσιν· οἷός ἐστιν παρ’ αὐτοῖς ἔρως καὶ ἡ ἐν πάφῳ ἀφροδίτῃ οἱ δὲ αὐτῶν ὥσπερ φιλοτιμούμε νοι τοῖς χείροσιν ἐτόλμησαν τοὺς τοὺς παρ’ αὐτῶν ἄρχοντας ἢ καὶ τοὺς τούτων παῖδας εἰς θεοὺς ἀναθῆναι, ἢ διὰ τιμὴν τῶν ἀρ ξάντων ἢ διὰ φόβον τῆς αὐτῶν τυραννίδος ὡς ὁ ἐν κρήτη παρ’ αὐτοῖς περιβόητος ζεύς καὶ ὁ ἐν καρδίᾳ ἑρμῖς καὶ πα ρὰ μὲν τοῖς ἰνδοῖς διόνυσσος· πα ρὰ δ’ αἰγυπτίοις ἴσις καὶ ὁσίρις καὶ ὤρος καὶ ὁ νῦν ἀδριανοῦ τῶν ῥωμαίων βασιλέως παι δικὸς ἀντίνοος ὃν καίπερ εἰδότες ἄνθρωπον καὶ ἄνθρωπον οὐ σεμνὸν ἀλλὰ ἀσελγείας πλήρη διὰ τὸν φόβον τοῦ προ στάξαντος σέβουσιν· ἐπιδημήσας γὰρ ἀδριανὸς τῇ χώρᾳ τῶν αἰγυπτίων τελευτήσαντα τὸν τῆς ἡδονῆς αὐτοῦ ὑπηρέ την ἀντίνοον ἐκέλευσε θρησ κεύεσθαι αὐτὸς μὲν μετὰ τὸν θάνατον ἔρων τοῦ παι δὸς ἐλέγχων δὲ ὅμως καθ’ ἑαυ τοῦ καὶ γνώρισμα κατὰ τῆς πάσης εἰδωλολατρείας παρέ χων ὅτι οὐ καλῶς ἐφευρέθη παρὰ τοῖς ἀνθρώποις αὐτῆ, ἢ δὲ τὴν ἐπιθυμίαν τῶν τῶν πλασαμένων καθὼς καὶ ἡ σοφία τοῦ θεοῦ προμαρτύρεται λέγουσα ἀρχὴ πορνείας ἐπίνοια εἰ δώλων, καὶ μή μοι θαυμάσης μὴ δὲ μακρὰν τῆς πίστεως νομίσης εἶναι τὸ λέγομενον ὅπου γε καὶ οὐ πολλῷ πρότερον ἢ τάχα καὶ μέχρι νῦν ἡ ῥω μαίων σύγκλυτος τοὺς πόποτε αὐτῶν ἐξαρχὴ ἄρξαντας βασιλέας ἢ πάντας ἢ οὓς ἐν αὐτῷ ἂν αὐτοὶ βούλωνται καὶ κρίνωσι δογ ματίζουσιν ἐν θεοῖς εἶναι καὶ θρησκεύεσθαι θεοὺς γράφουσιν· οἷς μὲν γὰρ ἀπεχ θάνονται· οὓς δὲ καταθυμίους τὴν φύσιν ὁμολογόσι καὶ ἀνθρώπους ὀνόμασιν προστάσσουσιν ὥσπερ ἐπε κ ξ ου σίας ἔχοντες τὸ θεοποιεῖν αὐ τοὶ ἄνθρωποι ὄντες καὶ εἶναι θνητοὶ μὴ ἀρνούμενοι. ἔδει δὲ θεοποιοῦντας αὐτοὺς εἶναι θεοὺς τὸ γὰρ ποιοῦν τοῦ ποιημένου κρεῖττον εἶναι δεῖ· καὶ ὁ κρίνων τοῦ κρινομένου ἐξ ανάγκης ἄρχει καὶ ὁ διδοὺς πάντως ὁ μὲν ἔχει χαρίζεται· τῶν δὲ λαμβανόντων λαμβανόντων κρείττων καὶ μείζων ἐστὶν ὥσπερ οὓς οὖν καὶ πάσης βασιλεὺς εἴπερ οὖν θέλουσιν αὐτοὶ τούτους θεοὺς δογμα τίζουσιν εἶναι· ἔδει καὶ αὐ τοὺς πρῶτον εἶναι θεοὺς· ἀλ λὰ τὸ θαυμαστὸν τοῦτο ἔστιν ὅτι ἀποθνήσκοντες ὡς ἄνθρω ποι ἐλέγχουσιν τὴν ἑαυτῶν περὶ τῶν θεοποιηθέντων ὑπ’ αὐτῶν ψῆφον εἶναι ψεύδη τοῦτο δὲ τὸ ἔθος οὐ καινὸν οὐδὲ ἀπὸ τῆς ῥωμαίων ἤρ ξατο βουλῆς ἀλλ’ ἦν ἄνωθεν προγινόμενον καὶ προσμελε τώμενον ἐπὶ τὴν τῶν εἰδώλων ἔννοιαν· καὶ γὰρ οἱ πάλαι παρὰ τοῖς ἕλλησιν διαβεβοημένοι θεοὶ ζεὺς, καὶ ποσειδὼν, καὶ ἀπολλὼν, καὶ ἥφαιστος, καὶ ἑρμ ὴ ς καὶ ἐν θηλείαις ἤρα καὶ δημῆτρα, καὶ ἄθηνα, καὶ ἄρτεμις ταῖς τῆς θήσεως παρὰ τοῖς ἕλλησι τοῦ ἱστορουμένου διαταγαῖς ἐκρί θησαν λέγεσθαι θέαι καὶ οἱ μὲν διαταξάμενοι ὡς ἄνθρωποι ἀποθνήσκοντες, θρηνοῦντες οὓς δὲ διετάξαντο οὗτοι ὡς θεοὶ προσκυνοῦνται προσκυνοῦνται. ὢ τῆς πολλῆς ἐναντιότητος καὶ τῆς μανίας τὸν διαταξάμενον εἰδότες οὓς δι ετάξατο προτιμῶσι καὶ ἤτε μέ χρις εἰδώλων ἐστήκει τούτων ἢ εἰ δωμανίαν καὶ μὴ εἰς θηλίαν, κα ταφέρον τὴν θείαν προση γορίαν καὶ γὰρ καὶ γυναῖκας ἃς οὐδὲ εἰς κοινὴν περὶ πραγ μάτων τὴν συμβουλίαν λαμ βάνειν ἀσφαλὲς, ταύτας τῇ τοῦ θεοῦ τιμῇ θρησκεύουσι καὶ σέβουσιν ὡς αἱ μὲν παραθύ σεως διαταγεῖσαι ὡς προειρήκαμεν παρὰ δὲ τοῖς αἰγυπτίοις ἴσις καὶ κόρη καὶ νεωτέρα· καὶ παρ’ ἄλλοις ἀφροδίτη· τὰ γὰρ τῶν ἄλλων ὀνόματα οὐδὲ λέγειν εὐαγὲς ἡγοῦμαι πάσης τῆς χλεύης ὄντα μεστὰ, πολλοὶ γὰρ οὐ μόνον ἐν τοῖς πάλαι· ἀλλὰ καὶ ἐν τοῖς καθ’ ἡμᾶς χρόνοις ἀποβαλόν τες φίλτατα καὶ τοὺς ἀδελ φοὺς καὶ συγγενεῖς καὶ γυναῖ κας· πολλαὶ δὲ καὶ ἄνδρας ἀποβαλοῦσαι οὓς πάντας ἡ φύσις ἤλεγξεν εἶναι θνητοὺς ἀμθρώπους ἀνθρώπους τούτους καὶ ταύ τας διὰ τὸ πολὺ περὶ αὐτῶν πένθος ἀναζωγραφήσαντες καὶ θυσίας ἀναπλάσαντες ἀ νέθηκαν· οὓς οἱ μὲν διὰ τὴν πλά σιν καὶ τὴν τοῦ τεχνήτου φι λοτιμίαν θεοὺς ἐθρήσκευσαν πρᾶγμα πάσχοντες· οὐ κατὰ τὴν φύσιν οὓς γὰρ οἱ γονεῖς ὡς μὴ ὄντας τοὺς θεοὺς ἐθρή νησαν, οὐκ ἂν γὰρ εἴπερ ἤδει σαν αὐτοὺς θεοὺς ὡς ἀπολλομέ νους ἐκόψαντο· τούτου γὰρ χάριν οὐ μόνον οὐ νομίζοντες αὐτοὺς εἶναι θεοὺς, ἀλλὰ μη δόλως ὑπάρχειν ἐν εἰκόνι τού τους ἐτυπώσαντο ἵνα τοῦ μη κέτι εἶναι τὴν διὰ τῆς εἰκό νος δόκησιν ὁρῶντες παρα μύθωνται τούτοις ὅμως οἱ ἄ φρονες ὡς θεοῖς εὔχονται καὶ τὴν τοῦ τοῦ ἀληθινοῦ θεοῦ τιμὴν τούτοις περι τιθέασιν· ἐν γοῦν τῆ αἰ γύπτῳ εἷς ἔτι καὶ νῦν ὁ περὶ τῆς ὁσίρεως καὶ ὥ ὤ ρου καὶ τύφωνος καὶ τῶν ἄλλων θρήνος τῆς ἀπωλείας ἐπιτελεῖται καὶ τὰ καὶ τὰ ἐν δωδόνι χαλκεῖα· καὶ οἱ ἐν κρίτῃ κορύβαντες τιδίαν μὴ εἶναι τὸν θεὸν ἐλέγχουσιν ἀλλ’ ἄνθρωπον καὶ τούτων ἐκ πατρὸς ὡμοβόρου γενό μενον· καὶ τό γε θαυμαστὸν ὅτι καὶ ὁ πάνυ παρ’ ἕλλησιν σοφὸς, καὶ πολλὰ καυχησά μενος ὡς παρὰ τοῦ θεοῦ διανοηθεὶς ὁ πλάτων· εἰς τὸν π ε ει ραία μετὰ τοῦ σω κράτους κατέρχεται τὴν τοῦ ἀνθρώπου τέχνη πλασθεῖσαν ἀρτέμιν προσκυνήσων· ταύτας δὲ καὶ τὰς τοιαύτας τῆς εἰδωλομανίας εὑρέσεις ἄνω θεν καὶ πρὸ πολλοῦ προε δίδασκεν ἡ γραφὴ λέγουσα ἀρχὴ πορνείας ἐπίνοια εἰδώ λων· εὕρεσις δὲ αὐτῶν φθορὰ ζωῆς ἣν ἀπαρχῆς οὔτε εἰς τὸν αἰῶνα ἔσται· κενοδοξία γὰρ τῶν ἀνθρώπων ἦλθεν εἰς τὸν κόσμον καὶ διὰ τοῦτο σύντομον τέλος αὐτῶν ἐπενοή θη ἀώρῳ καὶ πένθει τρυ χόμενος πατὴρ τοῦ τα χέως φερεθέντος τέκνου εἰκόνα εἰκόνα ποιήσας τόν τε νεκρὸν ἄνθρωπον νῦν ὡς ζῶντα ἐτή μησε καὶ παρέδωκε τοῖς ὑποχειρίοις μυστήρια καὶ τελέ τας εἴτε ἐν χρόνω κρατηθὲν τὸ ἀσεβὲς ἔθος ὡς νόμῳ ἐφυ λάχθη καὶ ταῖς τυράννων ἐπιταγαῖς ἐθρησκεύετο γλυπτᾶ οὓς ἐνόψει μὴ δυνάμενοι τι μᾶν ἄνθρωποι διὰ τὴν μακρὰν οἰκεῖν τὴν πόῤῥωθεν ὄψιν ἀ νατυπωσάμενοι ἐμφανῆ εἰκόνα τοῦ τετ ε η μημένου βασιλέως ἐποί ησαν ἵνα τὸν ἀπόντα ὡς τὸν παρόντα κολακεύουσι διὰ τῆς σπουδῆς· ὡς ἐπίτασιν δὲ θρησκείας καὶ τοὺς ἀγνω οῦντας ἡ τοῦ τεχνήτου προ ετρέψατο φιλοτιμία· ὁ μὲν γὰρ ἴσως τῷ κρατοῦντι βου λόμενος ἀρέσαι ἐξεβιάσατο τῇ τέχνῃ τὴν ὁμοιότητα ἐπὶ τὸ κάλλιον· τὸ δὲ πλῆθος ἐφελκόμενον διὰ τὸ εὔχαρι τῆς ἐργασίας τὸν πρὸ ὀλίγου τιμηθέντα ἄνθρωπον νῦν σέβασμα ἐλογήσαντο· καὶ τοῦτο ἐγεγόνει τῷ βίῳ εἰς ἔνεδρον ἔνεδρον ὁτι ἡ συμφορὰ ἢ τυραν νίδι δουλεύσαντες ἄνθρωπο τὸ ἀκοινώνητον ὄνομα λίθοις καὶ ξύλοις περιέθηκαν, τοιαύ της τοίνυν τῆς τῶν εἰδώ λων εὑρέσεως ἐπιμαρτυρεῖ τῇ γραφῇ παρὰ τοῖς ἀνθρώ ποις ἀρξαμένης καὶ τῆς ἀναπλασθήσης ὥρα λοιπόν σοι καὶ τὸν κατ’ αὐτῆς ἔλεγ χον ἀπόδειξαι οὐ τοσοῦτον ἔξωθεν ὅσον ἀφ’ ὧν οὗτοι πε ρὶ αὐτῶν φρονοῦσι τεκμήρια λαμβάνοντες. εἰ γάρ τις τὸν παρ’ αὐτοῖς λεγόμενον θεῶν ἵνα πρώτων ἀπὸ τού των τῶν κάτω ἄρξομαι λά βοι τὰς πράξεις εὑρείσει μὴ μόνον οὐκ εἶναι αὐτοὺς θεοὺς ἀλλὰ καὶ τῶν ἀνθρώπων τοὺς αἰσχίστους γεγονότας οἶον γὰρ οἷόν ἐστιν ἰδεῖν τοὺς παρὰ ποι ηταῖς τοῦ διὸς ἔρωτας καὶ τὰς ἀσελγείας οἷόν ἐστιν αὐτὸν ἀκούειν ἁρπάζον τα μὲν τὸν γαννυμήδην καὶ τὰς κλοπιμαίας ἐργαζό μενον μοιχείας δεδιότα δὲ καὶ δὲ καὶ δειλιῶντα μὴ παρὰ τὴν γνώμην αὐτοῦ τὰ τῶν τρώων ἀπόλειται τύχει οἷόν ἐστιν ἰδεῖν αὐτὸν ἀχθόμενον ἐπὶ τῷ θανάτῳ τοῦ υἱεὸς αὐ τοῦ σαρπηδῶνος· καὶ βουλό μενος αὐτὸν βοηθήσαι καὶ μὴ δυνάμενον καὶ ἐπιβουλε υόμενον μὲν ὑπὸ τῶν λεγομέ νων θεῶ ἀθήνας λέγω καὶ ἥρας καὶ ποσειδῶνος βοηθού μενον ὑπὸ τῆς θέτιδος γυναι κὸς καὶ τοῦ ἑκατὸν τάχειρος αἰγαιῶνος· καὶ νικώμενον ὑπὸ τῶν ἡδονῶν δουλεύοντα δὲ τῇ γυναιξὶ καὶ δι’ αὐτὰς ἐν ἀ λόγοις ζώοις τετράπωσί τε καὶ πτήνοις ταῖς φαντασίαις παρακινδυνεύοντα· καὶ πά λιν αὐτὸν μὲν κρυπτόμενον διὰ τὴν ἐπιβουλὴν τοῦ πατρὸς τὸν δὲ κρόνον ὑπ’ αὐτοῦ δεσ μευόμενον κᾀκεῖνον ἀποτέμνοντα τὸν πατέρα· ἄρα οὖν ἄξιον τοῦτον ὑπονοεῖν θεὸν τοσαῦ τα δράσαντα καὶ διαβληθέν τα ἃ μὴ δὲ οἱ κοινοὶ ῥω μαίων νόμοι καὶ τοὺς ἁπλῶς ἀνθρώπους ἀνθρώπους ἐπιτρέπουσι ποιεῖν ἵνα γὰρ ἐκ τῶν πολλῶν ὀλίγα μνημονεύσω διὰ τὸ πλῆθος. τίς ἰδὼν αὐτοῦ τὴν εἰς σεμέλην καὶ λήδαν καὶ ἀλκμήνην καὶ ἀρ τέμην καὶ λήτω καὶ μαίαν καὶ τὴν εὐρώπην καὶ δαναὴν καὶ τὴν ἀντιόπην παρανομὴ καὶ φθορὰν· ἤ τις ἰδὼν τὴν εἰς τὴν ἰδίαν αὐτοῦ ἀδελφὴν ἐπιχείρησιν καὶ τόλμαν ὅτι τὴν αὐτὴν ἀδελφὴν εἶχε καὶ γυν αῖκα οὐκ ἂν χ ο λ ευάσειε καὶ ζη μιώση θανάτῳ ὅτι μὴ μόνον ἐμοίχευσεν ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐκ τῆς μοιχείας γενομένους αὐτῷ παῖδας θεοποιήσας ἀνέ θηκεν ἐπικάλ η υ μμα τῆς παρα νομίας αὐτοῦ τὴν τῆς θεο ποιίας αὐτοῦ φαντασίας κα τασκευάζων· ὤν εἰσι διο νυσος καὶ ἡρακλ ὴ ς καὶ διόσκο ροι καὶ ἐρμὴς καὶ περσεὺς καὶ σωτεῖρα· τίς ἰδὼν τὴν τῶν λεγομένων θεῶν ἀκαταλ λάκτον τὸν πρὸς ἑαυτοὺς ἔριν ἐνιλίῳ τῶν τρώων καὶ τῶν τρυ ἑλλήνων χάριν οὐ κατα γνώσεται γνώσεται τῆς ἀσθενείας αὐτῶν ὅτι διὰ τὴν πρὸς ἀλλήλους φιλο νεικίαν καὶ τοὺς ἀνθρώπους παρώξυναν. τίς ἰδὼν ὑπὸ μὲν διομήδους τιτρωσκ ω ο μένους ἄρεα καὶ ἀφροδίτην· ὑπὸ δὲ τοῦ ἡρακλέως τὴν ἥραν καὶ τὴν ὑποχθόνιον ὃν καλοῦσι θεὸν ἀϊ δωνέα καὶ δ υόσ ιόν υσον μὲν ὑπὸ πέρσεως, ἀθηνᾶν δὲ ὑπὸ ἀρκά δους καὶ τὸν ὕ ἥ φαιστον ῥιπτό μενον καὶ χωλαίνο υ ν τα οὐ καταγνώ σεται τῆς φύσεως καὶ ἀποστρα φήσεται μὲν τοῦ λέγειν αὐτοὺς ἔτι εἶναι θεοὺς τοὺς φθαρτοὺς δὲ καὶ πάθη τοὺς αὐτοὺς ἀκού ων οὐδὲν ἄλλων ἢ ἀνθρώπους αὐτοὺς καὶ τοὺς ἀνθρώπους ἀσ θενεῖς ἐπῖγνώσεται καὶ μᾶλλον τοὺς τρώσαντας ἢ τοὺς τρωθέν τας θαυμάσιεν· ἤ τις ἰδὼν τὴν ἄρεως πρὸς ἀφροδίτην μοιχείαν καὶ τὸν ὑ ἡ φαίστου κατ’ ἀμφοτέρων κατασκευαζόμενον δόλον καὶ τοὺς ἄλλους λεγομένους θεοὺς ἐπὶ θέαν τῆς μοιχείας ὑπὸ τοῦ ὑ ἡ φαίστου καλουμένους καὶ αὐ τοὺς ἐρχομένους καὶ τοὺς ὁρῶντας ὁρῶντας αὐτῶν τὴν ἀσέλγειαν οὐκ ἂν γελάσειε καὶ καταγνώ σηται τῆς φαυλότητος αὐτῶν ἤ τις οὐκ ἂν γελάσειε ὁρῶν τὴν ἡράκλεως πρὸς τὴν ὀμφαλὴν ἐκ μέθης παραφροσύνην καὶ τὴν ἀσωτίαν· τὰς γὰρ κατὰ τὴν ἡδονὴν πράξεις αὐτῶν καὶ τοὺς παραλόγους αὐτῶν ἔρω τας· καὶ τὰς ἐν χρυσῷ καὶ ἀρ γύρῳ καὶ χαλκῶ καὶ λίθοις καὶ ξύλοις θεοπτίας καὶ θεοπλα σίας οὐδὲ ἐλέγχειν μετὰ τῆς σπουδῆς τῶν πραγμάτων καὶ ἀφ’ ἑαυτῶν ἐχόντων τὸ μύσος καὶ δι’ ἑαυτῶν ἐπιδεικνύμενον τὸ τῆς πλάνης γνώρισμα ἐφ’ οἷς μάλιστα καὶ οἰκτηρήσειεν ἄν τις τοὺς ἀπατωμένους· ἐν αὐτοῖς τῇ γὰρ ἑαυτῶν γυναικὶ μισοῦντες τὸν ἐπιβάντα μοῖχοις τοὺς τῆς μοιχείας διδασκάλους θεο ποιοῦντες οὐκ αἰσχύνονται καὶ ταῖς ἀδελφαῖς αὐτοὶ οὐκ ἐπιμι αγόμενοι τοὺς τὸ ποιήσαντας προσκυνοῦσι καὶ ὁμολογοῦσιν εἶναι κακὸν τὴν παιδοφθορείαν τοὺς δ’ ἐπὶ ταύτη διαβαλλομένους θρησκεύουσι θρησκεύουσι καὶ ἃ μὴ δὲ ἐν τοῖς ἀνθρώποις εἶναι ἐπιτρέπουσιν οἱ νόμοι ταῦτα τοῖς ὑπ’ αὐτῶν ὀνομαζομένοις εἶναι θεοῖς ἐπιτι θέντες οὐκ ἐρυθρίωσιν ὅτι τὰ μὲν ὅμοια τοῖς ποσὶ πατοῦσι· καὶ καί ουσι· τὰ δὲ τούτων μερη θέους προσαγορεύουσι· καὶ ἃ πρὸ ὀλίγου εἰς χρῆσιν ἔχον ταῦτα διὰ τὴν παραφροσύνην γλύ ψαντες σέβουσιν οὐχ’ ὁρῶντες οὐδὲ λογιζόμενοι τὸν σύνολον ὅτι οὐ θεοῖς ἀλλὰ τὴν τέχνην τοῦ γλύψαντος προσκυνοῦσιν αὐτοὺς ἀγωράσαντες μισθοῦ παρὰ τοῦ γλύψαντος· πολλάκις δὲ καὶ αὐτὸς ὁ λίθος ἕως μὲν ἄξιστός ἦν καὶ ὕλη ἀργὴ ἐπὶ τοσοῦτον ταῦτα πατοῦσι· καὶ τούτους εἰς ὑπηρετίας ἑαυ τὸν πολλάκις καὶ τὰς ἀτιμωτέ ρας χρῶνται. ἐπειδὰν δὲ ὁ τεχνί της εἰς αὐτὰ τῆς ἰδίας ἐπιστήμης ἐπιβάλη τὰς συμμετρίας καὶ τοῦ ἀνδρὸς ἢ τῆς γυναικὸς εἰς τὴν ὕλην σχῆμα τυπώση· τότε δὴ χάριν ὁμολογήσαντες τῷ τεχνί τῃ λοιπὸν ὡς θεοὺς προσκυνοῦ σιν· ὁ γὰρ ἀγαλματοποιὸς ὥσπερ ἐπιλαθόμενος ὢν αὐτὸς ἐπιλαθόμενος ὢν αὐτὸς εἰργάσατο τοῖς ἰδίοις ἔργοις προσεύχεται καὶ ἃ πρὸ ὀλίγου κατέξεε καὶ κατέκοπτε ταῦτα μετὰ τὴν τέχνην θε ῶν οὺς προσηγορεύει. ἔδει δὲ εἴπερ ἣν θαυμάζειν ταῦτα τὴν τοῦ ἐπιστήμονον τέχνην ἀποδέ χεσθαι· καὶ μὴ τὰ ὑπ’ αὐτοῦ πλασ θέντα τοῦ πεποιηκότος προτιμᾶν οὐ γὰρ ἡ ὕλη τὴν τέχνην ἀλλ’ ἡ τέχνη τὴν ὕλην ἐκόσμησε καὶ ἐθεοποίησε πολλῷ οὖν μᾶλλον ἦν δικαι ώ ό τερον τὸν τεχνίτην αὐτοὺς προσκυνεῖν ἤπερ τὰ ὑπ’ αὐτοῦ πεποιημένα ὅτι τε καὶ προυπῆρ χε τῶν ἐκ τέχνης θεῶν· καὶ ὅτι ὡς ἐβουλήθησαν οὕτω καὶ γεγό νασι νῦν δὲ παραγγωνισάμε νοι τὸ δίκαιον καὶ τὴν ἐπιστήμην καὶ τὴν τέχνην ἀτιμάσαντες τὰ μετὰ τῆς ἐπιστήμης καὶ τέχνης γεγονότα προσκυνοῦ ντος καὶ τοῦ ποιήσαντος ἀνθρώ που ἀποθνήσκοντος τὰ ὑπ’ αὐ τοῦ γενόμενα ὡς ἀθάνατα τιμῶ σιν ἃ εἰ μ οι ὴ τύχοι ἐν τοῖς κατὰ τὴν ἡμέραν ἐπιμελείας πάν τως τῷ χρόνῳ διὰ τὴν φύσιν ἀφανίζονται ἀφανίζονται· πῶς δὲ οὐκ ἄν τις αὐτοὺς οἰκτ η ει ρήσειε καὶ κατὰ τοῦ το ὅτι βλέποντες αὐτοὶ τοὺς μὴ βλέποντας προσκυνοῦσι καὶ ἀκούοντες αὐτοὶ τοῖς μὴ ἀκού οντας προσκυνοῦσι καὶ προσεύ χονται καὶ ἔμψυχοι καὶ κατὰ τὴν φύσιν. λόγοι καὶ ὄντες οἱ ἄνθρωποι τοὺς μὴ δ’ ὅλους κινουμένους, ἀλλὰ καὶ ἀμψύχους ὄντας ὡς θεοὺς προσαγορεύουσι καὶ τό γε θαυ μαστὸν ὅτι οὓς αὐτοὶ φυλάττουσιν ὑπεξουσίαν ἔχοντες τούτοις ὡς δεσπόταις κελεύουσι. καὶ μήτι νομίσης ταῦτά με λέγειν ἁπλῶς ἢ ψεύδεσθαι· κατ’ αὐτῶν· ἔστι μὲν γὰρ καὶ τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡ πίστις ἀπαντῶσα τούτων καὶ πάρεστι τοῖς βουλομένοις ὁρᾶν τὰ τοιαῦτα κρείττων δὲ μαρτυρία περὶ τούτων ἐστὶ παρὰ τῆς θείας γραφῆς προδιδασκούσης ἄνωθεν καὶ λεγούσης τὰ εἴδω λα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον ἔργα χειρῶν τῶν ἀν θρώπων· ὀφθαλμοὺς ἔχουσι καὶ οὐκ ὄψονται, στόμα ἔχουσι καὶ οὐ λαλήσουσιν· ὦτα ἔχουσι καὶ οὐκ καὶ οὐκ ἀκούσονται· ῥίνας ἔχουσι καὶ οὐκ ὁσφ θ ρ ανθήσονται· χεῖρας ἔχουσι καὶ οὐ ψηλαφήσουσιν πόδας ἔχον καὶ οὐ περιπατή σουσιν· οὐ φωνήσουσιν ἐν τῷ λαρυγγὶ αὐτῶν· ὅμοιοι αὐτοῖς γένοιντο οἱ ποιοῦντες αὐτὰ, οὐδὲ προφητι κὴ τούτων ἀπέστη μέμψης ἀλλ’ ἔτι καὶ ἐν τούτοις ὁ κατ’ αὐτῶν ἔλεγχος λέγοντος τοῦ πνεύματος αἰσχυνθήσονται οἱ πλάσσοντες θεὸν καὶ γλύφοντες πάντες μάταια καὶ πάντες ὅθεν ἐγένοντο ἐξη ράνθησαν καὶ κῶφοι ἀπ’ ἀνθρώπων συναχθήτωσαν πάντες καὶ στήτω σαν ἅμα ὅτι ὤξυνε τέκτων σιδή ρων καὶ ἐν τερέτρω ἐρίθμησεν αὐτὸ καὶ ἔστησεν αὐτὸ τῷ βρα χίωνι τῆς ἰσχύος αὐτοῦ· καὶ πεινάσει καὶ ἀσθενείσει καὶ οὐ μὴ πεῖν ὕδωρ ξύλων γὰρ ἐκλεξά μενος τέκτων ἔστησεν αὐτὸ ἐν μέτρῳ καὶ ἐν κόλλῃ ἐρίθμησεν αὐτὸ καὶ ἐποίησεν αὐτὸ ὡς μορφὴν τοῦ ἀνδρὸς καὶ ὡς ὁραιότητα τοῦ ἀνθρώπου· ἔστησεν αὐτὸ ἐν οἴκω ὃ ἔκοψεν ἐκ δρυμοῦ ξύλον ὃ καὶ ἐφύτευσεν ὁ κύριος καὶ υἱετὸς υἱετὸς ἐμήκινεν· ἵνα ἢ ἄνθρωπος εἰς καῦσιν καὶ λαβὼν ἀπ’ αὐτοῦ θερ μανθῆ καὶ καύσαντες ἔπεψαν ἄρτους ἐπ’ αὐτῷ τὸ δὲ λοιπὸν εἰρ γασαιτο εἰς θεοὺς καὶ προσεκύνη σαν αὐτοὺς οὐ τὸ· ἥμυσὺ αὐτοὺς κατέκαυσεν ἐν τῷ πυρὶ καὶ ἐπὶ τοῦ ἡμύσεος αὐτοῦ κρέας ὀπτήσας ἔφαγε καὶ ἐνεπλήσθη καὶ θερμάνθεις εἶπεν ἢ ἡ δύ μοὶ ὅτι ἐθερμάνθην καὶ εἶδον πῦρ τὸ δὲ λοιπὸν προσεκύνει λέ γων ἐξελοῦμαι ὅτι θεὸς μου εἰ σὺ οὐκ ἔγνωσαν φρονήσαι ὅτι ἀπη μαυρώθησαν τοῦ βλέπειν τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτῶν καὶ τοῦ νοήσαι τῇ καρδίᾳ καὶ οὐκ ἂν ἐ λογίσαντο ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτῶν οὐδὲ ἀνελογίσαντο ἐν τῇ· ψυχῆ αὐτοῦ ὧν οὐδὲ ἔγνων τῇ φρο νήσει ὅτι τὸ ἥμυσ ὶ ὺ αὐτοῦ κατέ καυσεν ἐν τῷ πυρὶ καὶ ἔπεψεν ἐπὶ τῶν ἀνθράκων αὐτοῦ ἄρ τους καὶ ὀπτήσας κρέας ἔφαγε καὶ τὸ λοιπὸν αὐτοῦ εἰς βδε λυγμα ἐποίησε καὶ προσκυνοῦ σ η ιν αὐτὸ· γνῶτε ὁ σποδὸς ἡ καρ δία αὐτῶν καὶ πλάνωνται, οὐδεὶς οὐδεὶς δύναται ἐξελέσθαι τὴν ψυχὴν αὐτῶν· ἴδεται καὶ οὐκ ἔρειται ὅτι ψεῦδος ἐν τῇ δεξιᾷ μου· πῶς οὖν οὐ παρὰ πᾶσι κρίθειεν καὶ παρὰ τῆς θείας γραφῆς ἀσεβείας κατηγορούμενοι ἢ πως οὐκ ἂν εἶεν κακοδαίμονες οἱ οὕτω φανερῶς ἐλεγχόμενοι τὰ ἄψυχα θρησ κεύοντες ἀντὶ τῆς ἀληθείας ποία δὲ τούτοις ἐλπὶς ἤ τις ἂν αὐτοῖς γένοιτο συγγνώμῃ πεπειθό σιν ἐπὶ τὰ ἄλογα καὶ ἀκί νητα, ἃ ἀντὶ τοῦ ἀληθινοῦ θεοῦ σεύουσι· εἴτε γὰρ εἴτε κἂ ν χωρὶς τοῦ σχήματος αὐτῆς τοῦ θεοῦ ἔπλαττεν ὁ τεχνίτης ἵνα μὴ τῆς ἀναισθησίας φανε ρὸν ἔχωσι τὸν ἔλεγχον ὑπέ κλεψαν γὰρ ἂν τὴν ὑπόνοιαν τῶν ἀκαιραίων ὡς τῶν αἰσθω μένων τῶν εἰδώλων εἰ μὴ τὰ σύμβολα τῶν αἰσθήσεων οἷον ὀφθαλμοὺς καὶ ῥίνας καὶ ὦτα καὶ στόμα καὶ χεῖρας εἶχον ἀκινήτως κείμενα πρὸς τὴν τῆς αἰσθήσεως χρῆσιν καὶ τῶν αἰσθητῶν ἀντίληψιν· νῦν δὲ νῦν δὲ ἔχοντες οὐκ ἔχουσι καὶ στήκοντες οὐ στήκουσιν καὶ καθεζό μενοι οὐ καθέζονται· οὐ γὰρ ἔχουσι τούτων τὴν ἐνέργειαν ἄλλως ὁ πλάσας ἠθέλησεν· οὕτω καὶ μένουσι κείμενοι· θεοῦ μὲν γνώρισμα μηδὲν παρέχοντες ἄψυχοι δὲ καθόλου μόνον τοῦ ἀνθρώπου τ έ ε χνη φαινόμενοι τεθέντες· εἰ δὲ καὶ οἱ τῶν τοι ούτων ψευδοθέων κήρυκες καὶ μάντις ποιηταὶ λέγω καὶ συγ γραφεῖς ἅπλως θεοὺς αὐτοὺς εἶναι συγγραφήκησαν· γὰρ ἀλλὰ μὴ καὶ τὰς πράξεις αὐτῶν πρὸς ἔλεγχον ἀθεότη 6τος καὶ τῆς αἰσχροποιοῦ πο λιτείας ἀναγεγραφήκησαν· ἠ δύναντο γὰρ καὶ μόνῳ τῷ τῆς θεότητος ὀνόματι τὴν ἀλή θειαν ὑφαρπάσαι· μᾶλλον δὲ τοὺς πολλοὺς ἀπὸ τῆς ἀ ληθείας πλανήσαι νῦν δὲ ἔρω τας καὶ ἀσελγείας διηγούμενοι τοῦ διὸς καὶ παιδοφθορείας τῶν ἄλλων καὶ ζηλοτυπίας πρὸς τὴν ἡδονὴν τῶν θηλει ῶν καὶ τοὺς φόβ ω ου ς καὶ δειλίας καὶ τὰς καὶ τὰς ἄλλας κακίας οὐδὲν ἄλλο ἢ ἑαυτοὺς ἐλέγχουσιν ὅτι ὅτι οὐ μόνον οὐ περὶ θεῶν διηγοῦν ται· ἀλλ’ οὐδὲ περὶ τῶν ἀνθρώ πων σεμνῶν περὶ αἰσχρῶν καὶ τοῦ καλοῦ μακρὰν ὄντων μυθολογοῦσιν· ἀλλ’ ἴσως περὶ τούτων οἱ δυσσεβεῖς ἐπὶ τὴν ἰδιότητα τῶν ποιητῶν κατα φεύξονται λέγοντες τῶν ποιη μάτων, ἴδιον εἶναι χαρακτῆρα τὰ μὴ ὄντα πλάττεσθαι καὶ ψεύ δεσθαι περαμύθον εἰς τὴν ἡδονὴν τῶν ἀκουόντων οὐ χάριν καὶ τὰ περὶ τῶν θεῶν αὐτοὺς πεποιηκέναι φήσουσιν ἀλλ’ αὐτὴ καὶ πάντων μᾶλλον ἡ πρόφασις αὐτοῖς ἔωλος δειχθήσεται ἀφ’ ὧν αὐτοὶ περὶ τούτων ἔχου σι τὴν δόξαν καὶ προτίθενται εἰ γὰρ τὰ παρὰ τοῖς ποιη ταῖς ἐστι πεπλανημένα καὶ ψευδῆ· ψευδὴς ἂν εἴη καὶ αὐτὴ ἡ παρὰ τοῦ διὸς καὶ τοῦ κρόνου καὶ ἥρας καὶ ἄρεως καὶ τῶν ἄλλων ὀνομασία ἴσως γὰρ ὡς αὐτή φησι καὶ τὰ ὀνόματα πέπλασται· καὶ οὐκ ἔστι οὐκ ἔστι μὲν· ὅλως ζεὺς οὐ δὲ κρόνος οὐδὲ ἀρ ή ς· πλάττον ται δὲ τούτους ὡς ὄντας οἱ ποι ηταὶ πρὸς ἀπάτην τῶν ἀκου όντων· πλάτον δὲ τῶν ποιητῶν τὰ μὴ ὄντα πῶς ὡς ὄντας αὐτοὺς θρησκεύουσιν ἢ ἴσως γὰρ ἂν πάλιν φήσωσι τὰ μὲν ὀνόματα οὐ πλάττονται, τὰς δὲ ψ πρά ξεις ψεύδονται κατ’ αὐτῶν ἀλλὰ καὶ τοῦτο οὐδὲν ἧττον πρὸς τὴν ἀπολογίαν αὐτῶν οὐκ ἀσφαλὲς εἰ γὰρ τὰς πράξεις ἐψεύσαντο πάντως καὶ τὰ ὀνόματα ὦν καὶ τὰς πράξεις εἶναι διηγήσαντο· ἢ εἰ ἀληθεύουσι περὶ τὰ ὀνόμα τα ἀληθεύουσι καὶ περὶ τὰς πράξεις ἐξ ἀνάγκης· ἄλλως τε οἱ εἶναι τούτους θεοὺς μυθολο γήσαντες ἴσασιν ἀληθῶς καὶ ἄδει θεοὺς πράττειν καὶ οὐκ ἄν ποτε τὰς τῶν ἀνθρώπων θεοῖς προσγράψει ἐννοίας· ὥσπερ οὐδὲ τὸ τοῦ πυρὸς ἔργον τῷ ὕδατι· τίς ἀναθ ύ ή σει· τὸ μὲν γὰρ καίει· τὸ δὲ ἔμπαλιν τὴν οὐσίαν ἔχει ψυχρὰν· εἰ μὲν οὖν αἱ αἱ πράξεις εἰσὶ θεῶν ἀξίαι θεοὶ ἂν εἶεν καὶ τούτων ἐργά ται· εἰ δὲ ἀνθρώπων ἐστὶ καὶ ἀνθρώπων οὐ καλῶν τὸ μοιχεύειν καὶ τὰ προειρημένα ἔργα ἄνθρωποι ἂν εἶεν οἱ ταῦ τα πράξαντες· καὶ οὐ θεοὶ κατ’ ἀλλήλους γὰρ ταῖς οὐσίαις τὰς πράξεις εἶναι χρὴ ἵνα καὶ ἐκ τῆς ἐνεργείας ὁ πράξας μαρτυρηθῆ· καὶ ἐκ τῆς οὐσίας ἡ πρᾶξις γνωσθῆναι δυνήθη· ὥσπερ οὖν εἴ τις διαλεγόμενος περὶ τοῦ ὕδατος καὶ πυρὸς καὶ τὰς τούτων ἐνεργείας ἀπαγγέλλων· οὐκ ἂν εἶπε· τὸ μὲν ὕδωρ καίειν· τὸ δὲ πῦρ ψυχεῖν· οὐδέ τις περὶ ἡλίου καὶ τῆς γῆς διηγεῖτο ἔλεγεν ἂν τὴν μὲν γῆν φωτίζειν· τὸν δὲ ἥλιον βοτάνας καὶ τοὺς καρ ποὺς σπείρασθαι ἀλλὰ καὶ λέγων πᾶσαν παραπληξίαν ὑπερέβαλεν οὕτως οἱ παρ’ αὐτοῖς συγγραφεῖς καὶ μάλιστα ὁ πάντων ἐξοχό τατος ποιητὴς· εἴπερ ἤδεισαν θεοὺς εἶναι τὸν δία καὶ τοὺς ἄλλους· τοι αύτας ἄλλοις περιέθηκαν πρά ξεις· αἳ μὴ εἶναι θεοὺς αὐτοὺς ἐλέγχουσιν ἐλέγχουσιν ἀλλὰ μᾶλλον ἀνθρώ πους καὶ ἀνθρώπους τοὺς οὐ σώφρονας ἢ εἰ ἐψεύσαντο ὡς ποιηταὶ, καὶ σὺ τούτων κατὰ ψευ δῆ διατὶ μὴ καὶ ἐπὶ τῆς ἀνδρεί ας ἀσθένειαν, ἀντὶ δὲ τῆς ἀσ θενείας ἀνδρεῖαν ἐπλάσαντο· ἔδει γὰρ ὥσπερ ἐπὶ τοῦ διὸς καὶ τῆς ἥρας οὕτω καὶ τοῦ μὲν ἀχιλλέως ἀσθένειαν κα ταψεύσασθαι τοῦ θερσίτου δύναμιν θαυμάσαι καὶ τοῦ μὲν ὁδυσσέως ἀσυνεσίαν δια βαλεῖν· τοῦ δὴ νέστορος παραφροσύνην πλάσασθαι καὶ τοῦ μὲν διομήδους καὶ τοῦ ἕκτορος γυναικίας πράξεις· τῆς δ’ ἐκάβης ἀνδρείας μυθολογήσαι ἐπὶ πάντων γὰρ ὡς αὐτοὶ λέ γουσιν ἔδει τοὺς ποιητὰς πλάτ τεσθαι καὶ ψεύδεσθαι· νῦν δὲ τοῖς μὲν ἀνθρώποις τὴν ἀλήθει αν ἐφύλαξαν· τῶν δὲ λεγομένων θεῶν οὐκ ἐφοβήθησαν καταψεύ δεσθαι καὶ τοῦτο γὰρ ἄν τις αὐτῶν εἴποι ὅτι ἐν μὲν ταῖς περιασελ γείαις αὐτῶν πράξεσι ψεύδονται· ἐν δὲ τοῖς ἐπαίνοις ὅθεν πα τέρα θεῶν καὶ ὕπατον καὶ ὀλύμπιον· καὶ ἐν οὔρανῷ βασιλε ύοντα λέγουσι τοῦτον δὲ οὐ μόνος, ἀλλὰ καὶ πᾶς ἀλλὰ καὶ πᾶς ὅστις ἐλέγξιε κατ’ αὐ τῶν εἶναι τὸν λόγον· πάλιν γὰρ ταῖς πρώταις ἀποδείξεσιν ἡ ἀλήθεια κατ’ αὐτῶν φανήσεται· αἱ μὲν γὰρ πράξεις ἀνθρώπους εἶναι αὐτοὺς ἐλέγχουσι· τὰ δὲ ἐγκώμια ὑπὲρ τὴν ἀνθρώπων ἐστὶ φύσιν· ἑκάτερον δὲ τούτων ἀκαταλλήλων ἐστὶ πρὸς ἑαυτὸ· οὔτε γὰρ τῶν ἐν τοῖς οὐρανοῖς ἴδιόν ἐστι τοιαῦτα πράτ τειν οὔτε τοὺς τὰ τοιαῦτα πράττοντας ὑπονοεῖν ἢ ὅτι τὰ μὲν ἐγκώμια ψευδῆ καὶ κεχαρισ μένα τυγχάνει αἱ δὲ πράξεις ἀληθεύουσι κατ’ αὐτῶν καὶ τοῦτο ἀληθὲς ἐκ τῆς συν ηθείας ἄν τις ἐπιγνώσεται· οὐδεὶς γὰρ ἐγκωμιάζων τίνα κατη γορεῖ τῆς τούτου πολιτείας ἀλλὰ μᾶλλον ε ο ἷς εἰσιν αἱ πρά ξεις αἰσχραὶ τούτους διὰ τὸν ἐκ τούτων ψόγον ἐπαίρου σι τοῖς ἐγκωμίοις ἵνα τῇ τού των ὑπερβολῇ τοὺς ἀκούοντας καὶ θαυμάζοντας ἀπατήσαν τες ἐπικρύψωσι τὴν ἐκείνων παρανομίαν· ὥσπερ οὖν εἰ ἐγκωμιάσαι τίνα τις προθέμενος μὴ μὴ εὑρίσκοιμεν ἐκ τῆς πολι τείας μὴ δὲ ἐξ ἀρετῆς τῆς ψυχῆς τὴν πρόφασιν τῶν ἐγκωμίων διὰ τὴν ἐν τούτοις αἰσχύνην ἄλλως δὲ αὐτοὺς ἐπαίροι τὰ ὑπὲρ αὐτοὺς αὐ τοῖς χαριζόμενος οὕτω καὶ οἱ παρ’ αὐτο ὺ ῖ ς θαυμαστοὶ ποιηταὶ δυσωπούμενοι ἐπὶ ταῖς αἰσχραῖς πράξεσι τῶν λε γομένων παρ’ αὐτοῖς θεῶν, τὸ ὑπὲρ ἄνθρωπον αὐτοῖς προσῆψαν ὄνομα· οὐκ εἰδότες ὅτι οὐ ταῖς ὑπὲρ ἄνθρωπον ὑπονοίαις ἐπισκιάσουσιν αὐτῶν τὰ ἀνθρώπι να ἀλλὰ μᾶλλον τοῖς ἀνθρώ ποις αὐτῶν ἐλαττώμασι τὰς θεοῦ ἐννοίας μὴ ἁρμοζειν αὐτοῖς διελέγξουσι· καὶ ἔγωγε νομίζω καὶ παρὰ γνώμην αὐτοῖς εἰρεῖσθαι τὰ τούτων πάθη καὶ τὰς τούτων πρά ξεις· ἐπειδὴ γὰρ τὴν θεοῦ ἀκοινωνήτως ὡς εἶπεν ἡ γρα φὴ προσηγορίαν καὶ τιμὴν τοῖς οὐκοῦσι θεοῖς ἀλλὰ τοῖς ἀνθρώποις θνητοῖς ἐσπού δαζον ἀναθεῖναι καὶ μέγα μέγα καὶ δυσσεβὲς ἦν τὸ ὑπ’ αὐτῶν τολμώμενον τούτου ἕνε κεν καὶ ἀκόντες ὑπὸ τῆς ἀ ληθείας ἠναγκάσθησαν τὰ τούτων ἐκθέσθαι πάθη ἵνα τοῖς μετὰ ταῦτα τὰ τούτων πάθη πρὸς ἔλεγχον· τοῦ μὴ εἶναι τούτους θεοὺς ἐν ταῖς περὶ αὐτῶν γρα φαῖς κείμενα πάση φαίνηται τίς οὖν ἀπολογία, τίς ἀπόδειξις περὶ τοῦ εἶναι τούτους θεοὺς γένοιτ’ ἂν τοῖς ἐν τούτοις δεισι δαιμονοῦσιν ἐκ μὲν γὰρ τῶν λεχθέντων μικρῷ πρότερον ἀνθρώπους αὐτοὺς καὶ ἀνθρώ πους οὐ σεμνοὺς ὄντας ὁ λόγος ἀπέ δειξεν εἰς ἐκεῖνο δὲ τάχα τρα πήσονται καὶ μέγα φρονήσουσιν ἐπὶ τοῖς εὑρεθεῖσι τῷ βίῳ χρησί μοις ὑπ’ αὐτῶν λέγοντες διὰ ταῦτα αὐτοὺς καὶ θεοὺς ἡγεῖσθαι ὅτι τοῖς ἀνθρώποις χρησίμοις γεγόνασι ζεὺς μὲν γὰρ λέγεται πλαστικὴν τέκνην ἐσχηκέναι· ποσειδὼν δὲ τὴν τοῦ κυβερνήτου καὶ ἥφεστον χαλκευτικήν· ἀθῆνα δὲ τὴν ὑφαντικὴν καὶ ἀπόλλων μὲν τὴν μουσικὴν μουσικὴν· ἀρτέμις δὲ τὴν κυνιδεγε τικὴν· καὶ ἥρα στολισμὸν· δημήτρα γεωργίαν καὶ ἄλλοι ἄλλας ὡς ἱστοροῦντες περὶ αὐτῶν διη γήσαντο· ἀλλὰ ταύτας καὶ τὰς τοιαύτας ἐπιστήμας οὐκ αὐτοῖς μόνοις ἔδει τοὺς ἀνθρώπους ἀναθεῖναι ἀλλὰ τῇ κοινῆ τῶν ἀνθρώπων φύσει εἰς ἣν ἀτενί ζοντες ἄνθρωποι τὰς τέκ νας ἐφαρίσκουσι· τὴν γὰρ τέχνην καὶ οἱ πολλοὶ λέγουσι φύ σεως αὐτὴν εἶναι μίμημα· εἰ τοίνυν ἐπιστήμονες περὶ ἃς ἐσπούδασαν τέχνας γεγονέναι οὐ διὰ τοῦτο καὶ θεοὺς αὐτοὺς ἀνάγκη νομίζειν ἀλλὰ μᾶλλον ἀνθρώπους· οὐ γὰρ ἐξ αὐτῶν αἱ τέχναι ἀλλ’ ἐν ταύταις καὶ αὐτοὶ τὴν φύσιν ἐμιμήσαντο ὄντες γὰρ ἄνθρωποι κατὰ τὴν φύσιν δεκτικοὶ ἐπιστήμης κατὰ τὸν περὶ αὐτὸν τεθέντα ὅρον οὐδὲν θαυμαστὸν εἰ τῇ ἀν θρωπίνη διανοίᾳ καὶ αὐτοὶ εἰς τὴν ἑαυτῶν φύσιν ἀποβλέποντες καὶ ταύτης τὴν ἐπιστήμην λαβόντες τὰς τέχνας ἐπενόησαν ἢ εἰ ἢ εἰ διὰ τὰς τους τῶν τεχνῶν τὰς εὑρέσεις θεοὺς αὐτοὺς ἄξιον ἀγορεύεσθαι λέγουσιν ὥρα καὶ τοὺς τῶν ἄλλων τεχνῶν εὑρετας θεοὺς ἀναγορεύειν καθ’ ὃν λόγον κᾀκεῖνοι τῆς τοιαύτης ὀνομα σίας ἠξιώθησαν γράμματα γὰρ ἐφεῦρον φοίνικες ποίησιν δὲ ἡρωϊκὴν ὅμηρος καὶ διαλεκτικὴν μὲν ζή νω ν ὁ ἐλεάτης· ῥητορικὴν δὲ τέχνην κόραξ ὁ συρακούσιος καὶ καρπῶν μελίσσων ἀρισταῖος σίτου δὲ σπορὰν τριπτόλεμος καὶ νόμους μὲν λυκουργὸς ὁ σπαρτιάτης· καὶ σόλων ὁ ἀθην αῖος· τῶν δὲ γραμματικῶν τὴν σύνταξιν καὶ ἀριθμοὺς καὶ μέτρα καὶ στάθμια παλαμή δης ἔφευρεν· ἄλλοι δὲ ἄλλα καὶ διάφορα τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων ἀπείγγηλαν χρή σιμα κατὰ τὴν τῶν ἱστορησάντων μαρτυρίαν εἴπερ οὖν αἱ ἐπίστημαι θεοποιοῦσι καὶ διὰ ταύτας εἰσὶ θεοὶ γλυπτοὶ ἀνάγκοι καὶ τοὺς ὕστερον ἐκείνων ἐφευρεται τῶν ἄλλων γινομένους εἶναι κατ’ αὐ τοὺς θεοὺς ἢ εἰ μὴ τούτους ἀξιοῦσι ἀξιοῦσι τῆς τοῦ θεοῦ τιμῆς ἀλ λ’ ἀνθρώπους ἐπιγινώσκουσιν ἀ κόλουθον καὶ τὸν δία καὶ τὴν ἥραν καὶ τοὺς ἄλλους μὴ ὀνο μάζεσθαι θεοὺς ἀλλὰ καὶ αὐ τοὺς ἀνθρώπους γεγένησθαι πιστε ύειν καὶ κατὰ περιττόν· ὅτι μηδὲ σεμνοὶ γεγόνασιν ὡς καὶ ἀπ’ αὐτῆς τῆς τῶν ἀγαλμά των γλυφῆς οὐδὲν ἄλλο ἢ ἀνθρώ πους αὐτοὺς ἐλέγχουσι· τίνα γὰρ ἄλλον αὐτοῖς γλύφοντες ἐπιβάλλου σι μορφὴν ἢ τὴν ἀῤῥένων καὶ τῶν γυναικῶν καὶ τῶν ἔτι κατωτέρω τούτων καὶ ἀλό γων ὄντων τὴν φύσιν πετεινῶν παντοίων τετραπόδων ἡμερῶν τε καὶ ἀγρίων καὶ τῶν ἑρπετῶν ὅσα γῆ καθάλαττα καὶ πᾶσα τῶν ὑ δάτων ἡ φύσις φέρει· εἰς γὰρ τὴν τῶν παθῶν καὶ ἡδονῶν ἀλογίαν πεσόντες οἱ ἄνθρωποι καὶ πλέον οὐδὲν ὁρῶντες ἢ ἡδονὰς καὶ σαρκὸς ἐπιθυμίας ὡς ἐν τούτοις τοῖς ἀλόγοις τὴν διάνοιαν ἔχοντες ἐν ἀλόγοις καὶ τὸ θεῖον ἀνεπλάσαντο κα τὰ τὴν ποικιλίαν τῶν παθῶν ἑαυτῶν καὶ θεοὺς καὶ θεοὺς τοσούτους γλύψαντες τετραπόδων τε εἰκόνες· καὶ ἑρπετῶν εἰσὶ παρ’ αὐτοῖς καθὼς καὶ ὁ τῆς θείας καὶ τῆς ἀλη θοῦς εὐσεβείας ἑρμηνεύς φησιν· ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλο γισμοῖς αὐτῶν καὶ ἐσκοτίσθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία φάσ κοντες εἶναι σοφοὶ· ἐμωράνθησαν καὶ ἠλλάξαντο τὴν δόξαν τοῦ ἀφθάρτου θεοῦ ἐν τῷ ὁμοιόματι εἰκόνος φθαρτοῦ τοῦ ἀνθρώπου· καὶ πετεινῶν καὶ τῶν τετραπόδων καὶ ἑρπετῶν διὸ καὶ παρέδωκεν αὐτοὺς εἰς πάθη ἀτιμίας προπάθόντες γὰρ τὴν ψυχὴν ταῖς τῶν ἡδονῶν ἀλογίαις ὡς προεῖπον ἐπὶ τὴν τοιαύτην θεοπλαστείαν κατέπεσον καὶ πέσοντες λοιπὸν ὡς παραδοθέντες ἐν τῷ ἀπο στραφῆναι τὸν θεὸν αὐτοὺς οὕ τως ἐν αὐτοῖς κυλίονται ἐν ἀλόγοις τὸν τοῦ λόγου πατέρα θεὸν ἀπεικάζουσι περὶ ὃν οἱ παρ’ ἕλλησι λεγόμενοι φιλόσοφοι καὶ ἐπιστήμονες ἐλεγχόμεν οι αι μὲν οὐκ ἀρνοῦνται ἀνθρώπων εἶναι καὶ τὰς τῶν ἀλόγων μορφὰς καὶ τύπους τοὺς φαινομένους αὐ τῶν θεοὺς ἀπολογούμενοι δὲ λέγουσι διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔχειν ἵνα διὰ τούτων τὸ θεῖον αὐτοῖς ἀπο κρίνηται καὶ φαίνηται οὐκ ἄλλως γὰρ αὐτὸν τὸν ἀόρατον δύνασθαι γνῶναι ἢ διὰ τῶν τοιούτων ἀγαλμάτων καὶ τελετῶν οἱ δὲ ἔτι τούτων σοφώτεροι καὶ βα θύτερα λέγειν νομίζοντες φασι διὰ τοῦτο· ταῦτα κατασ κεύα ε σθ αι καὶ τετυπώσθαι πρὸς τὴν ἐπίκλησιν καὶ τὴν ἐπιφάνειαν θείων τῶν ἀγγέλων καὶ δυνάμεων· ἵνα διὰ τούτων ἐπιφαινόμενοι γνωρίζωσιν αὐτοῖς περὶ τῆς τοῦ θεοῦ γνώσεως καὶ εἶναι τούτους· ὥσπερ γράμματα τοῖς ἀνθρώποις οὓς ἐντυγχάνοντες δύνανται γινώσ κειν περὶ τῆς τοῦ θεοῦ κα ταλήψεως ἀπὸ τῆς δι’ αὐτῶν γ ε ι νομένης τῶν θείων ἀγγέ λων φαινομένης ἐπιφανείας ταῦτα μὲν οὕτως ἐκεῖνοι μυ θολογοῦσιν οὐ γὰρ θεολογοῦσι μὴ γένοιτο· ἐὰν δὲ τις ἐξέτασις τὸν λόγον τὸν λόγον μετ’ ἐπιμελείας εὑρήση τοῦτον οὐκ ἔλαττον τῶν πρωτέ ρων δει κτ χθ έντων τὴν δόξαν ἵνα ψευδῆ· εἴποι γὰρ ἄν τις πρὸς αὐτοὺς παρελθὼν ἐπ’ ἀληθείᾳ κρινούσης πῶς ἀποκρίνεται θεὸς ἢ γνωρίζεται θεὸς διὰ τούτων πότερον διὰ τὴν περικειμένην αὐτοῖς ὕλην ἢ διὰ τὴν ἐν αὐτοῖς μορφὴν εἰ μὲν γὰρ διὰ τὴν ὕλην τις ἡ χρεία τῆς μορφῆς καὶ μὴ πρὶν πλασθῆναι ταῦτα διὰ πάσης αὐτῶν τῆς ὕλης ἐπί φαίνεσθαι τὸν θεὸν· μάτην δὲ καὶ τοὺς ναοὺς ὅ οὗ τι περὶ ἐτύχει σαν συγκλείοντες ἕνα λίθον ἢ ξύλον ἢ χρυσὸν μέρος πάσης τῆς γῆς πεπληρωμένης τῆς τούτων οὐσίας· εἰ δὲ ἡ ἐπικει μένης μορφὴ αἰτία γίνεται τῆς θείας ἐπιφανείας τις ἡ χρεία τῆς ὕλης τοῦ χρυσοῦ καὶ τῶν ἄλλων καὶ μὴ μ άλλω ᾶλλο ν δι’ αὐτῶν τῶν φύσει ζώων ὧν εἰσι μορφαὶ τὰ γλύμματα τὸν θεὸν ἐπιφαίνεσθαι· καλλίων γὰρ ἂν ἡ περὶ τοῦ θεοῦ δόξα κα τὰ τὸν θεὸν αὐτὸν ἐγεγόνει λόγον λόγον εἰ διὰ ζώων ἐμψύχων λογικ ῶ ό ν τε καὶ ἄλογον ἐπεφαίνε το καὶ μὴ ἐν ἀψύχοις καὶ ἀκινήτοις προσεδόκατο ἐφ’ οἷς μαλιστα καθ’ ἑαυτῶν τὴν ἀσέβειαν ἐρ γάζονται· τὰ γὰρ τῇ φύσει ζῶα τετράποδά τε καὶ πε τεινὰ καὶ ἑρπετὰ βδελυττόμε νοι καὶ ἀποστρεφόμενοι ἢ διὰ τὴν ἀρυότητα ἢ διὰ τὴν παρίαν ὅμως τοὺς τούτων τύ πους ἐν λίθοις καὶ χρυσῷ γλύψαν τες θεοποιοῦσιν· ἔδει δὲ αὐτά μᾶλλον τὰ ζῶντα θρησκεύειν ἢ τοὺς τούτων τύπους ἐν τούτοις προσκυνεῖσθαι ἢ τάχα τούτων μὲν οὐδὲν οὔτε ἡ μορφὴ οὔτε ἡ ὕλη αἰτία τῆς τοῦ θεοῦ παρουσίας ἔστι μόνη δὲ ἡ μετ’ ἐπιστήμης τέχνη τὸ θεῖον ἐκκαλεῖται ἅτε δὴ τῆς φύσεως μίμημα αὐτῆ τυγχάνουσα· ἀλλ’ εἰ διὰ τὴν ἐπιστήμην ἐπιφοιτὰ τὸ θεῖον τοῖς γλύμμασι· τίς πάλιν ἡ χρεία τῆς ὕλης οὔσης τῆς ἐπιστήμης ἐν τοῖς ἀνθρώποις εἰ γὰρ ὅλως διὰ τὴν τέχνην ἐπιφαίνεται ὁ θεὸς· καὶ διὰ τοῦτο θρησκεύονται ὡς θεοὶ θρησκεύονται ὡς θεοὶ τὰ γλύμματα ἔδει τοὺς ἀνθρώπους τῆς τέχνης ὄντας ἀρχηγοὺς προσκινεῖσθαι καὶ θρησκεύεσθαι ὅσω καὶ λογικοὶ καὶ τὴν ἐπιστήμην ἔχουσιν ἐν ἐ ἑ αυτοῖς περὶ δὲ τῆς δευτέρας καὶ τῆς βαθυτέρας δῆθεν ἀπολογίας καὶ ταῦτα ἄν τις ἀκολούθως εἴποι εἰ οὐ διὰ τὴν αὐτὴν τοῦ θεοῦ ἐπι φάνειαν ταῦτα ὑμῖν πεποίηται ὦ ἕλληνες· ἀλλὰ διὰ τὴν ἀγγέ λων ἐκεῖ παρουσίαν διατὶ τὰ ἀγάλ ματα δι’ ὧν ἐπικαλεῖσθαι τὰς δυνάμεις ποιεῖτε κρείττονα καὶ ὑπὲρ αὐτὰς τὰς ἐπικληθείσας δυνά μεις χάριν γὰρ τῆς παρὰ τοῦ θεοῦ καταλήψεως γλύφοντες τὰς μορφὰς ὥς φατε αὐτοῦ τοῦ θεοῦ τὴν τιμὴν καὶ τὴν προ σηγορίαν τοῖς γλύμμασι περιτί θετε πρᾶγμα πασχοντες οὐκ εὐαγὲς· ὁμολογοῦντες γὰρ ὑπεραί ρειν τὴν τοῦ θεοῦ δύναμιν τῆς τῶν ἀγαλμάτων σμικρό τητος καὶ διὰ τοῦτο μὴ τολμῶντες τὸν θεὸν δι’ αὐτῶν· τὰς δὲ ὕλας δυνάμεις ἐπικαλεῖσθαι αὐτοὶ ταύτας ταύτας ὑπερβάντες οὐ τὴν παρου σίαν ἐφοβήθητε τούτου τὴν προ σηγορίαν τοῖς λίθοις καὶ ξύλοις ἀνεθήκατε καὶ τοὺς θεοὺς ἀντὶ λίθον καὶ τέχνης τῶν ἀνθρώπων ονομάζετε καὶ προσκυνεῖτε εἰ γὰρ καὶ ὡς γράμματά εἰσιν nonnulla desunt ὑμῖν ταῦτα ὡς ψεύδεσθαι τῆς ἐπὶ τὸν θεὸν θεωρίας οὐ δίκαιον τὰ σημαίνοντα τοῦ σημαινομένου προ τιμᾶν οὐδὲ γὰρ ε γ ι γράφει τις τοῦ βασιλέως ὄνομα ἀκινδύνως ἔχει τὸ γράμμα προτιμᾶν τοῦ βα σιλέως ἀλλ’ ὁ τοιοῦτος θάνατον μὲν 555ἔχει τὴν ζημίαν τὸ δὲ γράμμα τῇ τοῦ γράψαντος ἐπιστήμη τε τύπωται οὕτω καὶ ὑμεῖς εἴπερ ἐῤῥώ μενον εἴχετε τὸν λογισμὸν, οὐκ ἂν τὸ τηλικοῦτον τῆς θειότητος τὸ γνώρισμα γνώρισμα εἰς τὴν ὕλην κατα φέρεται· ἀλλὰ καὶ τὸ γλύμμα οὐκ ἂν προετιμήσατε τοῦ γλύψαν τος ἀνθρώπου· εἰ γὰρ καὶ ὅλως ὡς γράμματα σημαίνουσι τὴν τοῦ θεοῦ ἐπιφάνειαν καὶ διὰ τοῦτο ὡς θεὸν σημαίνοντα θεοποιίας εἰσὶν ἄξια ἀλλὰ γοῦν τὸν ταῦτα γλύψαντα καὶ χαράξαντα· φημὶ δὲ πάλιν τὸν τεχνίτην πολ λῷ πλέον ἔδει θεοποιειθῆναι· ὡς δεῖ μᾶλλον ἐκείνων δυνατώτερον καὶ θειότερον ὑπάρχοντα· ὅσω κατὰ κατὰ τὴν αὐτοῦ βούλησιν ἐξέσθη καὶ τετύπωται εἰ τοίνυν τὰ γράμματα θαύματος ἄξια εἰσιν· πολλῷ πλέον ὁ γράψας ὑπεραίρει τῷ θαύματι διὰ τὴν τέχνην καὶ τὴν τῆς ψυχῆς ἐπιστήμην· οὐκ οὖν εἰ μὴ διὰ τοῦτο θεοὺς αὐτοὺς ἄξιον νομίζειν πάλιν αὐτοὺς ἄν τις ἔροιτο περὶ τῆς τῶν εἰδώλων μανίας, τὴν αἰτίαν τῆς τοιαύτης αὐτῶν μορφῆς παρ’ αὐτῶν ἀξιῶν μαθεῖν· εἰ μὲν γὰρ ὅτι ἀνθρωπόμορφόν ἐστι τὸ θεῖον διὰ τοῦτο οὕτω τετύπωται, διατὶ διατὶ καὶ ἀλόγων αὐτῷ τύπους περιτιθέασιν εἰ δὲ ζώων ἀλόγων αὐτῷ τύπους περιτιθέασιν εἰ δὲ ζώων ἀλόγων ἐστὶν ὁ τούτου τύπος· διατί καὶ ζώων τῶν λογικῶν αὐτῷ περιτιθέασι γλυφὰς εἰ δὲ τὸ συναμφότερόν ἐστι καὶ ἐξ ἀμφοτέρων κατειλήφασι τὸν θεὸν ὅτι τε ἄλογον καὶ λο γικὸν ἔχει τοὺς τύπους, τί διαι ροῦσι τὰ συνημμένα καὶ χωρίζου σι τὴν ἀλόγων καὶ τῶν ἀν θρώπων γλυφὴν· καὶ οὐ πάντοτε ἐξ ἀμφοτέρων αὐτῶν γλύφουσιν ὁποῖα τὰ παρὰ τοῖς μύθοις ἐστὶ πλάσματα ἡ σκύλλα καὶ ἡ χα ρύ βδις καὶ ὁ ἱπποκενταῦρος καὶ ὁ παρὰ τοῖς αἰγυπτίοις κυνοκέφαλος ἄνου βις. ἔδει γὰρ ἢ μόνους αὐτοὺς γράφεσθαι δι φυεῖς ἢ μίαν αὐτὴν ἐχόντων μορφὴν μὴ καὶ τὴν ἄλλην ἀνα πλάττεσθαι κατ’ αὐτῶν· καὶ πάλιν εἰ ἀῤῥενικῶν τούτων εἰσὶν αἱ μορφαὶ διατὶ καὶ θηλειῶν αὐ τοῖς περιτιθέασι τύπους εἰ δὲ θηλυκῶν εἰσι διατὶ καὶ ἀῤῥενικῶν κατ’ αὐτῶν ψεύδονται τὰς μορφὰς μορφὰς εἰ δὲ πάλιν τὸ συναμφότερον ἧν ἔδει μὴ διαιρεῖσθαι ἀλλ’ ἀμ φότερα συνάπτεσθαι καὶ γίνεσθαι κατὰ τοὺς λεγομένους ἐ ἑ ρμαφρο δίτους ἵνα μὴ μόνον ἀσέβειαν καὶ τὴν συκοφαντίαν ἀλλὰ καὶ γέλωτας 333αὐτῶν ἡ δεισυδαιμονία τοῖς ὁρῶσι παράσχη καὶ ὅλως εἰ σωματο ειδὲς τὸ θείον ὐ ὑ πολαμβάνουσιν ὥστε καὶ γαστέρα καὶ χεῖρας καὶ πόδας καὶ πάλιν αὐχένα καὶ στίθος καὶ τὰ ἄλλα τὰ πρὸς τὴν τῶν ἀνθρώπων γένεσιν μέλη ἐπινοεῖν αὐτῷ καὶ ἀναπλάττειν· ὅρα εἰς ὅσην τὴν ἀσέβειαν καὶ τὴν ἀθεότητα καταπέπτωκε τού των ὁ νοῦς ὥστε τὰ τοιαῦτα ἐ πινοεῖν περὶ τοῦ θε ειοῦ είου · ἀκολουθεῖ γὰρ αὐτῷ καὶ τὰ ἄλλα τοῦ σώματος πάντως πάσχειν ὥστε καὶ τὰ τοιαῦτα οὐκ ἴδια τοῦ θεοῦ τέμνεσθαι καὶ διαιρεῖσθαι καὶ πάλιν ἐξ ὅλου φθείρεσθαι· ταῦτα δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα οὐκ ἴδια τοῦ θεοῦ· ἀλλὰ μᾶλλον τῶν ἐπὶ γῆς σωμάτων ἐστὶν. ὁ μὲν γὰρ θεὸς ἀσώματός ἔστι καὶ ἄφθαρτος καὶ σωμάτων εἰσὶ τύποι καὶ τῆς παρ’ καὶ τῆς παρ’ αὐτῶν καὶ ἀθάνα τος· οὐδενὸς εἰς ὀ ὁ τιοῦν δεόμενος ταῦτα δὲ καὶ φθαρτὰ καὶ σωμάτων εἰσὶν τύποι· καὶ τῆς παρ’ αὐτῶν ἐπιδεόμενα χρείας ὥσπερ καὶ πρότερον εἴρηται πολλάκις γὰρ ὁρῶμεν ἀνακαινούμενος τοὺς παλαιωθέντας καὶ οὓς ὁ χρόνος ἢ υἱετὸς· ἢ ἄλλο τι τῶν ἐπὶ γῆς ζώντων ἠφάνησε τού τους ἀναπλαττομένους ἐφω ἄν τις αὐτῶν καταγινώσκεται τῆς παραφρωσύνης ὅτι ὧν αὐτοὶ ποίηται τυγχάνουσι τούτους θεοὺς ἀναγορεύουσι καὶ οὓς αὐτοὶ ταῖς τέχναις περικοσμοῦσιν ἕνεκα τοῦ μὴ φθαρῆναι παρὰ τούτων αὐτοὶ σωτηρίαν αἰτοῦσιν καὶ οὓς ἀγνοοῦσι δεομ τῆς αὐτῶν ἐπιμε ας παρὰ τούτων τοὶ τὰς τὰς ἑαυτῶν χρείας ἀξιοῦσιν ἀ ποπλ ηροῦ ήρου σθαι καὶ οὓς ἐν μι κραῖς οἴκοις κατακλείουσι· τού τους οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς δεσπότας οὐκ αἰσσχύνονται κα λοῦντες· οὐ μόνον δὲ εκ τούτων ἄν τις αὐτῶν τὴν θεότητα κα ταμάθοι ἀλλὰ καὶ ἀφ’ ὧν ἐν αὐτοῖς τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν· ἔστιν ἀσύμφωνος ἡ δόξα· εἰ γὰρ αὐτοὶ θεοὶ θεοὶ εἰσιν ὡς λέγουσι καὶ περὶ αὐτῶν φιλοσοφοῦσι· τινί τις πρόσ θηται τούτων καὶ ποίους ἐν ἂν αὐτῶν κρινη κυριωτέρους· ἵνα ἢ τὸν θεὸν θαῤῥήση προσκυνῶν ἢ ὥς φασιν ἐν αὐτοῖς μὴ διστάζη γινώσκων τὸ θεῖον οὐ γὰρ οἱ αὐ τοὶ παρὰ πᾶσιν ὀνομάζονται θεοὶ· ἀλλ’ ὅσα κατὰ τὸ πλεῖστόν ἐστιν ἔθνη τοιοῦτοι καὶ θεοῖ ἀναπλάτ τονται· ἔστι δὲ ὅπου καὶ μία χώρα καὶ μία πόλις περὶ αὐ τὰς σταζ στασιάζουσι περὶ τῆς τῶν εἰδώλων δεισιδαιμονίας φοίνικες γὰρ τοὺς παρὰ τοῖς αἰγυπτίοις οὐκ ἴσασι λεγομένους ἐούς· οὐδὲ αἰγύπτιοι τὰ αὗτα τοῖς παρὰ φοινιξὶ προσκυνοῦ σιν εἴδωλα καὶ σκύθαι μὲν τοὺς περσῶν περσὰς δὲ τοὺς σύρων οὐ παραδέχονται θεοὺς. ἀλλὰ καὶ πελάγις μὲν τοὺς ἐν θράκη θεοὺς διαβάλλουσι· θράκες δὲ τοὺς παρὰ θηβαίων οὐ γινώσ κουσιν· ἰνδοὶ δὲ κατὰ ἀῤῥάβων καὶ ἄῤῥαβες κατ’ αἰτιώπων καὶ αἰτήοπεις κατ’ αὐτῶν ἐν εἰδώλοις διαφέρονται διαφέρονται· καὶ σύροι μὲν τὰ κιλικῶν οὐ σέβουσι· καππα δόκων δὲ τὸ γένος ἄλλους ὀνομά ζουσι θεοὺς παρὰ τούτοις· καὶ βιθυνοὶ μὲν ἑτέρους· ἀρ μένιοι ἄλλους ἑαυτοῖς ἀνεπλά σαντο· καὶ τί μοι χρεία πω πολλῶν ἠπ ει ύ ρωται παρὰ τοὺς ἐν ταῖς νήσοις ἄλλους θεοὺς ἄλλους προσ κυνοῦσι· καὶ ὅλως ἑκάστη πόλις καὶ κώμη τοὺς ἐγκειτόνων οὐκ εἰ διὰ θεοὺς τοὺς ἑαυτῆς προκρίνει 4καὶ μόνους εἶναι τούτους νομίζει θεοὺς. παρὰ γὰρ τῶν ἐν τῇ αἰγύπτῳ μυσαρῶν οὐδὲ λέγ ει ο ν ἐστὶ πᾶσιν ἐπ’ ὀφθαλμῶν ὄντων ὅτι καὶ ἐναντίας καὶ μαχομέ νας ἀλλήλαις ἔχουσι τὰς θρησ κείας αἱ πόλεις καὶ αἱ ἐγκειτόνων ἀεὶ σπουδάζουσι κατὰ τῶν πλή σιον τὰ ἐναντία σέβειν ὁ γοῦν παρ’ ἑτέροις προσκυνούμενος θεὸς κροκόδειλος οὗτος παρὰ τοῖς πλήσιον βδέλυγμα νομίζεται καὶ ὁ παρ’ ἑτέροις λέων ὡς θεὸς θρησκευόμενος τοῦτον οἷαστει γήτονες οὐ μόνον οὐ θρησκεύουσιν ἀλλὰ καὶ εὕρον θ τ ες ἀποκτένουσιν ὡς ὡς θηρίων· καὶ ὁ παρὰ τοῖς ἄλ λοις ἀνατεθεὶς ἰχθὺς οὕτως ἐν ἄλλῳ ἁλίσκεται· ὅθεν δὴ πόλεμοι καὶ στάσ η ει ς καὶ πᾶσα φωνῶν πρόφασις καὶ πᾶσα τῶν παθῶν ἡδονὴ, παρ’ αὐτοῖς ἐστι καὶ τό γε θαυμαστὸν, ὅτι ὡς οἱ ἱστορήσαντες ἐξηγοῦνται οἱ πέλασγοι μαθόντες τῶν θεῶν τὰ ὀνόματα οὐκ ἴσασιν οὗτοι τοὺς παρὰ τοῖς αἰγυπτίοις θεοὺς ἄλλα ἄλλους παρ’ ἐκείνους θρησκεύουσι καὶ ὅλως πάντων τῶν ἐν εἰδώλοις μανέντων ἐθνῶν διά φορός ἐστιν ἡ δόξα καὶ ἡ θρησ κεία καὶ οὐ τὰ αὐτὰ, παρὰ τοῖς αὐτοῖς εὑρίσκεται καὶ εἰκότως γε τοῦτο πάσχουσιν· ἐκπέσοντες γὰρ ἀπὸ τῆς πρὸς τὸν ἕνα θεὸν κατενοήσεως εἰς πολλὰ καὶ τὰ διά φορα καταπεπτώκασι καὶ ἀπο στραφέντες τὸν ἀληθῶς τοῦ πα τρὸς λόγον τὸν πάντων σωτῆρα χριστὸν πάντων, εἰκότως εἰς πολλὰ τὴν διάνοιαν ἔχωσι ῥεμβόμενην καὶ ὥσπερ οἱ τὸν ἥλιον ἀποστραφέντες καὶ ἐν σκοτεινοῖς γενόμενοι τόποις πολλὰς ἀνόδους κυκλεύουσιν ὁδοὺς καὶ τοὺς μὲν παρόντας οὐχ ὁρῶσι τοὺς δὲ μὴ ὄντας φαντάζονται ὡς τοὺς ὡς τοὺς παρόντας καὶ βλέποντες οὐ βλέπουσι τὸν αὐτὸν τρόπον οἱ τὸν θεὸν ἀποστραφέντες καὶ σκοτισθέντες τὴν ψυχὴν ῥεμ βόμενον ἔχουσι τὸν νοῦν καὶ τὰ οὐκ ὄντα ὡς μεθύοντες καὶ μὴ ὁ ρῶντες φαντάζονται· ταῦτα δὲ οὐ μικρὸς ἔλεγχός ἐστι τῆς ἀληθοῦς ἀθεότητος αὐτῶν διαφόρων γὰρ ὄντων καὶ πολλῶν κατὰ χώραν καὶ πόλιν θεῶν καὶ τοῦ ἑτέρου τὸν τοῦ ἑτέρου ἀναιροῦντος θεὸν οἱ πάντες παρὰ πάντων ἀναιροῦνται καὶ γὰρ οἱ παρ’ ἄλλοις νομιζόμενοι θεοὶ τῶν παρ’ ἄλλοις λεγομένων θεῶν γίνονται θυσίαι καὶ σπονδαὶ· καὶ τῶν ἄλλων αἱ θυσίαι, ἄλλων ἔμπαλίν εἰσι θεοὶ. αἰγύπτιοι δὲ τὸν βοῦν καὶ τὸν ἄπιν μόσχον ὄντα σέβουσι καὶ τούτους ἄλλοι τῷ διὶ θύουσι· κἂν γὰρ μὴ αὐτοὺς ἐκείνους οὓς ἀνα θή τεθεί κασι θύσωσιν ἀλλὰ τὰ ὅμοια θύοντες τὰ αὐτὰ προσάγειν δοκοῦσι λύβες πρόβατον ὃ καλοῦσιν ἄμ μωνα, θεὸν ἔχουσι· καὶ τοῦτο πολλοῖς παρὰ τῶν ἑτέρων εἰς θυσίαν σφάζεται· ἰνδοὶ τὸν διό νυσον θρῆσκευουσι συμβολικῶς οἶνον αὐτὸν ὀνομάζοντες αὐτὸν ὀνομάζοντες καὶ τοῦτον τοῖς ἄλλοις σπένδουσιν ἕτεροι ἄλλοι τοὺς ποταμοὺς καὶ κρήνας καὶ πάντων μάλιστα αἰγύπτιοι τὸ ὕδωρ προτε τιμήκασι καὶ θεοὺς ἀναγορεύουσι καὶ ὅμως ἄλλοι καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ ταῦ τα θρησκεύοντες αἰγύπτιοι τοὺς τῶν ἄλλων ῥύπους καὶ τοὺς ἑαυτῶν ἀπονίπτονται τοῖς ὕδασι καὶ τὸ λείψα νον μετὰ ἀτιμίας ἐκρύπτουσι σχέ δων πᾶσα εἰ τῶν αἰγυπτίων εἰδω λομανία τῶν παρ’ ἄλλοις θεῶν ἐστι θυσία· ὥστ’ ἂν αὐτοὺς καὶ παρ’ αὐτῶν ἐκείνων χλευάζεσθαι ὅτι μὴ θεοὺς, ἀλλὰ τὰ τῶν ἄλλων ἔτι τε καὶ παρ’ αὐτοῖς ἀπο τροπιάσματα καὶ θυσίας ὄντα θεοποιοῦνται· ἤδη δέ τινες εἰς τοσαύτην ἀσέβειαν καὶ τὴν πα ραφροσύνην ἐξηνέχθησαν ὡς καὶ αὐτοὺς τοὺς ἀνθρώπους ὥς εἰσι τύποι καὶ μορφαὶ τοῖς παρ’ αὐτοῖς φ ψευδοθέοις κα τασφάτειν καὶ θυσίας προσάγειν καὶ οὐχ’ ὁρῶσιν οἱ κακοδαίμο νες ὅτι τὰ σφαγιαζόμενα θαύματα ἀρχέτυπά εἰσι τῶν ὑπ’ αὐτῶν πλασθέντων καὶ προσκυνουμένων θεῶν θεῶν· καὶ οἷς προσάγουσι τοὺς ἀνθρώπους σχέδων γὰρ τὰ ὅμοια τοῖς ὁμοίοις ἢ μᾶλλον τὰ κρείττονα τοῖς ἐλάττοσι προσάγουσιν ἔμψυ χα γὰρ τοὶς ἀψύχοις θύουσι καὶ λογικὰ τοῖς ἀκινήτοις προ σάγουσι σκύθαι γὰρ οἱ καλούμενοι τοὺς ἀπὸ ναυαγίων καὶ ὅσους ἂν λάβω σου τῶν ἑλλήνων εἰς τὰς θυσίας ἀναφέρουσι τοσοῦ τον ἀσεβοῦντες κατὰ τῶν ὁμογε νῶν ἀνθρώπων καὶ οὕτως ἐλέγ χοντες τῶν θεῶν τὴν ὁμότητα ὅτι οὓς ἡ πρόνοια ἀπὸ θαλάσσης ἐκ κινδύνων διέσωσε τού τους αὐτοὶ κατασφάτουσι μονον οὐχὶ κατὰ τῆς προνοίας γενό μενοι· ὅτι τὴν ἐκείνης εὐεργεσίαν τῇ ἑαυτῶν θηριώδει ψυχῇ κατα κρύπτουσιν· ἄλλοι δὲ τῷ ἄρει· ἐπειδ’ ἂν ἐκ τῶν πολέμων ἐπανελ θῶσι καὶ τὰς νίκας φέρωσι καὶ τηνικαῦτα εἰς ἐ ἑ κατὸν τάδας διελόντες καὶ ἀφ’ ἑκάστης ἕνα λαμ βάνοντες τοσούτους κατασ φάζουσιν, ὅσους ἂν κατὰ μίαν ἑκατὸν τάδα ἐκλέξωνται· οὐ μό νον δὲ σκύθαι διὰ τὴν ἐν τοῖς βαρβάροις βαρβάροις ἔμφυτον αὐτοῖς ἀγρι ότητα τὰ τοιαῦτα μυσαρα δρώσιν ἀλλ’ ἴδιόν εστι τῆς τῶν εἰδώλων καὶ τῶν δαιμόνων κακίας τοῦτο τὸ δράμα· καὶ γὰρ καὶ αἰγύπτιοι ἐθύομεν· καὶ πάλαι τῇ ἥρᾳ τοι αῦτα σφάγια· φοίνικες δὲ καὶ κρίταις ἐν ταῖς τεκνοθυσίαις ἑαυτῶν τὸν κρόνον ἱλάσκοντο· καὶ οἱ πά λαι δὲ ῥωμαῖοι τὸν καλούμενον λατιάριον δι’ ἀνθρωποθυσίαις κ ἐθρήσκευον καὶ ἄλλοι ἄλλως καὶ πάντες ἁπλῶς ἐμίαινον καὶ ἐ μιαίνοντο· ἐμιαίνοντο μὲν αὐτο ῖ ὶ δρῶντες τὰ φονικὰ· ἐμίαινον δε τοὺς ἑαυτῶν ναοὺς τοιαύταις καπνίζοντες οὐσίαις, ἀπὸ δὴ τούτων τὰ κατὰ τοὺς ἀνθρώπους εἰς πλῆθος ἔφθασεν. ὁρῶντες γὰρ ἐν τούτοις τοὺς παρ’ αὐτοῖς α ἱ ἡ δομένους θαι δαίμονας εὐθέως καὶ αὐτοὶ τοῖς τοιούτοις πλημ μελίμασι τοὺς ἑαυτὸν θεοὺς ἐμιμήσαντο ἴδιον ἡγούμενοι κατώρθω μα τὴν πρὸς τὰ κρείττονα ὡς αὐτοὶ νομίζουσι μ ί ή μησιν ἔνθεν ἀνδροφωνίαις μὲν καὶ τεκνοκτο νίαις καὶ πάσαις ταῖς ἀσελγείαις ἡττ ή ί θησαν ἡττήθησαν οἱ ἄνθρωποι καὶ γὰρ σχε δὸν πᾶσα πόλις ἀσελγείας ἐστὶ μέστη δι’ ὀ ὁ μοιότητα τρόπων τῶν παρ’ αὐτοῖς θεῶν γινόμενοι· καὶ οὐκ ἔστι σώφρων ἐν τοῖς εἰδώλοις εἰ μὴ μόνος ὁ παρ’ αὐτοῖς ἐπ’ ἀσελγείᾳ μαρτυρούμενος· γυναῖκες δὲ οὖν ἐν εἰδώλοις τῆς φοινίκης πάλαι προεκαθέζοντο ἀπαρχόμεναι τοῖς ἐκεῖ θεοῖς ἑαυτῶν μισθαρνίαν νομίζουσαι τῇ πορνείᾳ τὸν θεὸν ἑαυτὸν· ἱλάσκεσθαι καὶ εἰς τὴν εὐμενίαν ἄγειν αὐτὸν διὰ τούτων ἄνδρες δὲ τὴν φύσιν ἀρνούμενοι· καὶ μηκέτι εἶναι θέλον τες ἄῤῥενες τὴν γυναικῶν πλάττονται φύσιν ὡς ἐκ τούτων κατὰ θύμια καὶ τὴν τιμὴν τῇ μητρ ὴ ὶ τῶν παρ’ αὐτοῖς λεγομέ νων θεῶν ποιουντες· πάντες δὲ ὁμοῦ τοῖς ει αἰσχ ύ ί στοις βιοῦσι καὶ τοῖς χείροσιν ἑαυτοῖς ἀ μίλλωνται καὶ ὡς εἶπεν ὁ ἅγιος τοῦ χριστοῦ διάκονος παῦλος αἵ τε γὰρ θύλιαι αὐτῶν μετήλ λαξαν τὴν φυσικὴν χρῆσιν εἰς τὴν παρὰ φύσιν ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄῤῥενες ἐν ἄρσεσι τὴν ἀσχημοσύνην αἰσχημοσύνην κατεργαζόμε νοι· ταῦτα δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα πράσσοντες ὁμολογοῦσι καὶ καὶ τοὺς λεγομένους αὐτῶν θεοὺς τοιοῦτον ἐσχηκέναι τὸν βίον· ἐκ μὲν γὰρ διὸς τὴν παιδοφθορίαν καὶ τὴν μοιχείαν· ἐκ δ’ ἀφρο δίτης τὴν πορνείαν καὶ ἐκ μὲν ῥέας τὴν ἀσέλγειαν· ἐκ δὲ ἄρεος τοὺς φόνους· καὶ ἐξ ἄλλων ἄλλα τοιαῦτα μεμαθήκασι· ναοὶ νόμοι μὲν κολάζουσιν· πᾶς δὲ σώ φρων ἀνὴρ ἀποστρέφεται· ἄρ’ οὖν ἄξιον ἔτι τούτους νομίζειν εἶναι θεοὺς τοὺς τὰ τοιαῦτα ποιοῦντας καὶ μὴ μᾶλλον τῶν ἀλόγων ἀ λογωτέρους ἡγεῖσθαι τούτους διὰ τὴν ἀσέλγειαν τῶν τρόπων ἄρ’ ἄξιον τοὺς θρησκεύοντας αὐτοὺς νομίζειν ἀνθρώπους καὶ μὴ μᾶλλον ὡς ἀλόγων ἀλο γωτέρους καὶ τῶν ἀψύχων ἀψυ χωτέρους οἰκτειρεῖν· εἰ γὰρ ἐ λογίζοντο τῆς ἑαυτῶν ψυ χῆς τὸν νοῦν, οὐκ ἂν ἐν τούτοις καταπεπτώκησαν ὅλοι πρήνεις καὶ τῶν ἀληθινῶν ἠρνοῦντο τοῦ χριστοῦ πατέρα θεὸν· ἄλλ’ ἴσως ἴσως ἐπαναβεβηκότες τούτων καὶ περὶ τὴν κτῆσιν ἐπτοημένοι δυσω πούμενοι τοῖς παρ’ αὐτῶν βδελυγ μάτων ἐλέγχοις εὐκατάγνωστα μεν εὐέλεκτα παρὰ πᾶσιν ὄντα ταῦ τα οὐκ ἀρνήσονται καὶ αὐτοὶ. ἐκείνων δὲ ἀσφαλῆ τὴν δόξαν αὐτοῖς καὶ ἀναντήρητον εἶναι οἰήσονται τὴν πρὸς τὸν κόσμον καὶ τὰ τοῦ κόσμου μέρη θρησκεῖαν χ κ αυ κ χ ήσονται γὰρ οὐ κ χ ’ ὡς λίθους καὶ ξύλα καὶ μορφὰς ἀλόγων καὶ τῶν ἀνθρώπων πετεινῶν τε καὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ τῶν τετραπόδων ἁπλῶς ἀλλ’ ἥλιον καὶ τὴν σελήνην καὶ πάντα τὸν κατ’ οὐρανὸν κόσμον καὶ τὴν γῆν αὐ πάλην καὶ σύμπασαν τοῦ ὑγροῦ τὴν φύσιν μὴ δύνασθαι τίνας ἀπόδειξαι μὴ εἶναι καὶ τούτους φύσει θεοὺς πᾶσιν ὄντος φανεροῦ ὅτε οὔτε ἄψυχα οὔτε ἄλογα τυγχάνει ἀλλὰ καὶ τῶν ἀνθρώ πων ὑπεραίρει φύσει τῷ τὰ μὲν ἐν τοῖς οὐρανοῖς τὰ δὲ ἐπὶ τῆς γῆς κατοικεῖν ἄξιον οὖν καὶ περὶ τούτων ἰδεῖν καὶ διερευνήσαι πάντως γὰρ καὶ ἐπὶ τούτοις εὑρήσει ὁ εὑρήσει ὁ θεὸς λόγος τὸν ἔλεγχον ἀληθῆ κατ’ αὐτῶν· πρὶν δὲ ἡμᾶς ἰδεῖν καὶ τῆς ἀποδείξεως ἄρ ξασθαι, ἄρκει τὴν κτῆσιν αὐτὴν κατ’ αὐτῶν μονον οὐχὶ βοήσαι καὶ δείξαι τὸν αὐτῆς ποιητὴν καὶ τὸν δημιουργὸν θεὸν· τῶν τὸν κατ’ αὐτῆς καὶ τοῦ παντὸς βασι λεύοντα τὸν πατέρα τοῦ κυ ρίου ἡμῶν ἰησοῦ χριστοῦ· ὃν ἀποστρέ φονται μὲν οἱ δοκησί σοφοί· τὴν δὲ παρ’ αὐτοῦ γενομένην κτῆσιν προσκυνοῦσι καὶ θεο ποιοῦσι καίτοι προσκυνοῦσαν καὶ αὐτὴν ὁμολογοῦσαν· ὃν ἐκεῖ νοι δι’ αὐτὴν ἁρνοῦνται κύριον οὕτω γὰρ τοὺς ἀνθρώπους εἰς τὰ ταύτης μέρη κεχηνό τας καὶ θεοὺς τοὺς νομίζον τας ταύτας δυσωπεύση ἂν κα λῶς αὐτοὺς· ἡ τῶν ἡμερῶν πρὸς ἄλληλα χρὴ· ἀγνωρί ζει δὲ καὶ σημαίνει τὸν καὶ αὐτὸν ὄντα κύριον καὶ ποιητὴν τὸν τοῦ λόγου πατέρα τῇ ἀναντηῤῥήτῳ προστάξει τῆς εἰς αὐτὸν ὑπακοῆς ἡ φύσις καὶ ἡ θεία νομοθεσίᾳ· οἱ οὐρανοὶ διηγοῦνται διηγοῦνται τὴν δόξαν τοῦ θεοῦ ποίησιν δὲ τῶν χειρῶν αὐτοῦ ἀναγγέλλει τὸ στερέωμα· πίστις δὲ τούτων οὐκ ἀφανὴς ἀλλὰ καὶ λίαν ἐναργὴς· εἰ γάρ τις καθ’ ἑαυτὰ τὰ μέρη τῆς κτή σεως λάβοι καὶ ἕκαστον ἰδιανοήση οἷον ἥλιον καθ’ ἑαυτὸν μόνον· καὶ τὴν σελήνην χωρὶς καὶ νῦν αὖ καὶ τὸν ἀέρα καὶ τὴν θερμὴν καὶ ξηρὰν καὶ ὑγρὰν οὐσίαν τὴν διελὼν ἀπὸ τῆς πρὸς ἄλλη λα συνάφης· ἕκαστον ἐκλάβοι καθ’ ἑαυτὸ καὶ ἰδίᾳ θεωράσειεν εὑρήσει πάντως μηδὲν η ἱκανού μενον ἑαυτῷ· ἀλλὰ πάντα τῆς ἀλλήλων χρείας δεόμενα καὶ ταῖς παρ’ ἀλλήλων ἐπι κουρίαις συνιστάμενα· ἥλιος γὰρ τῷ σύμπαντι οὐρανῷ συμ περιφέρεται καὶ ἐμπεριέχεται καὶ ἐκτὸς τῆς ἐκείνου κυκλοφο ρίας, οὐκ ἄν ποτε γένοιτο· σελήνη δὲ καὶ τὰ ἄλλα ἄστρα μαρτυροῦσι τὴν παρὰ τοῦ ἡλίου γενομένην αὐτοῖς ἐπικου ρίαν· γῆ δὲ πάλιν· οὐκ ἄνευ υἱετῶν ὑετῶν τοὺς καρποὺς ἀποδι δοῦσα φαίνεται οὐδὲ υἱετοὶ χω ρὶς τῶν νεφελῶν χρείας οὐκ ἂν καταβαῖεν ἐπὶ γῆς· ἀλλ’ οὐ δὲ νέφη· χωρὶς τοῦ ἀέρος καθ’ ἑαυτὰ ἂν φανείη καὶ σύσται ἥ ποτε ὅ τε ἀὴρ οὐχ’ ὑφ’ ἑαυτοῦ· ἀλλ’ ὑ πὸ μὲν τοῦ α ἱ ἰ θέρος διακαίεται ὑπὸ δὲ τοῦ ἡλίου καταλαμπό μενος φαίνεται καὶ πηγαὶ μὲν καὶ ποταμοὶ οὐκ ἄνευ τῆς γῆς συστήσονται· ποτὲ γῆ δὲ οὐκ ἀφ’ ἑαυτῆς ἐρήρεισ θ τ αι ἀλλ’ ἐπὶ μὲν τῇ τῶν ὑδάτων οὐσία συνέστηκεν ἐμπεριέχεται δὲ καὶ αὐτὴ κατὰ τὸ μέσον σὺν δὲ θεῖσα τοῦ παντὸς ἥ τε θάλασσα· καὶ ὁ ἔξωθεν περιῤ ῥέων τὴν σύμπασαν γῆν μέγας ὠκέανος ὑπὸ τῶν ἀνέμων κινεῖται καὶ φέρεται· ὅπου δ’ἂν αὐτὸν ἢ τῶν ἀνέμων πρὸς ῥησιβία καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ ἄνεμοι οὐκ ἐν αὐτοῖς ἀλλὰ κατ ’ αὐτ’ ὰ τ οὺς περὶ τούτων εἰπόντας ἐκ τῆς πρὸς τὸν ἀέρα τοῦ αἰθέρος διακαύσεως καὶ θερμότητος ἐν αὐτῷ τῷ ἀέρι συνίστανται καὶ δι’ αὐτοῦ δι’ αὐτοῦ πανταχοῦ πνέουσι περὶ γὰρ τῶν τεσσάρων στοιχείων ἐξ ὧν καὶ συνέστηκεν ἡ τῶν σω μάτων φύσις τὴν θερμὴν λέγω καὶ τὴν ὑγρὰν ξηράν τε καὶ ψυχρὰν τὴν οὐσίαν· τίς το σοῦτον ἀπέστραπται τὴν διά νοιαν ὥστε μὴ ἐ εἰ δέναι ὅτι ὁμοῦ μὲν ταῦτα συνημμένα συνίσταται διαιρούμενα δὲ καὶ καθ’ ἑαυ τα γινόμενα λοιπὸν καὶ τῶν ἀλλήλων εἰσὶν ἀναιρετικὰ ταῦ τα κατὰ τὴν τοῦ πλεονάζον τος ἐπικράτειαν· θερμόν τε γὰρ ὑπὸ τοῦ ψυχροῦ πλεονάσαντος ἀναιρεῖται καὶ ψυχρὸν πάλιν ὑπὸ τῆς θερμῆς ἀφανίζεται δυνάμεως ξήρονται· αὖ ὑπὸ τοῦ ὑγροῦ διυγραίνεται· καὶ τοῦτο ὑπὸ τοῦ ἑτέρου ξηραίνεται ὡς οὖν ταῦτα ἂν εἶεν θεοὶ δεόμενα τῆς παρ’ ἑτέρων ἐπι κουρίας· ἢ πῶς παρὰ τούτων αἰ τεῖσθαι προσῆκε καὶ αὐτῶν ἀ παιτούντων παρ’ ἀλλήλων τὴν εἰ ἑαυτὰ χρείαν εἰ γὰρ περὶ τοῦ θεοῦ λόγος ἐστὶ μηδενὸς αὐτὸν ἐπιδὲ ἃ εἶναι ἀλλ’ αὖταρκαὶ πλήρη ἑαυτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ τὰ ἑαυτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ τὰ πάντα συστήκειν· καὶ μᾶλλον αὐτὸν τοῖς πᾶσιν ἐπιδιδόναι πῶς ἥλιον καὶ τὴν σελήνην καὶ τὰ ἄλλα μέρη τῆς κτίσεως οὐκ ὄντα τοιαῦτα· ἀλλὰ καὶ λιπόμενα τῆς τῶν ἀλ λήλων χρείας ἀναγορεύειν ἄξιον θεοὺς. ἀλλ’ ἴσως διαιρούμενα μὲν καὶ καθ’ ἑαυτὰ λαμβανόμενα ἐπειδὴ εἶναι αὐτὰ καὶ αὐτοὶ συνομολογοῦσι τῆς ἀποδείξεως ἐπ’ ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν οὔσης· ὁμοῦ δὲ πάντα συνάπτοντες καὶ ὡς ἓν ἀποτε λοῦντες μέγα σῶμα τὸ ὅλον θεὸν εἶναι φήσουσι συστάντος γὰρ τοῦ ὅλου οὐκ ἔτι μὲν ἔξωθεν αὐτῆς χρεία γενήσεται ἑαυτὸ δὲ τὸ ὅλον ἱκανὸν καὶ αὔταρκες γενήσεται πρὸς πάντα λέξουσιν δο κήσι σοφοὶ· ἵνα καὶ ἐντεῦθεν ἐλεγ χθῶσιν. οὕτως δὲ ὁ λόγος καὶ μᾶλ λον αὐτῶν τὴν ἀσέβειαν, οὐκ ἔλατ τον τῶν πρόσθεν ἀποδείξει· εἰ γὰρ τὸ καθέκαστον συναφθὲν τὸ ὅ λον ἀναπληροῖ, καὶ τὸ ὅλον ἐκ τῶν καθὲν συνίσταται τὸ ὅλον ἄρα ἐκ τῶν μερῶν συνέστ η ι καὶ ἕκαστον τοῦ ὅλου μέρους τυγχάνει· τοῦτο δὲ τῶν δὲ τῶν περὶ τοῦ θεοῦ ἐννοιῶν πολ λὺ πόῤῥωθεν καθέστηκεν ἀλλ’ αὐτὸς τῆς πάντων συστάσεώς ἐστι ποι ητὴς. θέα γὰρ ὅσην ἀσέβειαν κατὰ τοῦ θείου ταῦτα λέγοντες ἐξη γοῦνται· εἰ γὰρ ἐκ τῶν μερῶν συνέστηκε πάντως αὐτός ἑαυτοῦ ἀνόμοιος φανήσεται· καὶ ἐξ ἀνομοίων ἔχων τὴν συμπλήρωσιν· εἰ γὰρ ἥλιός ἐστιν οὐκ ἔστι σελήνη καὶ εἰ σελήνη ἐστὶν οὐκ ἔστι γῆ· καὶ εἰ γῆ τυγχάνει, οὐκ ἂν εἴη θάλασσα καὶ οὕτως ἐφ’ ἑκάστου λαμβάνων ἄν τις εὑρήσει τὴν ἀτοπίαν τοῦ τοιούτου αὐτῶν λόγου τοῦτο ἄν τις καὶ ἐκ τοῦ καθ’ ἡμᾶς ἀνθρωπ ίνου σώματος ἰδὼν καταγνοίη τού των. ὡς γὰρ ὁ ὀφθαλμὸς οὐκ ἔστιν ἀκοὴ· οὐδὲ ἡ ἀκοὴ χείρ, οὐδὲ ἡ γαστ ὴ ή ρ ἐστι στέρνα· οὐδὲ αὖ πάλιν ὁ αὐ χὴν ἐστι ποῦς· ἀλλ’ ἐ ἑ καστον τούτων ἰδίαν ἔχει τὴν ἐνέργειαν· καὶ ἐκ τούτων διαφόρων ὄντων ἐν συνίσταται σῶμα, συνημμένα μὲν ἔχοντα μέρη κατὰ τὴν χρείαν· διαιρούμενα δὲ κατὰ τὴν τοῦ χρόνου παρουσίαν· ὅταν ἡ φύσις ἡ συνάξασα ταῦτα διέλη ὡς προστάξας θεὸς βούλεται βούλεται οὕτω συγγνώμην δὲ ὁ λό γος ἐχέτω παρ’ αὐτοῦ τοῦ κρείτ τονος· εἰ τὰ μέρη τῆς κτήσεως συνάπτοντες εἰς σῶμα ἀναγο ρεύσουσι τὸν θεὸν ἀνάγκη αὐτὸν μὲν καθ’ ἑαυτὸν ἀνόμοιον εἶναι ἑαυτῷ ὥσπερ ἐδείχθη· διαιρεῖσ θαι δὲ πάλιν κατὰ τὴν τῶν ἡμε ρῶν εἰς τὴν γενομένην μερίζεσ θαι φύσιν καὶ ἄλλως δ’ ἄν τις αὐτῶν ἐλέγξη τὴν ἀθεό τητα κατὰ τὴν τῆς ἀληθείας θεωρίαν· εἰ γὰρ ὁ θεὸς ἀσώ ματός ἐστι καὶ ἀόρατος καὶ ἄψαυστος τῇ φύσει πῶς σῶμα τὸν θεὸν ἐπινοοῦσι καὶ τὰ φαι νόμενα τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ ὧν ψάβομεν τῇ χειρὶ θρησκεύουσι τῇ τοῦ θεοῦ τιμῇ· καὶ πάλιν εἰ ὁ περὶ τοῦ θεοὺ κρατεῖ λόγος δυνατὸν αὐτὸν εἶναι κατὰ πάν τα καὶ μηδὲν μὲν αὐτὸν κρατεῖν αὐτὸν δὲ τῶν πάντων κρατεῖν καὶ δεσπόζειν· πῶς οἱ τὴν κτίσιν θεοποιοῦντες οὐχ’ ὁρῶ σιν αὐτὴν ἐκτὸς οὖσαν τοῦτοι τοῦ παρὰ θεοῦ ὅρου· τοῦ μὲν μὲν ἡλίου γὰρ ὑπὸ γῆν γενομέ νου τὸ φῶς ἡ γῆ σκιάζει μὴ ὁ ράσθαι· σελήνην δὲ μετά τὴν ἡμέραν ὁ ἥλιος ἐπικρύπτει τῇ τοῦ φωτὸς λαμπηδώνι· καὶ γῆς μὲν τοὺς καρποὺς· θάλασ σα βλάπτ ε ει · τὸ πῦρ δὲ εἰ γένοι τό τις ὑδάτων πλ ύ ή μμηρα σκέ νιται· καὶ χειμῶνα μὲν ἐὰν παραγγωνίζεται· θέρος δὲ, τὸ ἔαρ ὑπερβῆναι τοὺς ὅρους οὐκ ἐπιτρέπει· καὶ αὐτὸ πάλιν ὑπὸ τοῦ μετοπώρου κωλυώμενον τὰς ἰδίας ὥρας ἐξέρχεσθαι εἴπερ οὖν ἦσαν θεοὶ ἔδει τούτους μὴ ὑπ’ ἄλλη ἡττᾶσθαι καὶ ἐπικρύπτεσθαι ἀλλὰ πάντοτε ἀλλήλους συνῆναι καὶ κοινὰς ἅμα τὰς ἐνεργείας ἀποτελεῖν· ἔδει μετὰ τὴν ἡμέραν καὶ τὴν μετὰ νύκτα ἥλιον ὁμοῦ καὶ τὴν σελήνην καὶ τὸν ἄλλ ω ο ν τῶν ἀστέρων χορὸν, ἴσον ἔχειν τὸ φῶς· καὶ τοῦτο πᾶσ υ ι λάμπειν καὶ παντὰ παρ’ αὐτῶν καταυγάζεσθαι· ἔδει θέρος ὁμοῦ καὶ χειμῶνα καὶ ἔαρ καὶ μετ ώ ό πωρον· ἀπαραλλάκτος καὶ κατὰ καὶ κατὰ το ο ἀ υτὸ συνίστασ θαι ἔδει τὴν θάλασσαν ταῖς πυγαῖς ἐπιμίσγεσθαι καὶ κοινὸν τοῖς ἀνθρώποις τὸ πόμα παρέχειν· ἔδει νηνε μίας καὶ τῶν ἀνέμων τὰς πνο ὰς ἐν ταύτῳ γίνεσθαι· ἔδει τὸ πῦρ ὁμοῦ καὶ τὸ ὕδωρ κοινὴν καὶ μίαν τοῖς ἀνθρώποις τὴν χρείαν παρέχειν οὐ δὲ γὰρ οὐδὲ βλάβειν ἄν τις ἐξ αὐτῶν ὑπέμεινε θεῶν ὄντων κατ’ αὐτούς καὶ μηδὲν ἐπὶ βλά βῃ· ἐπ’ ὀ ὠ φελείᾳ δὲ μᾶλλον πάντα ποιού ο ν των εἰ δὲ ταῦ τα γίνεσθαι· ἀδύνατον διὰ τὴν πρὸς ἄλληλα ἐναντιότητα πῶς οἷον τε ταῦτα ἀλλήλοις ἐναντ ί α καὶ μαχόμε υε να καὶ μὴ δυνάμενα τοῖς ἀλλήλοις συνιστῆναι, ἔτι θεοὺς ὀνομάζειν ἢ τοῦ θεοῦ θρησκεύεσθαι ταῖς τιμαῖς τὰ δὲ πρὸς ἑαυτὰ ἀσύμφωνον τὴν φύσιν ἔχοντα πῶς ἂν ἀλλήλοις εὐχομένοις εἰρήνην παρέχειεν· καὶ ὁμονίας αὐτῶν γένοιτο πρυτάνις, οὔτε οὖν ἥλιος εἰκότως οὔτε σελήνη οὔτε οὔτε ἄλλοτι μέρος τῆς κτήσεως· πολλῷ δὲ πλέον οὐ δὲ τὰ ἐν λίθους καὶ χρυσῷ καὶ ταῖς ἄλλαις ὕλαις ἀγάλ ματα οὐδὲ οἱ παρὰ ποιηταῖς μυθολογούμενοι· ζεὺς καὶ ἀπόλ λων καὶ οἱ ἄλλοι εἶεν ἀληθῶς θεοὶ ὡς ὁ λόγος ἀπέδειξεν ἀλλὰ τὰ μὲν αὐτὰ μέρη τῆς κτήσεώς ἐστι· τὰ δὲ αὐτῶν ἄ ψυχα τυγχάνει τὰ δὲ μόνον ἄνθρωποι θνητοὶ γεγό νασι· διὸ καὶ ἡ περὶ ταῦτα θρησκεία καὶ θεοποία οὐκ εὐσεβείας ἀλλὰ θεό τητος καὶ πάσης τῆς ἀσε βείας ἐστὶ διήγησις καὶ μεγά λης τῆς πλάνης ἔλεγχος ἀπὸ τῆς πρὸς τὸν ἕνα καὶ μόνον τὸν ἀληθινὸν θεὸν γνώσεως λέγω δὴ τὸν τοῦ χριστοῦ πατέρα ὅτι τοίνυν ταυθ’ οὕτως ἔχει καὶ ἐλέγχεται καὶ δέδεκται ἡ παρὰ τοῖς ἕλλησιν εἰδω λολατρείαν πάσης τῆς ἀθεό τητος οὖσα μεστὴ· καὶ οὐκ ἐπ’ ὠφελείᾳ ἀλλὰ ἐπὶ τῇ ἀπωλείᾳ τῷ τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων εἰσε νεχθεῖσα· φέρε λοιπὸν ὡς ἐξ ἀρχῆς ὁ λόγος ἐπηγγήλατο τῆς πλάνης διελεχθείσης τὴν τῆς ἀληθείας ὁδὸν ὁδεύσωμεν καὶ θεωρήσωμεν τὸν ἡγεμόνα καὶ τὸν δημιουργὸν τοῦ παντὸς τὸν τοῦ πατρὸς λόγον ἵνα δι’ αὐτοῦ καὶ τὸν τούτου πατέρα θεὸν κατανοήσωμεν· καὶ γνῶσὶν ἕλληνες ὅσον τῆς ἀληθείας ἑαυτοὺς ἀ 6πεσχοίνησαν· τὰ μὲν προειρη μένα οὐδὲν ἕτερον ἡ πλάνη τῷ βίῳ διηλέγχθη ἡ δὲ τῆς ἀληθείας ὁδὸς πρὸς τὸν ὄντως ὄντα θεὸν ἕξει τὸν σκοπὸν πρὸς δὲ τὴν ταύτης γνῶσιν καὶ ἀπλανῆ κατάληψιν οὐκ ἄλλο ἐστὶν ἡμῖν χρεία ἀλλ’ ἡμῶν αὐτῶν· ὁ δι’ ὥσπερ ἐστὶν αὐτὸς ὁ θεὸς ὑπεράνω πάντων, οὕτω καὶ ἡ πρὸς τοῦτον ὁδὸς πόῤῥω θεν, ἢ ἔξωθεν ἡμῶν ἐστιν ἀλλ’ ἐν ἡμῖν ἔστηκε καὶ ἀφ’ ἡμῶν εὑρεῖν τὴν ἀρχὴν δυνατὸν καθὼς καὶ μωϋσῆς ἐδίδασκε 4λέγων τὸ ῥῆμα τῆς πίστεως ἔντος ἔντος τῇ καρδίᾳ σου· ἐστὶν· ὅπερ καὶ ὁ σωτὴρ σημαίνων καὶ βε βαίων ἔλεγεν ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ ἔντος ἡμῶν ἐστιν· ἔνδον γὰρ ἐν ἑαυτοῖς ἔχοντες τὴν πίστιν καὶ τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ δυνάμεθα ταχέως νοή σαι καὶ θεωρήσαι τὸν τοῦ παν τὸς βασιλέα τοῦ πατρὸς σω τήριον λόγον· καὶ μὴ προφασι ζέσθωσαν ἕλληνες οἱ τοῖς εἰδώ λοις θρησκεύοντες· μὴ δ’ ἄλλος τις αὐτὸν ἁπλῶς ἀπατάτω ὡς τὴν τοιαύτην ὁδὸν οὐκ ἔχων καὶ διὰ τοῦτο τῆς ἀθεότη τος αὐτοῦ πρόφασιν εὑρίσκων πάντες γὰρ εἰς ἑαυτὴν ἐπιβε βήκαμεν καὶ ἔχομεν εἰ καὶ μὴ πάν τες αὐτὴν ὁδεύειν ἀλλὰ παρο δεύειν ἐκβαίνοντες θέλουσι διὰ τὰς ἔξωθεν αὐτοὺς ἑλκούσας ἡδονὰς τοῦ βίου καὶ εἴ τις ἂν ἔροιτο τίς ἂν εἴη αὐτὴ φημὶ δὴ τὴν ἑ κάστου ψυχὴν εἶναι καὶ τὸν ἐν αὐτῇ νοῦν· δι’ αὐτοῦ γὰρ μόνου δύναται θεὸς θεωρεῖσθαι καὶ νοεῖσθαι ἐκτὸς εἰ μὴ ὥσπερ τὸν θεὸν τὸν θεὸν ηὐνήσαντο οὕτω καὶ τὴν ψυχὴν εὔχειν παρε τήσονται οἱ ἀσεβεῖς εἰκότως τοῦτο πρὸς τῶν ἄλλων λέγοντες οἱ γὰρ ἐχόντων ἐστὶ νοῦν ἀρνεῖσθαι τὸν τούτων ποιητὴν καὶ τὸν δημιουργὸν θεὸν· ὅτι μὲν οὖν ἕκαστος ψυχὴν ἀνθρώπων ἔχει κατ’ αὐτὴν λογικὴν· καὶ τοῦτο ἀναγκαῖόν ἐστι δεῖξαι δι’ ὀλίγων διὰ τοὺς ἀκεραίους ἐπὶ μάλιστά τινες ἀπὸ τῶν αἱρέσεων ἀρνοῦνται καὶ τοῦτο· οἰόμενοι δὲ πλέον εἶ ναι τὸν ἄνθρωπον ἢ τὸ φαινόμενον εἶδος τοῦ σώματος· ἵνα ταύτης δειχθείσης φανερώτερον δι’ αὐ τῶν τῶν κατὰ τὸν εἴδώλον ἐλέγ χων ἔχειν δυνήθωσιν· πρῶτον μὲν οὖν οὐ μικρὸν γνώρισμα τοῦ λογικὴν εἶναι τὴν τῶν ἀνθρώπων ψυχὴν ἐκ τοῦ πρὸς τὰ ἄλογα διαλάττειν αὐ τὴν διὰ τοῦτο γὰρ ἐκεῖνα μὲν ἄ λογα καλεῖν ἡ φύσις εἴωθεν· ἐ πειδὴ τῶν ἀνθρώπων τὸ γέ νος ἐστὶ λογικὸν· ἔπειτα δὲ καὶ τοῦτο πρὸς ἀπόδειξιν οὐ τὸ τυχὸν ἂν εἴη ἐκ τοῦ μόνον τὸν ἄνθρωπον τὰ τὰ ἔξωθεν αὐτοῦ λογίζεσθαι καὶ κρήσει τὸ κρεῖττον τῶν λο γισμῶν ἐρεῖσθαι· τὰ μὲν γὰρ ἄ λογα μόνα τὰ παρόντα βλέ πει καὶ πρὸς μόνα τὰ ἐν τοῖς ὀφθαλμοῖς ὅρμα· κἂν μετὰ ταῦ τα τὴν βλάβην ἔχει ἢ ὁ δὲ ἄνθρωπος οὐ πρὸς τὰ βλεπό μενα ὅρμα, ἀλλὰ τῷ λογισμῷ τὰ διὰ τῶν ὁ ὀ φθαλμῶν ὁρώμενα κρίνει· πολλάκις γοῦν ὁρμή σας κε καὶ κράτειται τῷ λογισμῷ καὶ λογισάμενος πάλιν ἐπελογίσατο καὶ αἰσθάνετο ἕκαστος ἢ τῆς ἀληθείας γένοιτο φίλος ὅτι ἄλλος παρὰ τὰς σωματικὰς αἰσθή σεις· ἔστιν ὁ τῶν ἀνθρώπων νοῦς διὰ τοῦτο γοῦν ὡς ἄλλος ὢν αὐτῶν τῶν αἰσθήσεων γίνε ται κριτής· καὶ ὧν ἐκεῖναι ἀντι λαμβάνονται ταῦτα οὕτως διακρίνει καὶ ἀναμιμνήσκει καὶ δείκνυσιν· αὐταῖς τὸ κρεῖττον· ὀφθαλμοῦν μὲν γ ὰ ά ρ ἐστι μόνον τὸ ὁρᾶν· καὶ τῶν ὤτων τὸ ἀ κούειν· καὶ στόματος τὸ γε ύεσθαι· καὶ ῥινὸς ὀ ὁ δμῶν ἀντιλαμ βάνεσθαι· καὶ χειρῶν τὸ ἅπταισθαι ἀλλὰ δεῖ ὁρᾶν ἀλλὰ δεῖ ὁρᾶν καὶ ἀκούειν καὶ ὢν ἅπτεσθαι δεῖ καὶ γεύεσθαι καὶ ὁδμᾶσθαι οὐκ ἔστι τῶν αἰσθήσεών ἐστιν ἀλλὰ ψυχῆς καὶ τοῦ ταύ της νοῦ διακρίναι ἀμέλει καὶ ξί φους λαβέσθαι δυνατὲ ἡ χεῖρ καὶ δηλητυρίου γεύσασθαι τὸ στόμα ἀλλ’ οὐκ εἶδεν ὅτι βλάπτει ταῦτα εἰ μὴ ὁ νοῦς διακρίνει καὶ ἔοικέ γε τὸ τοιοῦτον ἵνα ἐπὶ τῆς εἰκόνος αὐτὸ θεωρήσωμεν· λύρα καλῶς κατασκευασμένη τῷ ταύ της κρατοῦντι μουσικῷ τῆς ἐ πιστήμης· ὡς γὰρ αἱ ἐν τῇ λύρᾳ νευραὶ· ἑκάστη μὲν ἔχει τὸν ἴδιον φθόγγον· ἡ μὲν βαρὴν ἢ ἡ δὲ ὀξὺν ἡ δὲ μέσον ἡ δὲ ὀξύτονον ἠ ἡ δὲ ἄλλον ἡ διάκριτος δέ ἐστιν ἡ τού των ἀ ἁ ρμονία καὶ ἡ διάγνωστος ἡ σύνθεσις χωρὶς τοῦ ἐπισ τήμονος, τότε γὰρ καὶ ἡ ἁρμονία αὐτῶν δείκνυται καὶ ἡ σύσταξις αὐτῶν ὀρθὴ· ὅταν ὁ κατέχων τὴν λύραν π τ λ ήξη τὰς νευρὰς καὶ ἁρμοδίως ἑκάστης ἄψηται τοῦτον τὸν τρόπον καὶ τῶν αἰσθήσεων ἐν τῷ σώματι ὡς λύρας λύρας ἡρμοσμένων ὅταν ὁ ἐπιστή μων νοῦς αὐτῶν ἡγεμονεύει τό τε καὶ διακρίνει ἡ ψυχὴ καὶ οἶδεν ὃ ποιεῖ καὶ πράττει· τοῦτο δὲ μόνον ἴδιον ἀνθρώπων ἐστὶ καὶ τοῦτο ἔστι τὸ λογικὸν τῆς ψυχῆς τῶν ἀνθρώπων ᾧ χρω μένη διαλάττει τῶν ἀλόγων καὶ δείκνυσιν ὅτι ἀληθῶς ἄλλη πα ρὰ τὰ φαινόμενα ἔστι πολ λάκις γοῦν κινουμένου τοῦ σώ ματος ἐπὶ γῆς τὰ ἐν τοῖς οὐ ρανοῖς φαντάζεται καὶ θεωρεῖ ὁ ἄνθρωπος· καὶ πολλάκις τοῦ σώματος ἡρεμόντος καὶ τοῦ ὑσηχάζοντος καὶ τοῦ καθεύ δοντος κινεῖται ἔνδον ὁ ἄνθρωπος καὶ τὰ ἔξωθεν ἑαυτὰ θεωρεῖ χώρας ἀποδημῶν καὶ περι πατῶν καὶ ἁπάντων τοῖς γνωρίμοις καὶ πολλάκις διὰ τούτων τὰς μεθ’ ἡμέρας πρά ξεις ἑαυτοῦ μαντευόμενος καὶ προγινώσκων τοῦτο δὲ τί ἂν εἴη ἕτερον ἢ ψυχὴ λογικὴ ἐν ἧ λογίζεται καὶ νοεῖ τὰ ὑπὲρ αὐτὸν ὁ ἄνθρωπος καὶ τοῦτο δ’ ἂν εἴη πρὸς τὴν ἀπόδειξιν ἀκρημήτοις ἔτι πρὸς τὴν ἀνέδειαν τῆς ἀλογίας τετραμένοις· πῶς τοῦ σώματος θνητοῦ κατὰ φύσιν ὄντος λογίζεται ἄνθρωπος τὰ περὶ τῆς ἀ θανασίας· καὶ πολλάκις ἑαυ τῷ τὸν θάνατον ὑπὲρ τῆς ἀ ρετῆς προσκαλεῖται· ἢ πως προσκαιροῦ τοῦ σώματος ὄντος τὰ αἰώνια φαντάζεται ἄνθρωπος· ὥστε τῶν μὲν ἐμπο δῶν καταφρονεῖν εἰς ἐκεῖνα δὲ τὸν πόθον ἔχειν· τὸ μὲν οὖν σῶμα οὐκ ἂν αὐτὸ περὶ αὐτοῦ τοιαῦτα λογίσεται καὶ οὐκ ἂν τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦ λογίζοιτο θνητὸν γὰρ καὶ προσκαιρόν ἐστιν· ἀνάγκη δὲ ἕτερον εἶναι τὸ τὰ ἐναντία καὶ παρὰ τὴν φύσιν τοῦ σώματος λογιζό μενον· τί οὖν ἂν εἴη τοῦτο πά λιν ἡ ψυχὴ λογικὴ καὶ ἀθάνα τος καὶ γὰρ οὐκ ἔξωθεν· ἀλλ’ ἐνδοθὲν αὐτῇ τῷ σώματι ὡς ὁ μουσικὸς τῇ λύρᾳ· ἐνήχει τὰ κρείττονα. πῶς δὲ πάλιν κατὰ τὴν φύσιν ὁ ὀφθαλμὸς εἰς εἰς τὸ ὁρᾶν καὶ ἡ ἀκο ῆ ὴ εἰς τὸ ἀκούειν· τὰ μὲν ἀποστρέ φονται· τὰ δὲ αἰροῦνται· τίς γὰρ ὁ τὸν ὀφθαλμὸν τοῦ ὁρᾶν ἀποστρέφων· ἤ τις τὴν ἀκοὴν κ α α τὰ φύσιν τὴν οὖσαν ἀκου στὴν ἀποκλείη τοῦ ἀκούειν· ἤ τις τὴν γε ύ ῦ σιν κατὰ φύσιν τὴν οὖσαν γευστικὴν κωλύ ει πολλάκις τῆς φυσικῆς ὁρμῆς· τίς δὲ τὴν χεῖρα κατὰ φύ σιν τὴν οὖσαν εἰς τὸ ἐνεργεῖν ἐπέχει τοῦ ψέγειν τινὸς· τίς δὲ τὴν ου ὅσφρυσιν καὶ αὐτὴν εἰς τὸ ὁδμᾶσθαι γενομένην ε ἀ ποστρέ φει τοῦ μὴ ἀντιλαμβάνεσθαι τίς ὁ ταῦτα κατὰ τὸν φυσικὸν τοῦ σώματος ἐνεργῶν ἤ πως τὸ σῶμα τὴν φύσιν ἀποστραφὲν ἐπιστρέφεται πρὸς τὰς ἑτερου συμβουλίας· καὶ πρὸς τὸ ἐκεί νου νεῦμα ἠνιόχειται· ταῦτα γὰρ οὐδὲν ἕτερον ἢ ψυχὴν λο γικὴν ἀποδείκνυσιν ἡγεμονε ύουσαν τοῦ σώματος· οὐδὲ γὰρ ἑαυτὸ τὸ σῶμα πέφυκεν ἐλαύ νειν ἀλλ’ ὑφ’ ἑτέρου ἅγεται καὶ φέρεται φέρεται ὥσπερ οὐδὲ ἵππος ἑαυτὸν ὑποζεύγνυσιν· ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ κρα τοῦντος ἐλαύνεται διὰ τοῦτο γοῦν καὶ νόμοι· ἐν τοῖς ἀνθρώποις τὰ καλὰ μὲν πράττει, τὴν δὲ κακίαν ἀποστρέφεσθαι· τοῖς δὲ ἀλόγοις ἀλόγιστα τὰ κακὰ καὶ ἄκριτα μένει· ἅτε δὴ τῆς λογικότητος καὶ τῆς κατὰ λό γον διανοίας ἐκτὸς τυγχάνουσιν εἶναι μὲν οὖν ψυχὴν ἐν τοῖς ἀνθρώποις λογικὴν ἐκ τῶν προ εἰρημένων· νομίζω δεδείχθαι ὅτι δὲ καὶ ἀθάνατος γεγονεν ἡ ψυχὴ καὶ τοῦτο ἀναγκαῖον εἰδέναι ἐν τῇ ἐκκλησιαστικῇ διδασκαλίᾳ· πρὸς ἔλεγχον τῆς τῶν εἰδώλων αἱρέσεως· γένοιτο δ’ ἂν ἡ περὶ τούτων γνῶσις ἐγγυ τέρῳ μᾶλλον ἐκ τῆς περὶ τοῦ σώματος γνώσεως καὶ ἐκ τοῦ πρὸς τὸ σῶμα διαλλάττειν αὐτὴν εἰ γὰρ ἄλλην αὐτὴν ὁ λόγος ἀπέδειξε παρὰ τὸ σῶμα· ἔστι δὲ τὸ σῶμα φύσει θνητὸν, ἀνάγ κη τὴν ψυχὴν ἀθάνατον εἶναι, τῷ μὴ εἶναι κατὰ τὸ σῶμα σῶμα· καὶ πάλιν εἶ ἡ ψυχὴ τὸ σῶμα κινεῖ ὡς δέδεικται καὶ οὐχ’ ὑπὸ ἄλλον· αὐτὴ κινεῖ ται ἀκόλουθόν ἐστιν ὑφ’ ἑαυτῆς κινουμένην τὴν ψυχὴν καὶ μετὰ τὴν εἰς γῆν ἀπόθεσιν τοῦ σώματος κινεῖσθαι· πάλιν αὐτὴν ἀφ’ ἑαυτῆς οὐ γὰρ ἡ ψυχή ἐστιν ἡ ἀποθνήσ κουσα· ἀλλὰ διὰ τὴν ταύτης ἀναχώρησιν ἀποθνήσκει τὸ σῶμα εἰ μὲν οὖν καὶ αὐτὴ ὑπὸ τοῦ· σώματος ἐκίνει τὸ ἀκόλουθον ἦν ἀναχωροῦντος τοῦ κινοῦντος ἀ ποθνήσκειν αὐτὴν· εἰ δὲ ἡ ψυχὴ κινεῖ καὶ τὸ σῶμα· ἀνάγκη μᾶλλον αὐτὴν ἑαυτὴν κινεῖν· ἑαυτῆ δὲ κινουμένη ἐξ ἀνάγκης καὶ μετὰ τοῦ σώματος θάνατον ζῆν ἡ γὰρ κίνησις τῆς ψυχῆς οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν ἡ ζωὴ αὐτῆς ὥσπερ ἀμέλει καὶ τὸ σῶμα τὸ τε ζῆν λέγομεν ὅτε κινεῖται καὶ τότε θάνατον αὐτοῦ εἶναι ὅτε τῆς κινήσεως παύεται· τοῦτο δὲ καὶ ἀπὸ τῆς ἐν σώματι καθάπερ ἐνεργείας αὐτῆς φανερώτερον ἄν τις ἴδοι εἰ γὰρ καὶ ὅτε τῷ σώματι ἐπιβέβηκε καὶ καὶ συνδέδεται τούτῳ· οὐ κατὰ τὴν τοῦ σώματος σμικρότητα συστέλλεται καὶ συμμετρεῖται ἀλλὰ πολλάκις ἐπὶ κλίνης τού του κειμένου καὶ μὴ κινουμέ νου, ἀλλ’ ἐν τῷ θανάτῳ κοιμω μουμένου αὐτῇ κατὰ τὴν ἑαυ τῆς δύναμιν γρηγορεῖ καὶ ὑπερεκβαίνει τὴν τοῦ σώματος φύσιν καὶ ὥσπερ ἀποδημοῦσα, τού του μένουσα ἐν τῷ σώματι τὰ ὑπὲρ τὴν γῆν φαντάζεται καὶ θεωρεῖ· πολλάκις δὲ καὶ τοῖς ἔξω τῶν γηΐνων σωμάτων ἁγίοις καὶ τοῖς ἀγγέλοις συνάντα· καὶ πρὸς αὐτοὺς ἀφείκνυται τῇ τοῦ νοῦ θαῤ ῥοῦσα καθαρότητι· πῶς οὐχὶ μᾶλλον καὶ πολλῷ πλέον ἀπολ λυσθεῖσα τοῦ σώματος, ὅτε ὁ συνδήσας αὐτὴν βούλεται θεὸς φανε ρωτέραν ἕξει τὴν τῆς ἀθανα σίας γνῶσιν· εἰ γὰρ καὶ συνδεθῆσα τῷ σώματι τὴν ἐκτὸς τοῦ σώ ματος ζωὴν ἕξει πολλῷ μᾶλλον καὶ μετὰ θάνατον τοῦ σώματος ζήσεται καὶ οὐ παύσεται τοῦ ζῆν· διὰ τὸν οὕτως αὐτὴν ποιήσαντα ποιήσαντα θεὸν διὰ τοῦ ἑαυτοῦ λόγου τοῦ κυρίου ἡμῶν ἰησοῦ χριστοῦ κατὰ τοῦτο γὰρ καὶ ἀθάνατα καὶ αἰώνια λογίζεται καὶ φρονεῖ ἐπεὶ καὶ ἀθάνατός ἐστι καὶ ὥσ περ τοῦ σώματος θνητοῦ τυγχά νοντος θνητὰ· καὶ τοῦτο θεωροῦ σιν αἰσθήσεις οὕτως ἀθάνατα θεω ροῦσαν καὶ λογιζομένην τὴν ψυχὴν· ἀνάγκη καὶ αὐτὴν ἀθάνατον εἶναι καὶ ἀεὶ ζῆν. αἱ γὰρ περὶ τῆς ἀθανασίας ἔννοιαι καὶ θεωρίαι οὐδέποτε αὐτὴν ἀφήισι μένουσαν ἐν αὐτῇ γινόμεναι πρὸς τὴν ἀσφάλειαν τῆς ἀθανασίας· διὰ τοῦτο γοῦν καὶ τῆς περὶ τοῦ θεοῦ θεωρίας ἔχει τὴν α ἔννοιαν καὶ αὐτὴ ἑαυτῆς γίνεται ὁδὸς οὐκ ἔξω θεν ἀλλ’ ἐξ αὐτῆς λαμβάνουσα τὴν τούτου θεοῦ λόγου γνῶσιν καὶ κατάλη ψιν· λέγομεν οὖν καθάπερ εἴρηται πρό τερον ὥσπερ τὸν θεὸν ἠρνήσαντο καὶ ἄψυχα σέβουσιν οὕτω καὶ ψυχὴν οὐκ ἔχειν λογικὴν νομίζοντες αὐ τόθεν ἔχουσι τὴν παραφροσύνην τὴν ἐπιτημίαν ἐν ἀλόγοις καταριθ μούμενοι· καὶ διὰ τοῦτο ὡς ἄψυχοι ἐν ἀψύχοις ἔχοντες τὴν δεισιδαιμονίαν δεισιδαιμονίαν ἐλέους καὶ χειραγω γίας εἰσὶν ἄξιοι εἰ δὲ ψυχὴν ἀξιοῦσιν ἔχειν καὶ ἐπὶ τῷ λογικῷ μέγα φρονοῦσιν· εἰκότως τοῦτο ποι οῦντες διατὶ ὡς μὴ ἔχοντες τὴν ψυχὴν παρὰ τὸν λόγον τολη μῶσι καὶ οὐχ’ ἃ δεῖ φρονεῖν φρο νοῦσιν ἀλλὰ κρείττονας καὶ τοῦ θεοῦ ποιοῦσιν· ψυχὴν γὰρ ἀθά νατον ἔχοντες καὶ μὴ τὴν βλε πομένην αὐτοῖς τὸν θεὸν ἐν τοῖς βλεπομένοις καὶ θνητοῖς ἀπεικάζου σιν ἢ διατὶ ὥσπερ ἀπέστησαν ἀπὸ τοῦ θεοῦ οὐ καταφεύγουσι πάλιν πρὸς αὐτὸν· δύνανται γάρ ὡς ἀπεστράφησαν ἀπὸ τοῦ θεοῦ τῇ διανοίᾳ τὸν θεὸν καὶ τὰ οὐκ ὄντα ἀνεπλάσαντο εἰς θεοὺς οὕτως ἀναβῆναι τῷ ναῷ τῆς ψυχῆς καὶ παρεπιστρέψαι πρὸς τὸν θεὸν, ἐπιστρέψαι δὲ δύναν ται ἐὰν ὃν ἐνεδύσαντο ῥύπον πὰσης τῆς ἐπιθυμίας ἀποθῶνται καὶ τοσοῦτον ἀπονίψονται ἕως ἂν ἀποθῶνται πᾶν τὸ συμ βεβηκὸς ἀλλότριον τῇ ψυχῇ καὶ μόνην αὐτὴν ὥσπερ γέγονεν ἐν ἐναποδείξωσιν· ἵν’ οὕτως ἐν αὐτῇ θεωρήσαι τὸν τοῦ πατρὸς λόγον καθ’ ὃν καὶ γεγόνασιν ἐξ ἀρχῆς δυνηθῶσι· κατ’ εἰκόνα γὰρ θεοῦ πεποίηται καὶ κατὰ τὴν ὁμοίωσιν ὡς ἡ θεία σημαίνει γραφὴ ἐκ προσώπου τοῦ θεοῦ λέγουσα· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν ἡμετέραν ὅθεν καὶ ὅτε πάντα τὸν ἐπικυθέντα ῥύπον τῆς ἁ μαρτίας ἀφ’ ἑαυτῆς ἀποτίθεται καὶ μόνον τὸ κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν καθαρὸν φυλάττει εἰκότως διὰ λαμπρυνθέντος τούτου ὡς ἐν κατόπτρῳ θεωρεῖ τὸν λόγον τοῦ πατρὸς τὴν εἰκόνα καὶ ἐν αὐτῷ τὸν πατέ ρα ὃν καὶ ἔστιν εἰκὼν ὁ πατὴρ λογίζεται· ἢ εἰ μὴ αὐτάρκης ἐστὶν ἡ παρὰ τῆς ψυχῆς διδασκα λία διὰ τὰ ἐπιθολο ύ ῦ ντα ταύ της ἔξωθεν τὸν νοῦν μὴ ὁρᾶν αὐτὴν τὸ κρεῖττον ἀλλ’ ἔστι πάλιν καὶ ἀπὸ τῶν φαινομένων τὴν περὶ τοῦ θεοῦ γνῶσιν κατα λαβεῖν τῆς κτίσεως ὡσπερ τοῖς γράμμασι διὰ τῆς τάξεως καὶ τῆς ἁρμονίας καὶ τῆς ἁρμονίας τὸν ἑαυτῆς δεσπότην καὶ τὸν ποιητὴν σημαινούσης καὶ βοώσης· ἀγαθὸς γὰρ ὢν καὶ φιλάνθρωπος ὁ θεὸς καὶ κηδόμενος τῶν ὑπ’ αὐτοῦ γενομένων ψυχῶν, ἐπειδὴ ἀό ρατος καὶ ἀκατάληπτός ἐστι τὴν φύσιν ἐπέκεινα πάσης γενητῆς τῆς οὐσίας ὑπάρχων· καὶ διὰ τοῦτο ἔμελλε τὸ ἀνθρώπι νον γένος ἀτυχεῖν τῆς περὶ αὐτοῦ γνώσεως τῷ τὰ μὲν ἐξ οὐκ ὄντων ε ἴ ἶ ναι· τὸν δὲ ἀγέννη τον το ῦτο ύτου ἕνεκε τὴν κτῆσιν οὕτω διεκόσμησεν τῷ ἑαυτοῦ λόγῳ ὁ θεὸς ἵνα ἐπειδὴ τὴν φύσιν ἐστὶν ἀόρατος ἢ ἂν ἐκ τῶν ἔργων πολλάκις ὁ τεχνίτης καὶ μὴ ὁρώμενος γινώσκεται καὶ οἷόν τι λέγουσι περὶ τοῦ ἀγαλ ματοποιοῦ φειδίου ὡς τὰ τού του δημιουργήματα ἐκ τῆς πρὸς ἄλληλα τῶν μερῶν ἀνα λογίας ἐμφαίνειν καὶ μὴ παρόν τα φειδιὰν τοῖς ὁρῶσιν, οὕτω δὴ νοεῖν ἐκ τῆς τοῦ κόσμου τάξεως τὸν τούτου ποιητὴν καὶ δημιουργὸν θεὸν καὶ τοῖς τοῦ σώματος τοῦ σώματος ὀφθαλμοῖς οὑ θεω ρεῖται· οὐ γὰρ κατεχρήσατο τῇ ἀοράτῳ φύσει αὐτοῦ ὁ θεὸς μή τις τοῦτο προφασιζέσθω καὶ παντελῶς ἄγνωστον ἑαυτὸν τοῖς ἀνθρώποις ἀφῆκεν, ἀλλ’ ὡς προεῖπον οὕτω διεκόσμησε τὴν κτῆσιν ὥστε καὶ μὴ ὁρώ μὲν αὐτῶν τῇ φύσει ὅμως ἐκ τῶν ἔργων γι νώσκεσθαι· καὶ τοῦτο οὐ παρ’ ἐμοῦ φημι· ἀλλ’ ἀφ’ ὧν παρὰ τῶν θεολόγων ἀνδρῶν ἔμαθον ὧν εἷς ἐστιν ὁ παῦλος ῥωμαίοις μὲν ποιήμασι γὰρ γράφων οὕτως· τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτήσεως κόσμου τοῖς ποι ήμασι νοούμενα καθορᾶται· λυκάοσι δὲ παῤῥησιαζόμε νος καὶ λέ γ καὶ ἡμεῖς ὁμο ου ιοπ α θε ὶ ῖ ς ἐσμεν ἄνθρωποι εὐαγγε λιζόμενοι ὑμᾶς ἀπὸ τῶν ματαίων τούτων ἐπιστρέφειν ἐπὶ θεὸν τὸν ζῶντα ὃς ἐποί ησε τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὴν θάλασσαν καὶ πάν 6τα τὰ ἐν αὐτοῖς· ὃς ἐν ταῖς πα ρωχημένοις γενεαῖς εἴασε πάν τα τὰ ἔθνη πορεύεσθαι ἐν ταῖς ταῖς ὁδοῖς αὐτῶν καὶ τοιγε οὐκ ἀμάρτυρον ἑαυτὸν ἀφῆκεν ἀγαθουργῶν οὐρανόθεν ἡμῖν υἱε τοὺς διδοὺς καὶ καιροὺς καρπο φόρους ἐμπιπλῶν τροφῆς καὶ εὐφροσύνης τὰς καρδίας αὐτῶν τίς γὰρ ὁρῶν οὐρανοῦ κύκλον καὶ τὸν δρόμον τοῦ ἡλίου καὶ τῆς σελήνης καὶ τῶν ἄλλων ἀστέρων τὰς θέσεις καὶ τὰς περιπολήσεις ἐναν τίας μὲν καὶ διαφόρους γινο μένας ἐν δὲ τῇ διαφορᾶ ὁ μοίαν τὴν τάξιν σωζομένην παρὰ πάντων οὐκ ἐνθυμεῖται ὅτι οὐκ αὐτὰ αὐτὰ· ἀλλ’ ἕτερός τις ὁ διακοσμῶν αὐτὰ ποιη τὴς· τίς δὲ ὁρῶν· ἥλιον μὲν ἀνατέλλοντα μετὰ τὴν ὑ ἡ μέ ραν· σελήνην δὲ φαίνουσα κατὰ νύκτα καὶ φθίνουσαν καὶ πλη ρουμένην ἀπαραλλάγκτως κατὰ τὸν τῶν ἡμερῶν ἴσον πάντως ἀριθμὸν καὶ τῶν ἀστέρων· τὰ μὲν διατρέχοντα καὶ ποικί λους ἐναλλάττοντα δρόμους τὰ δὲ ἁπλῶς κινούμενα οὐκ ἂν ἔννοιαν λάβοι ὅτι πάντως ἐστὶν ἐστὶν ὁ κυβερνῶν ταῦτα δημι ουργὸς. τίς ὁρῶν τὰ ἐναντία τῇ φύσει· συνημένα καὶ σύμφω νον ἔχοντα τὴν ἁρμονίαν· οἷόν τις ἰδὼν πῦρ ψυχρ ον ῷ καὶ ξυρὸν ὑγρῷ κελραμμένον· καὶ ταῦτα μὴ ἀντιστατοῦντα, πρὸς ἄλλη λα, ἀλλ’ ἓν ἀποτελοῦντα ὡς ἐξ ἑνὸς τὸ σῶμα· οὐκ ἂν ἐ νθυμηθείη ἔξωθεν εἶναι τούτων τὸν ταῦτα συνάψαντα, τίς δὲ ἰδὼν χειμῶνα παραχω ροῦντι ἔαρι καὶ ἔαρ θέρι καὶ θέρος μετοπόρῳ· καὶ ὅτι ἐναντία ταῦτα τῇ φύσει· τὸ μὲν γὰρ ψυ χεῖ, τὸ δὲ καίει τὸ δὲ τρέφει τὸ δὲ φθίνει ὅμως τὰ πάντα ἵσην καὶ ἀβλαβῆ τοῖς ἀνθρώποις ἀποτελοῦντα τὴν χρῆσιν οὐκ ἂν ἐννοήσειεν ὅτι ἐστ ὶ ί τις κρείτ των τούτων ὁ τὴν ἰσότητα πα ρέχων πᾶσιν καὶ κυβερνῶν τὰ πάντα κἂν μὴ βλέπει τοῦτον τίς ὁρῶν ἐν ἀέρι τὰς νεφέ λας ὑποβασταζομένας καὶ ἐν νεφέλαις τὴν τῶν ὑδάτων δοθεῖσαν βαρύτητα οὐκ ἔν νοιαν λαμβάνει τοῦ ταῦτα δήσαντος δήσαντος καὶ τοῦ προστάξαν τος γενέσθαι, ἤ τις ὁρῶν αὐτὴν τὴν γῆν βαρυτάτην οὖσαν τῇ φύσει ἐπὶ τὸ ὕδωρ ἐδρασθεῖ σαν καὶ ἀκείνητον μένουσαν ἐπὶ τὸ φύσει κινούμενον οὐ διανοη θήσεται εἶναί τινα τὸν ταῦτα διαταξάμενον θεὸν· τίς ἰδὼν τὴν κατὰ τὸν καιρὸν τῆς γῆς καρποφορίαν καὶ οὐ ρανόθεν υἱετοὺς καὶ ποτα μῶν ἐπιῤῥοίας καὶ πυγῶν ἀνα βλύσεις καὶ ζώων ἐξ ἀνο μοίων γονὰς καὶ ταῦτα οὐκ ἀεὶ ἀλλὰ κατὰ καιροὺς ὁρισ μένα γινόμενα καὶ ὅλως, τις κατανοήσας ἐν ἀνομοίοις καὶ ἐναντίας τὴν ἴσην καὶ ὁμοίαν ἀποτελουμένην τάξιν παρ’ αὐτῶν οὐκ ἂν ἐνθυμηθείη ὅτι ἐστὶ μία δύναμις ἡ ταῦτα διακοσ μησαμένη καὶ διέπου ὡς ἂν αὐτῆ δοκῆ μένον· καλῶς αὐτὰ μὲν γὰρ καθ’ ἑαυτὰ μὲν οὐκ ἂν συσταίη καὶ φανῆναί ποτε δυνηθείη διὰ τὴν πρὸς ἄλληλα τῆς φύσεως ἐναντιότητα· τὸ μὲν ὕδωρ φύσει βαρὺ καὶ κατ ὸ ό ρεόν ἐστιν· αἱ δὲ νεφέλαι κοῦφαι καὶ τῶν ἐλαφρῶν καὶ τῶν ἀνωφε ρῶν τυγχάνουσι καὶ ὅμως τὸ βαρύτερον ὕδωρ, ὁρῶ μὲν ἐν ταῖς νεφέλαις βασταζόμενον· καὶ πάλιν· ἡ μὲν γῆ βαρυτάτη ἐστὶ· τὸ δ’ αὖ πάλιν· ὕδωρ κου φότερόν ἐστι ταύτης καὶ ὅμως ὑπὸ τῶν ἐλαφρότερων τὸ βα ρύτατον βαστάζεται καὶ οὐ καταφέρεται ἀλλ’ ἕστη κεν ἀκίνητος ἡ γῆ· καὶ τὸ μὲν ἄῤῥεν οὐ ταυτό ἐστι τῷ θήλει· καὶ ὅμως εἰς ἓν συνάγεται καὶ μία παρ’ ἀμφοτέρων ἐπιτελεῖται γένεσις τοῦ ὁμοίου ζώου· καὶ συνελ ῶ ό ντα φάναι τὸ ψυχρὸν τῷ θερμῷ ἐναντίον ἐστὶ καὶ τὸ ὑγρὸν τῷ ξηρῷ μάχεται· καὶ ὅμως συνελόντα οὐ στασιάζει πρὸς ἑαυτὰ· ε ἀλλ’ ἐξ ὁμονοίας ἓν σῶ μα καὶ τὴν τῶν πάντων γένεσιν ἀποτελοῦσιν οὐκ ἂν οὖν μαχόμενα καὶ ἐναντία ὄντα τῇ φύσει ἑαυτὰ συνηγαγὸν εἰ μὴ κρείττων ἦν καὶ κύριος ὁ συνδήσας αὐτὰς· ου ὧ καὶ αὐτὰ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα ὥσπερ δοῦλα δεσπότη ὑπακούοντα ἐκεῖ καὶ πείθεται καὶ οὐκ εἰς τὴν ἑαυ τοῦ φύσιν ἕκαστον σκοπὸν ἀντι μάχεται πρὸς τὸ ἕτερον ἀλ λὰ τὸν συνδήσαντα κύριον γινώσκοντα ὁμόνοιαν ἔχουσι πρὸς ἑαυτὸν, φύσει μὲν ὄντα ἐναντία· τῇ δὲ τοῦ κυβερνοῦν τος βουλήση ἐγεγόνει τούτων μία κράσις πῶς ἂν τὸ βαρὺ τῷ ἐλαφρῷ, ἢ τὸ περιφε ρὲς τῷ ὀρθῷ· ἢ τὸ πῦρ ψυχρὸν ἢ ὅλως ἢ ἡ θάλασσα τῇ γῇ ἢ ὁ ἥλιος τῇ σελήνῃ, ἢ τὰ ἄστρα τῷ οὐρανῷ καὶ ὁ ἀὴρ ταῖς νε φέλαις ἐμίγη καὶ συνῆλθεν ἀνο μοίου οὔσης τῆς ἑκάστου πρὸς τὸ ἕτερον φύσεως· ἔμελλε γὰρ καὶ μεγάλη στάσις γίνεσθαι πρὸς αὐτὰ· τοῦ μὲν καίοντος, τοῦ δὲ, ψύχοντος· καὶ τοῦ μὲν βαρέως κάτω· τοῦ δὲ κού φου ἐκ τῶν ἐναντίων ἄνω ἕλ κοντος καὶ τοῦ μὲν ἡλίου φωτί ζοντος· τοῦ δὲ ἀέρος σκο τίζοντος· καὶ γὰρ τὰ ἄστρα ἐ στασίασαν ἂν πρὸς ἑαυτὰ· ὅτι ὅτι τὰ μὲν ἀνωτέρω, τὰ δὲ κατω τέρω τὴν φύσιν ἔχει καὶ ἡ νὺξ δὲ οὐκ ἂν παρεχώρησε τῇ ἡμέρᾳ ἀλλ’ εἰμὲν εἰ πάντως μαχομένη πρὸς αὐτὴν καὶ στασιάζουσα· τούτων δὲ γινομένων λοιπὸν ἣν ἰ ἱ δεῖν οὐκ ἔτι κόσμον, ἀλλ’ ἀκοσμίαν οὐκ ἔτι τάξιν ἀλλ’ ἀταξίαν οὐκ ἔτι σύστασιν ἀλλ’ ἀσύστατον τὸ ὅλον οὐκ ἔτι μέτραν ἀλλ’ ἀμετρίαν· τῇ γὰρ ἑκάστου στά σει καὶ μάχῃ· ἢ πάντα ἀνηροῦντο ἢ τὸ κρατοῦν μόνον ἐφαίνετο καὶ τοῦτο πάλιν τὴν τοῦ παν τὸς ἀκοσμίαν ἐδείκνυε μόνον τῇ τῶν ἄλλων χρείᾳ ἀνάρμοστον τὸ ὅλον ἐποίει· ὥσπερ εἰ καὶ μόνος ποῦς καὶ μόνη χεῖρ ἀπο μείνασα οὐκ ἂν ἔσωσεν ἐν ἄλ λῳ τὴν τοῦ σώματος δόξαν. ποῖος γὰρ κόσμος ἦν εἰ μόνος ἥ λιος ἔφαινεν· ἢ σεληνὴ μόνη πε ριεπόλει ἣν ἢ νὺξ μόνη ἦν, ἢ ἡμέ ρα ἀεὶ ἐτύγχανε· ποία δὲ πάλιν ἦν ἁρμονία εἰ μόνος ἦν ὁ οὐρανὸς χωρὶς τῶν ἄστρων ἢ τὰ ἄστρα χωρὶς τοῦ οὐρανοῦ οὐρανοῦ· τί δὲ καὶ χρήσιμον εἰ μόνη θάλασσα ἦν καὶ εἰ μόνη γῆ χωρὶς ὑδάτων καὶ τῶν ἄλλων τῆς κτίσεως με ρῶν ἔκειτο. πῶς δ’ ἂν καὶ ἄν θρωπος ἐφάνη, ἢ ὅλως ζῶον ἐπὶ γῆς τῶν στοιχείων πρὸς ἑαυτὰ στασιαζόντων καὶ ἑνὸς ὄντος τοῦ κρατοῦντος καὶ τοῦ μὴ δυναμένου πρὸς τὴν τῶν σωμάτων σύστασιν ἄρχειν οὐκ ἂν γὰρ ἐκ μόνου θερμοῦ, ἢ μόνου τοῦ ψυχροῦ ἢ μόνου τοῦ ὑγροῦ ἢ τοῦ ξηροῦ συνέστη τι τῶν ὅλων· ἀλλ’ ἦν ἄτακ τα πάντα καὶ ἀσύνθετα· κα θόλου ἀλλ’ οὐδ’ ἂν αὐτὸ τὸ δοκοῦν κρατεῖν ἠδυνήθη συστῆ ναι χωρὶς τῆς τῶν ἄλλων ἐπικουρίας· οὕτω γὰρ καὶ νῦν συνέστηκεν· ἐπ ὶ εὶ οὐκ ἀταξίᾳ ἀλλὰ τάξις ἐστὶν ἐν τῷ παν τὶ καὶ οὐκ ἀμετρία, ἀλλὰ συμ μετρία καὶ οὐκ ἀκοσμία ἀλλ’ εὐκοσμία καὶ κόσμου παν αρμόνιος σύνταξις ἀνάγκη λο γίζεσθαι καὶ λαμβάνειν τὴν ἔννοιαν τοῦ πάντα συναγαγόντος καὶ τοῦ καὶ τοῦ συσφίξαντος καὶ τὴν συμφωνίαν ἐργασαμένου πρὸς αὐτὰ δεσπότου· κᾂν’ γὰρ μὴ τοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρᾶτε ἀλλ’ ἀπὸ τῆς τάξεως καὶ τῆς συμφωνίας τῶν ἐναντίων ἐν νοεῖν ἐστι τὸν τοῦτον ἄρχοντα καὶ κοσμήτορα καὶ βασιλέα ὥσπερ γὰρ πόλιν ἐκ τῶν πολ λῶν· καὶ τῶν διαφόρων ἀνθρώ πων συνεστῶσαν μικρῶν καὶ τῶν μεγάλων πλουσιὼν αὖ καὶ πενητῶν, γερόντων καὶ τῶν νεωτέρων καὶ ἀῤῥένων τε καὶ τῶν θηλειῶν εἰ θεωρήσαι μεν εὐτάκτως οἰκουμένην, καὶ τοὺς ἐν αὐτῇ διαφόρους μὲν ὄντας, ὁμονοοῦντας δὲ πρὸς ἑαυτοὺς καὶ μήτε τῶν πλουσίων κατὰ τῶν πενητῶν ὁρμωμένων, μήτε τοὺς μεγάλους κατὰ τῶν μικρῶν, μή τε τοὺς νέους κατὰ τῶν γερόντων γιγνομένους ἀλλὰ πάντας κατὰ τὴν ἰσομοιρίαν εἰρηνεύοντας εἰ ταῦτα βλέπομεν, παντὸς εὐνοοῦμεν ὅτι ἄρχοντος παρου σία τὴν ὁμόνοιαν πρυτανεύει κἂν μὴ ὁρῶμεν αὐτῶν· ἡ μὲν γὰρ ἀταξία γὰρ ἀταξία ἀναρχίας ἐστὶ γνώρισμα ἡ δὲ τάξις τὸν ἡγεμονεύοντα δείκ νυσι καὶ γὰρ καὶ τὴν ἐν τῷ σώματι τῶν μελλόντων πρὸς ἑαυτὸν συμ φωνίαν ἢ ὁρῶντες ὅτι οὐ μάχεται ὁ ὀφθαλμὸς τῇ ἀκοῇ· οὐδὲ ἡ χεῖρ τῷ ποδὶ στασιάζει· ἀλλ’ ἕκαστον τὴν οἰκείαν ἀποτελεῖ χρείαν ἀστασιάστως ἐννοοῦμεν ἐκ τούτου παντὸς εἶναι τὴν ψυχὴν ἐν τῷ σώματι τὴν τούτων ἡγεμο νεύουσα κἂν μὴ βλέπομεν αὐτὴν οὕτως ἐν τῇ τοῦ παντὸς τάξει καὶ τῇ ἁρμονίᾳ τὸν τοῦ παντὸς ἡγεμόνα νοεῖν ἀνάγκη θεὸν· καὶ τοῦτον ἕνα καὶ οὐ πολλοὺς· καὶ ἡ τάξις δὲ αὐτὴ τῆς διακοσ μήσεως· καὶ ἡ τῶν πάντων μεθ’ ὁμονοίας ἁρμονία οὐ πολλοὺς ἀλλ’ ἕνα τὸν αὐτῆς ἄρχοντα καὶ τὸν ἡγεμόνα δείκνυσι λό γον· οὐκ ἂν γὰρ εἴπερ ἦσαν πολ λοὶ τῆς κτήσεως ἄρχοντες ἐσώζε το τοιαύτη τάξ ει ις τῶν πάντων ἀλλ’ ἦν ἄτακτα πάντα πάλιν διὰ τοὺς πολλοὺς· ἕλκοντος ἑκάστου πρὸς τὴν ἑαυτοῦ βούλησιν τὰ πάντα καὶ τοῦ μαχομένου μαχομένου πρὸς τὸν ἕτερον ὥσπερ γὰρ ἐλέγομεν τὴν πο λυθεότητα, ἀθεότητα εἶναι οὕτως ἀνάγκη τὴν πολυαρχίαν ἀναρχίαν εἶναι ἑκάστου γὰρ τὴν τοῦ ἑτέρου ἀρχὴν ἀν ε α ιροῦντος οὐδεὶς ἐφαίνετο λοιπὸν ὁ ἄρχων ἐκεῖ πάντως ἀταξία γίνεται καὶ ἔμπαλιν ἡ τῶν πολλῶν καὶ τῶν διαφόρων μία τάξις καὶ ὁ μόνοια, ἕνα καὶ τὸν ἄρχοντα δείκνυσι καθάπερ γὰρ εἴ τις πόῤῥωθεν ἀκούει λύρας ἐκ πολλῶν καὶ τῶν διαφόρων χορδῶν συγκειμένης καὶ θαυμάζει τούτων τὴν ἁρμονίαν τῆς συμφωνίας ὅτι μὴ μόνη ἡ βαρύα τὸν ἦ ἤ χον ἀπο τελεῖ μὴ δὲ μόνη ἡ ὁξύα μὴ δὲ μόνη ἡ μέση· ἀλλὰ πᾶσαι κατὰ τὴν ἴσην ἀντίστασιν ἀλλήλαις συν έ εί χουσι καὶ πάντως ἐκ τού των ἐννοεῖ οὐχ’ ἑαυτὴν κινεῖν τὴν λύραν· ἀλλ’ οὐδὲ ὑπὸ πολλῶν αὐτὴν τύπτεσθαι· ἕνα δὲ εἶναι μουσικὸν τὸν ἑκάστης νεύρας ἤχον πρὸς τὴν ἐναρ μόνιον συμφωνίαν κεράσαντα τῇ ἐπιστήμῃ· κᾂν μὴ τοῦτον βλέπει βλέπει οὕτω παναρμονίου οὔσης τῆς τάξεως ἐν τῷ κόσμῳ παντὶ καὶ μήτε τῶν ἀνθρώπῳ πρὸς τὰ κάτω· μήτε τῶν κάτω πρὸς τὰ ἄνω στασιαζόντων ἀλλὰ μιᾶς τῶν πάντων ἀποτελουμένης τάξεως· ἕνα καὶ μὴ πολλοὺς νο εῖν ἀκόλουθον ἐστι τὸν ἄρχοντα καὶ τὸν βασιλέα πάσης τῆς κτήσεως τῶν τῷ ἑαυτοῦ φωτὶ τὰ πάντα καταλάμποντα καὶ κινοῦντα· οὐδὲ γὰρ πολ λοὺς εἶναι δεῖ καὶ νομίζειν τοὺς τῆς κτήσεως ἄρχοντας καὶ ποιητὰς ἀλλὰ πρὸς τὴν εὐ σέβειαν ἀκριβῆ καὶ τὴν ἀ λήθειαν· ἕνα τὸν ταύτης δη μιουργὸν πιστεύειν προσήκει τοῦτο καὶ τῆς κτήσεως αὐτῆς ἐμφανῶς δεικνυούσης· γνώρισ μα γὰρ ἀσφαλὲς τὸν ἕνα τὸν ποιητὴν εἶναι τοῦ παντός ἐστι τοῦτο τὸ μὴ πολλοὺς ἀλλ’ ἕνα εἶναι τὸν κόσμον δεῖ γὰρ εἴπερ ἦσαν πολλοὶ θεοὶ πολλοὺς εἶναι καὶ διαφόρους τοὺς κόσμους οὔ τε γὰρ ἔπρεπε τοὺς πολλοὺς τὸν ἕνα κόσμον κατασκευάζειν οὔτε οὔτε τὸν ἕνα κόσμον ὑπὸ τῶν πολ λῶν ποιεῖσθαι διὰ τὰ ἐκ τούτων δεικνύμενα ἄτοπα· πρῶτος μὲν ὅτι ἑ ὑ πὸ πολλῶν ὁ εἷς ἐγε γόνει κόσμος ἀσθένεια τῶν ποι ησάντων ἦν ὅτι ἐκ πολλῶν ἐνερ γῶν ἀπετελέσθη καὶ ἐκ τοῦ τούτου γνώρισμα ὃν τὸ τυχὸν ἦν τῆς ἁ ἀ τελοῦς ἑκάστου πρὸς τὸ ποιεῖν ἐπιστήμης· ἢ εἰ γὰρ ἤρκει εἷς οὐκ ἂν οἱ πολλοὶ τῶν τὴν ἀλλή λων ἀνεπλήρουν ἔλλην· ἐν θεῷ δὲ λέγειν εἶναί τι ἐλλειπὲς ἀσεβὲς οὐ μόνον ἀλλὰ καὶ πέρα τῶν ἀθεμίτων· ἔστι γὰρ καὶ τεχνί την ἐν οἷς οὐκ ἄν τις εἴποι τέλειον ἀλλ’ ἀσθενεῖ εἰ μὴ μόνος ἀλλὰ μετὰ τῶν πολλῶν ἀποτελείη τὸ ἔργον· εἰ δὲ ἕκαστος μὲν ἠ δύνατο τὸ ὅλον ἀποτελέσαι οἱ πάντες δὲ ἠργάσαντο διὰ τὴν τοῦ γενομένου κοινωνίαν· γελοῖον μὲν ἂν εἴη τὸ δ τοιοῦτον· εἰ διὰ δόξαν ἕκαστος ἠ εἰ ργάσατο· ἵνα μὴ ὡς ἀδύνατος ὑπονοηθῇ· κενο δοξίαν δὲ πάλιν λέγειν ἐν θεοῖς τῶν ἀτοπωτάτων ἐστὶν ἔπειτα εἰ ἕκαστος ἱκανὸς ἦν πρὸς τὴν πρὸς τὴν τοῦ ὅλου δημιουργίαν τίς ἡ χρεία τῶν πολλῶν ἑνὸς αὐτάρκους γινομένου πρὸς τὸ πᾶν, ἄλλως τε ἀσεβὲς καὶ ἄτο πον ἂν φανείη εἰ τὸ μὲν ποίημα ἐντυγχάνει· οἱ δὲ ποιήσαντες διάφοροι καὶ πολλοὶ λόγου τοῦ ὄντος φυσικοῦ τὸ ἓν καὶ τέλειον τῶν διαφόρων κρεῖττον εἶναι καὶ τοῦτο δὲ ἰστέον ὅτι εἰ ὑπὸ πολλῶν ὁ κόσμος ἐγεγόνει ἀδι αφόρας εἶχε καὶ τὰς κινήσεις καὶ ἀνομοίους ἑαυτῷ πρὸς ἕκαστον γὰρ τῶν ποιημάτων ἀποβλέπων διαφόρους εἶχε καὶ τὰς κι νήσεις. ἐν δὲ τῇ διαφορᾷ κα θάπερ εἴρηται πρότερον πά λιν ἦν ἀκοσμία καὶ τοῦ παν τὸς ἀταξία· ἐπειδὴ οὐδὲ ναὺς ὑπὸ τῶν πολλῶν κυβερνομένη κατ’ ὀρθὸν πλεύσηται· εἰ μὴ εἷς ταύτης τοὺς οἰάκας κρα τείη κυβερνίτης· οὐδὲ λύρα ὑπὸ πολλῶν κρουομένη σύμ φωνον ἀποτελέσει τὸν εἶχον· εἰ μὴ εἷς ὁ ταύτην πλείσσων εἴη τεχνίτης οὐκ οὖν μιᾶς οὔσης τῆς κτήσεως καὶ ἕνος ὄντος κόσμου κόσμου καὶ μιᾶς τῆς τούτου τάξεως ἕνα δεῖ νοεῖν εἶναι καὶ τὸν ταύτης δημιουργὸν καὶ τὸν βασιλέα κύριον· διὰ τοῦτο γὰρ καὶ αὐτὸς ὁ δημιουργὸς καὶ ἕνα τὸν σύμπαντα κόσμον πεποίηκεν· ἵνα μὴ τῶν πολλῶν συστάσει πολλοὶ καὶ οἱ δημιουρ γοὶ νομίζοιντο, ἀλλ’ ἑνὸς ὄντος τοῦ ποιήματος εἰς καὶ ὁ τούτου ποιητὴς πιστεύηται καὶ οὐχ’ ὅ τι εἷς ἐστιν ὁ δημιουργὸς· διὰ τοῦτο καὶ εἷς ἐστιν ὁ κοσμος, ἠ δύνατο γὰρ ἄλλους κόσμους ποιήσαι ὁ θεὸς· ἀλλ’ ὅτι εἷς ἐστιν ὁ κόσμος ὁ γενόμενος ἀνάγκη καὶ τὸν τού του δημιουργὸν ἕνα πιστεύειν εἶναι· τίς δ’ ἂν εἴη οὗτος καὶ τοῦτο γὰρ ἀναγκαῖον μάλιστα δηλῶσαι καὶ λέγειν· ἵνα μὲν τῇ περὶ τούτων ἀνοίᾳ πλανήθη τις καὶ ἕτερον ὑπολάβη· καὶ εἰς τὴν αὐτὴν πάλιν τοῖς πρότερον ἀθεότητα ἐμπέση νομίζω δὲ μηδένα περὶ τούτου τὴν διάνοιαν ἀμφίβολον ἔχειν. εἰ γὰρ δὴ τοὺς παρὰ ποιηταῖς λεγομένους θεούς μὴ εἶναι θεοὺς ὁ λόγος ἔδειξε καὶ τοὺς καὶ τοὺς θεοποιοῦντας τὴν κτῆ σιν πλανωμένους ἤλεγξε· καὶ καθό λου τὴν εἰδωλολατρείαν τῶν ἐθνῶν ἀθεότητα καὶ ἀσέβειαν τὴν οὖσαν ἐ ἀ πέδειξεν· ἀνάγκη πᾶσα τούτων ἀναιρουμένων λοιπὸν παρ’ ἡμῖν εἶναι τὴν εὐσεβῆ θρησκείαν καὶ τὸν παρ’ ἡμῖν εἶναι προσκυνούμενον καὶ κηρυττό μενον τοῦτον μόνον εἶναι θεὸν ἀληθῆ τὸν καὶ τῆς κτήσεως κύριον καὶ πάσης ὑποστάσεως δημιουργὸν· τίς δὴ οὗτός ἐστιν ἀλλ’ ἢ ὁ πανάγιος καὶ ὑπὲρ ἐπέκεινα πάσης τῆς γενητῆς οὐσίας ὁ τοῦ χριστοῦ πατὴρ ὅστις καθάπερ ἄριστος κυβερνίτης τῇ ἰδίᾳ σοφίᾳ καὶ τῷ ἰδίῳ λόγῳ τῷ κυρίῳ ἡμῶν καὶ σωτῆρι χριστῷ τὰ πανταχοῦ διακυβερνᾶ σωτη ρίως καὶ διακοσμεῖ καὶ ποιεῖ ὡς ἂν αὐτῷ καλῶς ἔχειν δοκῆ ἔχει δὲ καλῶς ὡς γέγονε καὶ ὁρῶμεν γινόμενα· ἐπειδὴ καὶ τοῦτο βούλεται καὶ τοῦτο oὐκ ἄν τις ἀπιστήσειεν· εἰ μὲν γὰρ ἄλογος ἦν τῆς κτήσεως κίνησις καὶ ἁπλῶς ἐφέρετο τὸ πᾶν καλῶς καλῶς ἄν τις καὶ τοῖς λεγομέ νοις ἠπίστησεν· εἰ δὲ λόγῳ καὶ σοφίᾳ καὶ ἐπιστήμη συνέστηκε καὶ παντὶ τῷ κόσμῳ διακεκόσμη ται ἀνάγκη τὸν ἐπικείμενον καὶ διακοσμήσαντα τοῦτον οὐκ ἄλλον εἶναί τινα ἢ λόγον θεοῦ λόγον δέ φημι οὐ τῶν ἑκάστων τῶν γε νομένων συμπεπλεγμένων καὶ συμπεφυκότα ὃν δὴ καὶ σπερ ματικὸν εἰώθασί τινες καλεῖν ἄ ψυχον ὄντα καὶ μηδὲν λογιζό μενον, μήτε νοοῦντα, ἀλλὰ τῇ ἔξωθεν τέθνη μόνον ἐνεργοῦντα κατὰ τὴν τοῦ ἐπιβάλλοντος αὐ τὸν ἐπιστήμην· οὐδὲ οἷον ἔχει τὸ λογικὸν γένος λόγον τὸν ἐκ συλα βὼν συγκείμενον καὶ ἐν ἀέρι σημαινόμενον, ἀλλὰ τὸν τοῦ ἀ γαθοῦ καὶ θεοῦ τῶν ὅλ ω ο ν ζῶντα καὶ τὸν ἐνεργῆ θεὸν αὐτολόγον λέγω ὃς ἄλλος μέν ἐστὶ τῶν γε νητῶν καὶ πάσης τῆς κτήσεως ἴδιος δὲ καὶ μόνος τοῦ ἀγα θοῦ πατρὸς ὑπάρχει λόγος ὃς τόδε τὸ πᾶν διεκόσμησε καὶ φωτίζει τῇ ἑαυτοῦ προνοίᾳ· ἀγαθοῦ γὰρ πατρὸς ἀγαθὸς ἀγαθὸς λόγος ὑπάρχων αὐτὸς τὴν τῶν πάντων διεκόσμησε διὰ τάξιν τὰ μὲν ἐναντία τοῖς ἐναν τίοις συνάπτων· ἐκ τούτων δὲ μίαν διακοσμῶν ἁρμονίαν οὗτως θεοῦ δυνάμις καὶ θεοῦ σοφία ὢν, οὐρανὸν μὲν περιστρέφει γῆν δὲ τὴν ἀναρτήσας καὶ ἐπὶ μηδενὸς κειμένην τῷ ἰδίῳ νεύ ματι ἤδρασε τούτω φωτιζόμε νος ὁ ἥλιος τὴν οἰκουμένην κα ταυγάζει καὶ σελήνη μεμε τρημένον ἔχει τὸ φῶς διὰ τοῦ το καὶ τὸ ὕδωρ ὑπὸ νεφελῶν κρέμαται καὶ υἱετοὶ τὴν γῆν ἐπικλ ύ ή ζουσι· καὶ ἡ μὲν θάλασσα περιορίζεται· ἡ δὲ γῆ παντοίοις φυτοῖς κομᾶ καὶ χλοηφορεῖ· καὶ εἴ τις ἄπιστος ζητοίη περὶ τῶν λεγομένων εἰ ὅλως ἐστὶ λόγος τοῦ θεοῦ μαίνειτο μὲν ὁ τοιοῦτος ἀμφιβάλλων περὶ λόγου τοῦ θεοῦ, ἔχει δὲ ὅμως ἐκ τῶν ὁρω μένων τὴν ἀπόδειξιν ὅτι πάν τα λόγῳ θεοῦ καὶ τῇ σοφίᾳ συν έστηκε· καὶ οὐκ ἂν ἡδράσθη τί τῶν γενομένων εἰ μὴ λόγῳ ἐγεγόνει καὶ λόγῳ τῷ θείῳ· καθάπερ ἐλέγχθη ἐλέγχθη λόγος δὲ ὢν οὐ κατὰ τῶν ἀνθρώπων τὴν ὁμοιότητα· ὅπερ εἶπόν ἐστι συγκείμενος ἐκ συλαβὼν ἀλλὰ τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς εἰκὼν ἐστιν ἀπαραλλάκτως· ἄνθρωποι γὰρ ἐκ τῶν μερῶν συγκείμενοι ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γενόμενοι· συγκεί μενον ἔχουσι καὶ διαλυόμενον τὸν ἑαυτὸν λόγον· ὁ δὲ θεός ὤν ἐστι καὶ οὐ σύνθετος ἀλλ’ εἷς καὶ μονογενὴς θεὸς ὁ ἐκ τοῦ πατρὸς οἷον πυγῆς ἀγαθῆς ἀγα θὸς προελθὼν τὰ πάντα διακοσμεῖ καὶ συνέχει· ἡ δὲ αἰτία δι’ ἣν ὁ λόγος ὁ τοῦ θεοῦ λόγος τοῖς γενομένοις ἐπι-βέβηκεν, ἔστιν ἀλη θῶς θαυμαστὴ καὶ γνωρίζουσα ὅτι οὐκ ἄλλως ἔπρεπεν ἢ οὕτω γενέσθαι· ὥσπερ καὶ ἔστι· τῶν μὲν γὰρ γεννητῶν ἐστιν ἡ φύσις ἅτε δὴ ἐξ οὐκ ὄντων ὑποστάσα ῥαστή τις καὶ ἀσθενὴς καὶ θνητὴ κα θ’ ἑαυτὴν συγκρινομένη τυγχά νει· ὁ δὲ τῶν ὅλων θεὸς, ἀγαθὸς καὶ ὑπὲρ κάλλος τὴν φύσιν ἐστί· διὸ καὶ φιλάνθρωπός ἐστιν ἀγαθῶν γὰρ περὶ οὐδενὸς ἂν γέ νοιτο - φθόνος ὅθεν οὐδὲ τὸ εἶναί τινι φθονεῖ εἶναί τινι φθονεῖ ἀλλὰ πάντας εἶναι βούλεται ἵνα καὶ φιλανθρωπεύεσθαι δύνηται ὁρῶν οὖν τὴν γενητὴν πᾶσαν φύσιν ὅσον κατὰ τοὺς ἰδίους λόγους αὐτῆς ῥευστὴν οὖσαν καὶ διδυαλ υομένην ἵνα μὴ τοῦτο πάθη καὶ πάλιν εἰς τὸ μὴ εἶναι ἀναλυθῆ τὸ ὅλον τούτου ἕνεκεν τῷ ἑαυτοῦ καὶ ἀϊδίῳ λόγῳ ποιήσας τὰ πάν τα καὶ οὐσιώσας τὴν κτίσιν οὐκ ἀφῆκεν αὐτὴν τῇ ἑαυτῆς φύσει φέρεσθαι καὶ χειμάζεσθαι ἵνα μὴ καὶ κινδυνεύση πάλιν εἰς τὸ μὴ εἶναι ἀλλ’ ὡς ἀγαθὸς τῷ ἑαυτοῦ λόγῳ καὶ αὐτῷ ὄντι θεῷ τὴν σύμπασαν διακυβερνᾶ καὶ καθίστη σιν, ἵνα τῇ τοῦ λόγου ἡγεμονίᾳ καὶ προνοίᾳ καὶ διακοσμήσει φωτιζο μένῃ ἡ κτίσις βεβαίως διαμένειν δυνηθῆ· ἅτε δὴ τοῦ ὄντος ὄντος ἐκ τοῦ πατρὸς λόγου μεταλαμ βάνουσα καὶ βοηθουμένη δι’ αὐτοῦ εἰς τὸ εἶναι μὴ ἄρα πάθη ὅπερ ἂν ἔπαθεν· εἰ μὴ ὁ λόγος αὐτὴν ἐτήρει· λέγω δὲ τὸ μὴ εἶναι· ὅς ἐστι γὰρ εἰκὼν θεοῦ τοῦ ἀοράτου πρωτότοκος πάσης τῆς κτήσεως· ὅτι δι’ αὐτοῦ καὶ ἐν καὶ ἐν αὐτῷ συνέστηκε τὰ πάντα τά τε ὁρατὰ καὶ αὐτός ἐστιν ἡ κεφαλὴ τῆς ἐκκλησίας· οἱ τῆς ἀληθείας διάκονοι διδάσκουσιν ἐν τοῖς ἁγίοις γράμμασιν αὐτὸς γοῦν ὁ παντοδύναμος· καὶ παντέ λειος· ἅγιος ὁ τοῦ πατρὸς λόγος ἐπιβὰς τοῖς πᾶσι καὶ πανταχοῦ τὰς ἑαυτοῦ δυνάμεις ἐφαπλώ σας καὶ φωτίσας· τά τε φαινόμε να καὶ τὰ ἀόρατα πανταχοῦ τὰς ἑαυτοῦ δυνάμεις εἰς ἑαυτὸν συνέχει καὶ συσφίγγει μηδὲν ἔρημον τῆς ἑαυτοῦ δυνάμεως ἀπολελοιπώς, ἀλλὰ πάντα καὶ διὰ πάντων καὶ ἕκαστον ἰδία καὶ ἀθρόως ὁμοῦ τὰ ὅλα ζωοποιῶν καὶ διαφυλάττων τάς τε ἀρχὰς πά σης αἰσθητῆς οὐσίας αἵπέρ εἰσὶ θερμὴ καὶ ψυχρὰ καὶ ὑγρὰ καὶ ξηρὰ; εἰς ἐν συγκεραννύων ποιεῖ μὴ ἀντιστατὴν, ἀλλὰ μίαν καὶ σύμφωνον ἀποτελεῖν ἁρμονίαν· δι’ αὐτὸν καὶ τὴν αὐτοῦ δύναμιν, οὔτε τὸ πῦρ τῷ ψυχρῷ μάχεται· οὔτε τὸ ὑγρὸν τῷ ξηρῷ ἄλλως φίλα καὶ ἀδελφὰ ὄντα τὰ καθ’ ἑαυτὰ ἐναντία συνελθόντα συνελθόντα τά τε φαινόμενα ζωογονοῦσι καὶ τοῦ εἶναι τοῖς σώμασιν ἀρχαὶ γίνονται τούτῳ τῷ θεῷ λόγω πειθόμενα· τὰ μὲν ἐπὶ γῆς ζωογονεῖται τὰ δὲ ἐν τοῖς οὐρανοῖς συν ύ ί σταται· καὶ διὰ τοῦτον θάλασσα μὲν πᾶσα καὶ ὁ μέγας ὠκέανος ὅροις τοῖς ἰδίοις· ἔχουσι τὴν ἑαυτοῦ κίνησιν ἡ δὲ ξηρὰ πᾶσα χλοηφορεῖ καὶ κομᾶ παντοίοις τὰ καὶ δια φόροις τοῖς φυτοῖς ὡς προεῖπων καὶ ἵνα μὴ τὸ καθ’ ἕκαστον ἐπὶ φα νεροῖς ὀνομάζων ἐνδιατρίβων οὐδέν ἐστι τῶν ὄντων κινενομένων ὃ μὴ ἐν αὐτῷ καὶ διὰ τοῦτο γέ γονε καὶ ἕστηκεν ἥ φύσει καὶ θεο λόγος ἀνὴρ ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεὸν καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος· πάντα δι’ αὐ τοῦ ἐγένετο, οὐδὲν ὁ γέγονεν οἷον γὰρ εἴ τις λύραν μουσικὸς ἁρμωσάμενος καὶ τὰ βαρέα τοῖς ὁξέσι καὶ τὰ μέσα τοῖς ἄλλοις τῇ τέχνῃ συναγαγὼν εἰς τὸ σημαινόμενον μέλος ἀποτελοίη οὕτω καὶ ἡ τοῦ θεοῦ σοφία τὸ ὅλον ὅλον ὡς τὴν λύραν ἐπέχων· καὶ τὰ ἐν ἀέρι τῆς ἐπὶ γῆς συνα γαγὼν καὶ τὰ ἐν οὐρανῷ τοῖς ἐν ἀέρι καὶ τὰ ὅλα τοῖς κάτω μέρος συνάπτων καὶ περιάγων τῷ ἑαυτοῦ νεύματι καὶ τῷ θελή ματι ἕνα τὸν κόσμον καὶ μίαν τὴν τάξιν τούτου ἀποτελεῖ καλῶς καὶ ἡρμοσμένως· αὐτὸς μὲν ἀκίνητος μένων παρὰ τῷ πατρὶ δοκῆ τὸ γὰρ παράδοξον αὐτοῦ τῆς θεότητος τοῦτό ἐστιν· ὅτι ἑνὶ καὶ τῷ αὐτῷ νεύματι πάντα ὁμοῦ καὶ οὐκ ἐκ τῶν διαστημάτων ἀλλ’ ἀθρόως ὅλα τά τε ὀρθὰ καὶ τὰ περιφερ ὴ ῆ τὰ ἄνω τὰ μέσα τὰ κάτω, τὰ ὑγρὰ τὰ ψυχρὰ· τὰ θερμὰ, τὰ φαι νόμενα, τὰ ὁρατὰ περιάγει· καὶ διακοσμεῖ κατὰ τὴν ἑκάστου φύσιν· ὁμοῦ γὰρ τῷ αὐτῷ νεύ ματι αὐτοῦ, τὸ μὲν ὀρθὸν ὡς ὀρθὸν· τὸ δὲ περιφερὲς περι άγεται τὸ δὲ μέσον ὡς ἔστι κινεῖ ται· τὸ θερμὸν θερμαίνεται· καὶ τὸ ξηρὸν ξηραίνεται· καὶ τὰ ὅλα ὡς ἔχει φύσεως τῆς ζωοποιεῖται ζωοποιεῖται καὶ συνίσταται παρ’ αὐτοῦ καὶ θαυμαστ ὴ ή τις ἀποτε λεῖται καὶ θεία ἁρμονία ὡς ἀλη θῶς δι’ αὐτοῦ ἀεὶ ἵνα ἐκ τοῦ πα ραδείγματος τὸ τηλικοῦτον νοηθείη· ἔστω τὸ λεγόμενον ὡς ἐν εἰκόνι χ ω ο ροῦ μεγάλου ὡς τοίνυν τοῦ χοροῦ συνεστῶτος ἐκ τῶν διαφόρων ἀνδρῶν, παι δῶν, τῶν γυναικῶν αὖ καὶ τῶν γερόντων, καὶ τῶν ἔτι νέων καὶ ἕνο ἑνὸ ς τοῦ καθηγεμόνος ση μαίνοντος ἕκαστος μὲν κατὰ τὴν ἑαυτοῦ φύσιν καὶ τὴν δύναμιν φωνεῖ ὁ μὲν ἀνὴρ ὡς ἀνὴρ, ὁ δὲ παῖς ὡς παῖς· ὁ δὲ γέρων· ὡς γέρων καὶ ὁ νέος ὡς νέος· πάντες δὲ μίαν ἀποτελοῦσιν ἁρμονίαν· ἢ ὡς ἡ καθ’ ἡμᾶς ψυχὴ ἐν τῷ αὐτῷ τὰς ἐν ἡμῖν αἰσθήσεις κατὰ τὴν ἑκάστης ἐνέργειαν κινεῖ· ὥστε τοῦ παρόντος πράγματος ἑνὸς τὰς πάσας ὁμοῦ κινεῖσθαι· καὶ τὸν μὲν ὀφθαλμὸν ὁρᾶν· τὴν δὲ ἀκοὴν τὴν δὲ χεῖρα ἅπτεσθαι καὶ τὴν ὅσφρησιν ἀν τιλαμβάνεσθαι καὶ τὴν γε ύ ῦ σιν γεύεσθαι· πολλάκις δὲ καὶ τ’ ἄλλα μέλη μέλη τοῦ σώματος· ὥστε καὶ τοὺς πόδας περιπατεῖν ἢ ἵνα καὶ τρίτῳ παραδείγματι τὸ λεγόμενον σημανθῆ ἔοικεν οἰκονομηθείσ ει η μά λλιστα μεγάλη πόλει καὶ οἰκονομου μένη ἐπὶ παρουσίᾳ τοῦ καὶ ταύ την οἰκοδομήσαντος ἄρχοντος καὶ τοῦ βασιλέως· ἐκείνου γαρ παρόντος καὶ τοῦ προστάσοντος καὶ πρὸς πάντα τὸν ὀφθαλ μὸν τείνοντος ἑπόμενοι πάντες οἱ μὲν ἐπὶ τὴν γεωργίαν, οἱ δὲ ἐπὶ τοὺς ὑδραγώγους ὑ ἡ δρευσό μενοι σπεύδουσιν· ἄλλος δὲ ἐπισιτισόμενος προέρχεται· καὶ ὁ μὲν ἐπὶ τὴν βουλὴν βαδίζει ὁ δὲ ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν εἰσέρχε ται· καὶ ὁ μὲν δικαστὴς ἐπὶ τὸ δικάζειν· ὁ δ’ ἄρχων ἐπὶ τὸ θεσμοθετεῖν· κα σ θ ίσταται δὲ εὐθέ ως ὁ μὲν τεχνίτης ἐπὶ τὴν ἐργα σίαν, ὁ δὲ αὐτῆς ἐπὶ τὴν θά λασσαν κατέρχεται· ὁ τέκτων ἐπὶ τὸ τεκτονεύειν· ὁ ἰατρὸς ἐπὶ τὴν θεραπείαν· ὁ οἰκοδομὸς ἐ πὶ τὴν οἰκοδομὴν· καὶ ὁ μὲν εἰς τὸν ἀγρὸν βαδίζει· ὁ δὲ ἀπὸ τοῦ ἀγροῦ ἀνέρχεται· καὶ οἱ μὲν οἱ μὲν περὶ τὴν πόλιν ἀναστρέ φονται· οἱ δὲ ἀπὸ τῆς πόλεως ἐξέρχονται· καὶ πάλιν εἰς αὐτὴν ἐπανέρχεται· πάντα δὲ ταῦτα τῇ παρουσίᾳ τοῦ ἑνὸς, ἄρχον τος καὶ τῇ τούτου διατάξει γί γνονται καὶ συνίστανται· κατὰ ταῦτα δὴ καὶ ἐπὶ τῆς συμ πάσης κτίσεως κᾂν μικρὸν ἢ τὸ παράδειγμα ὅμως μείζωνι δια νοίᾳ χρὴ νοεῖν ὑπὸ γὰρ μίας ῥίπης νεύματι τοῦ θεοῦ λόγου ὁμοῦ τὰ πάντα διακοσμεῖται καὶ τὰ οἰκεῖα παρ’ ἑκάστου γίγνεται καὶ παρὰ πάντων ὁμοῦ μία τάξις ἀποτελεῖται. νεύματι γὰρ καὶ ταῖς δυνάμεσι τοῦ ἐπιστατοῦντος καὶ τοῦ ἡγεμονεύοντος τῶν πάντων θείου καὶ πατρικοῦ λό γου· οὐρανὸς μὲν περιστρέφε ται τὰ δι’ ἄστρα κινεῖται· καὶ ὁ μὲν ἥλιος φαίνει· ἡ δὲ σελήνη περιπολεῖ καὶ ἀὴρ μὲν ὑπ’ αὐ τοῦ φωτίζεται· αἰθ ή ὴ ρ δὲ θερ μαίνεται· καὶ ἄνεμοι πνέουσι· τὰ ὁ εἰς ὕψος ἀνατεταμένα ἵσταται ἡ θάλαττα κυμαίνει καὶ τὰ ἐν αὐτῇ ζῶα τρέφεται· ἡ γῆ ἀκίνητος ἀκίνητος μένουσα καρπόφοροι καὶ ὁ ἄνθρωπος πλάττεται καὶ ζῆ πάλιν καὶ θρήσκει· καὶ ἁπλῶς πάντα ψυχοῦται καὶ κινεῖται τὸ πῦρ καίει· τὸ ὕδωρ ψυχεῖ πηγαὶ ἀναβλύζουσι, ποταμοὶ πλημμηροῦσι· καιροὶ καὶ ὧραι παραγίγνονται· υἱετοὶ κατέρ χονται· τὰ νέφη πληροῦται· χάλαζα γίνεται· χιὼν καὶ κρύσταλλος π ύ ή γνυται· πετεινὰ ἵπταται· ἑρπετὰ πορεύεται· ἔνυδρα νήχεται· θάλαττα πλέεται· γῆ σπείρεται· καὶ κατὰ τοὺς ἰδίους καιροὺς χλοη φορεῖ, φυτὰ αὔξει· καὶ τὰ μὲν νεάξει· τὰ δὲ πεπένεται· τὰ δὲ αὔξον γηράσκει καὶ φθεινεῖ· καὶ τὰ μὲν ἀφανίζεται· τὰ δὲ γεννᾶται καὶ φαίνεται· ταῦτα δὲ πάντα καὶ ἔτι πλείω τούτων ἃ διὰ τὸ πλῆθος οὐκ ἰσχύομεν ὑμεῖς λέγειν ὁ παραδοξοποιὸς τοῦ θεοῦ λόγος φωτίζων καὶ ζωοποιῶν τῷ ἑαυτοῦ νεύματι κινεῖ καὶ διακοσμεῖ ἕνα τὸν κόσμον ἀποτελῶν οὐκ ἔξωθεν ἑαυτοῦ ἑαυτοῦ καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις ἀφείς· καὶ γὰρ καὶ ταύτας οἷα δὴ καὶ αὐτῶν ποιητῆς ὑπάρ χων συμπεριλαβὼν ἐν τοῖς ὅλοις συνέχει πάλιν καὶ ζωοποιεῖ τῷ ἑαυτοῦ νεύματι καὶ τῇ αὐτοῦ προνοίᾳ· καὶ σώματα μὲν αὔξει ψυχὴ δὲ ἡ λογικὴ κινεῖται καὶ τὸ λογίζεσθαι καὶ τὸ ζῆν ἔχει καὶ τοῦτο οὐ πολλῆς τῆς ἀποδείξεως δεῖται· ὁρῶμεν γὰρ τὰ γινόμενα οὕτω δὴ πά λιν αὐτὸς τοῦ θεοῦ λόγος ἑνὶ καὶ τῷ ἁπλῶ νεύματι τῇ ἑαυτοῦ δυνάμει· τόν τε ὁρατὸν κόσμον καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις κινεῖ καὶ συνέχει ἑκάστῳ τὴν ἰδίαν ἐνέργειαν ἀποδιδούς· ὥστε τὰς μὲν θείας δυνάμεις θειω τέρους κινεῖσθαι· τὰ δὲ ὁρατὰ ὥσπερ καὶ ὁραταὶ· αὐτὸς δὲ ἐπὶ πάντων πρὸς τὴν δοξο λογίαν τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς ἐργά ζεται· μονον οὐχὶ διὰ τῶν γιγνο μένων ἔργων αὐτοῦ διδάσκων καὶ λέγων ἐκ τοῦ μεγέθους καὶ καλλονῆς κτισμάτων ἀναλόγως ἀναλόγως τὸν γενεσιουργὸν θεωρεῖ σθαι· ὥσπερ γὰρ ἀναβλέψαντας εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ἰδόντας τὸν κόσμον αὐτοῦ· καὶ τὸ τῶν ἄστρων φῶς· ἔστιν ἐνθυμεῖσθαι τὸν ταῦ τα διακοσμοῦντα λόγον, οὕτω νοοῦντας λόγον τοῦ θεοῦ, νοεῖν ἐστιν ἀνάγκη· καὶ τὸν τούτου πατέρα θεὸν ἐξ οὗ προϊὼν εἰκότως τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς ἑρ μηνεὺς καὶ ἄγγελος λέγεται· καὶ τοῦτο ἐκ τῶν καθ’ ἡμᾶς ἴδοι τις ἂν· εἰ γὰρ δὴ λόγου προϊόντος παρὰ τοῦ ἀνθρώπου τὴν τούτου πηγὴν ἐνθυμούμεθα εἶναι καὶ τὸν νοῦν· καὶ τῷ λόγῳ μὲν ἐπιβάλλοντες τὸν νοῦν σημαινόμε νον ὁρῶμεν τῷ λογισμῷ πολλῷ πλέον μείζονι φαντασίᾳ καὶ ἀ συγκρίτῳ ὑπεροχῇ τοῦ λόγου τὴν δύναμιν ὁρῶντες ἔννοιαν λαμβάνομεν· καὶ· τοῦ ἀγαθοῦ πατρὸς αὐτοῦ ὡς αὐτὸς ὁ σω τὴρ ἔφη ὁ ἐμὲ ἑωρακὼς ἑώρακε τὸν πατέρα μου· ταῦτα δὲ καὶ πᾶσα θεόπνευστος γραφὴ φανερώτε ρον καὶ κατὰ μεῖζον κηρύσσει ἀφ’ ὧν δὴ, καὶ ἡμεῖς τεθαῤῥηκότες ταῦτά σοι γράφομεν ταῦτά σοι γράφομεν καὶ συταύταις ἐντυγχάνων δυνήση τῶν λεγομέ νων ἔχειν τὴν πίστιν λόγος γὰρ ἐκ μείζονος βεβαιούμενος ἀνα σ τ τύῤῥητον ἔχει τὴν ἀπόδειξιν νῶθεν τοίνυν περὶ τῆς τῶν εἰδώλων ἀναιρέ σεως προησφαλίζετο τὸν ἰουδαί ων λαὸν ὁ θεῖος λόγος λέγων· οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον, οὐδὲ πάν τως ὁμοίωμα ὅσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω καὶ ἐπὶ τῆς γῆς κάτω. τὴν δὲ αἰτίαν τῆς τούτων καθαιρέ σεως ἕτερος σημαίνει λέγων τὰ εἴ δωλα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων, στόμα ἔχουσι, καὶ οὐ λαλήσουσιν· ὀφθαλμοὺς ἔχουσι, καὶ οὐκ ὄψον ται· ὦτα ἔχουσι καὶ οὐκ ἀκούσον ται, χεῖρας, ἔχουσι καὶ οὐ ψη λαφήσουσι· πόδας ἔχουσι καὶ οὐ περιπατήσουσιν· οὐ σεσιώ πηκε δὲ τὴν περὶ κτί σεως διδασκαλίαν· ἀλλὰ καὶ μάλα εἰδὼς αὐτῶν τὸ κάλλος ἵνα μή τινες τῷ κάλλει τούτων ἐβλέψαντες· οὐχ’ ὡς ἔργα τοῦ θεοῦ ἄλλως θεοὺς θρησκεύ σωσι προασφαλίζεται τοὺς ἀνθρώπους ἀνθρώπους λέγων καὶ μὴ ἀναβλέψας καὶ ἰδὼν τοὺς ὀφθαλμοὺς, τὸν ἥ λιον καὶ τὴν σελήνην καὶ πάν τα τὸν κόσμον τοῦ οὐρανοῦ πλα νηθεὶς προσκυνήσης αὐτοῖς ἃ ἀπένειμε κύριος ὁ θεός σου πᾶσι τοῖς ἔθνεσι τοῖς ὑπὸ κάτω τὸν οὐρανὸν, ἀπένειμε δὲ οὐκ εἰς τὸ εἶναι θεοῖς αὐτοῖς ταῦτα· ἀλλ’ ἵνα τῇ τούτων ἐνεργείᾳ γινώσκωσιν οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν τῶν πάντων δημιουργῶν, ὥσπερ εἴρηται ὁ γὰρ ἰουδαίων πάλαι λαὸς κα τὰ πλεῖον εἶχε τὴν διδασκαλίαν ὅτι μὴ μόνων ἐκ τῶν τῆς κτίσεως ἔργων ἀλλὰ καὶ ἐκ τῶν θείων γρα φῶν εἶχον τὴν περὶ θεοῦ γνῶ σιν· καὶ καθόλου δὲ τοὺς ἀνθρώ πους ἀπὸ τῆς περὶ τὰ εἴδωλα πλάνης καὶ τῆς ἀλόγου φαντα σίας ἀφέλην φησὶν· οὐκ ἔσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι πλὴν ἐμοῦ οὐχ’ ὡς ὄν των δὲ τῶν θεῶν ἄλλων κωλύει τού τους αὐτοὺς ἔχειν· ἀλλ’ ἵνα μή τις τὸν ἀληθινὸν θεὸν ἀποστραφεὶς ἑαυτῷ τὰ μὴ ὄντα θεοποιεῖν ἄρξηται ὁποῖοί εἰσιν οἱ παρὰ ποιηταῖς τε καὶ συγγραφεῦσιν ὀνομασθέντες καὶ καὶ δειχθέντες οὐκ ὄντες θεοὶ. καὶ αὐτὴ δὲ ἡ λέξις τὸ μὴ εἶναι αὐτούς θεοὺς δείκνυσι δι’ ἧς φησιν οὐκ ἐσον ταί σοι θεοὶ ἕτεροι· ὅπερ ἐπὶ μέλ λοντος σημαίνεται· τὸ δὲ ἐπὶ μέλ λοντι λεγόμενον οὐκ ἔστι τοτὲ, ὅτε ταῦτα λέγεται· ἆρ’ οὖν ἀνελοῦσα τὴν τῶν ἐθνῶν ἢ τῶν εἰδώλων ἀθεότητα σεσειώπηκεν ἡ ἔνθεος διδασκαλία· καὶ ἁπλῶς ἀφῆκε τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος ἄμει ρον τῆς τοῦ θεοῦ γνώσεως φέρεσθαι οὐχί γε· ἀλλὰ καὶ πρὸς ἅπαντα τῇ διανοίᾳ λέγουσα ἄκουε ἰσραὴλ ἰὴλ · κύριος ὁ θεός σου, κύ ριος εἷς ἐστι· καὶ πάλιν κύριον τὸν θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσης καὶ πρὸς αὐτὸν κολληθήσης· ὅτι δὲ καὶ ἡ διὰ πάντων καὶ ἡ εἰς πάν τα τοῦ λόγου πρόνοια καὶ διακόσμησις ἀπὸ πάσης τῆς θεοπνεύστου γραφῆς μαρτυρεῖ ται· ἀρκεῖ τὰ νῦν λεγόμενα δεῖξαι τοῦ λόγου τὴν πίστιν οἱ φασιν οἱ θεολόγοι ἄνδρες· ἐθεμελι ώσας τὴν γῆν καὶ διαμένει τῇ διατάξει σου· καὶ πάλιν ψάλατε ψάλατε τῷ θεῷ ἡμῶν ἐν κιθά ρᾳ τῷ περιβάλλοντι τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις τῷ ἐ ἑ τοιμάζοντι τῇ γῇ υἱετὸν τῷ ἐξανατέλλοντι ἐν ὄρεσι χόρτον καὶ χλόην τῇ δουλίᾳ τῶν ἀνθρώπων· καὶ διδόντι τοῖς κτήνεσι τροφὴν· διὰ τινὸς δὲ δίδωσιν ἢ δι’ οὗ καὶ πάντα γέγονε δι’ αὐτοῦ καὶ ἡ τῶν πάντων ἀκολουθῶς ἐστι πρό νοια. τίς οὖν ἂν εἴη· οὗτος ἢ ὁ τοῦ θεοῦ λόγος· περὶ οὗ καὶ ἐν ἑτέρῳ λέγει τῷ λόγῳ κυρίου οἱ ο ὑ ὐ ρανοὶ ἐστερεώθησαν καὶ τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύναμις αὐτῶν· καὶ γὰρ τὰ πάντα ἐν αὐτῷ καὶ δι’ αὐτοῦ γενόμενα λέγεται· ἀφ’ ὧν καὶ ἡ μᾶς πείθει λέγουσα αὐτὸς εἶπε καὶ ἐγέννησαν· αὐτὸς ἐνετειλάτω καὶ ἐκτίσθησαν· καθὼς καὶ ὁ πάν τα μέγας μωυσῆς ἐν ἀρχῇ τῆς κοσμοποιίας βεβαιοῖ τὸ λεγό μενον ἐξηγούμενος καὶ λέγων καὶ εἶπεν ὁ θεὸς· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα τὴν ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν, πειδῆ πειδῆ καὶ τὴν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς καὶ πάντων ὑφιστὰς γένεσιν αὐτῷ εἶπεν ὁ πατὴρ· γενη θήτω ὁ οὐρανὸς καὶ συναχθή τω τὰ ὕδατα καὶ ὀφθήτω ἡ ξηρὰ καὶ ἐξαγαγέτω ἡ γῆ βοτάν ιν ην · καὶ πᾶν ζῶον· ἀφ’ ὧν καὶ ἰουδαίους ἄν τις ἐλέγξειεν οὐ γνησίως ἐφιστάνοντα ταῖς γραφαῖς· τινὶ γὰρ ἄν τις εἴποι πρὸς αὐτοὺς ὁμιλεῖ ὁ θεὸς ἵνα καὶ προστάττων λαλῆ. εἰ μὲν οὖν τοῖς γιγνομένοις προσέτατ τε καὶ ὁμιλεῖ περιττὸς ἦν ὁ λόγος οὔπω γὰρ ἦν ἀλλ’ ἔμελλε γίνεσθαι· οὐδεὶς δὲ τῷ μὴ ὄντι λαλεῖ· οὐδὲ εἰς τὸ γενέσθαι, τῷ μὴ δέπω γενομένῳ προστάττει καὶ λαλεῖ· εἰ γὰρ τοῖς ἐσομένοις προσέττατεν ὁ θεὸς ἔδει λέγει αὐτὸν· γενοῦ οὐρανὲ καὶ γενοῦ γῆ καὶ ἔξελθε βοτάνη· καὶ ποι ήθητι ἄνθρωπε· νῦν δὲ τοῦτο μὲν οὐκ ἐποίησε· προστάττει δὲ λέγων· ποιήσωμεν ἄνθρωπον ἐξελθέτω βοτάνη ἀφ’ ὧν δείκ νυται θεὸς ὢν πλήσιόν τινι δια λεγόμενος διαλεγόμενος περὶ τούτων οὐκ οὖν ἀνάγκη συνεῖναί τινα τούτῳ ὧ καὶ ὁμιλῶν ἐποίει τὰ ὅλα τίς οὖν ἂν εἴη εἰ μὴ ὁ τούτου λόγος τινὶ γὰρ ἄν τις φαίη θεὸν ὀ ὁ μιλεῖν ἢ τῷ ἑαυτοῦ λόγῳ ἤ τις τούτῳ συνῆν ποιοῦντι τὴν γενητὴν πᾶ σαν οὐσίαν ἢ ἡ τούτου σοφία ἡ λέ γουσα· ἡνίκα ἐποίει τὸν οὐ ρανὸν καὶ τὴν γῆν συμ παρ’ ἡμῆν αὐτῷ· ἐν δὲ τῇ τοῦ οὐρανοῦ καὶ γῆς ὀνομασίᾳ πάντα τὰ ἐν οὐρανῷ καὶ τῇ γῇ γ ένη τὰ ενητὰ συμπαραλαμβάνει συνὼν δὲ ὡς σοφία καὶ ὁ λόγος τὸν παραβλέπων ἐδημιούργει τὸ πᾶν καὶ συνίστα καὶ διεκόσμει καὶ δύναμις δὲ ὢν τοῦ πατρὸς τὰ ὅλα εἰς τὸ εἶναι ἰσχυροποιεῖ ἡ φ ή ύ σει καὶ ὁ σωτὴρ πάντα ὅ σα βλέπω τὸν πατέρα ποι οῦντα· κἀγὼ ὁμοίως ποιῶ δι’ αὐτοῦ δὲ καὶ εἰς αὐτὸν τὰ πάντα γεγονέναι οἱ ἱεροὶ τούτου διδάσκουσι μαθηταὶ· καὶ ὅτι ἀγα θὸς ἐξ ἀγαθοῦ γέννημα καὶ ἀ ληθινὸς υἱὸς ὑπάρχων δύναμίς ἐστι ἐστι τοῦ πατρὸς καὶ σοφία καὶ λόγος οὐ κατὰ μετοχὴν ταῦτα ὢν· οὐδὲ ἔξωθεν ἐπὶ γενομένων τούτων αὐτῷ κατὰ τοὺς μετέ χοντας αὐτοῦζ καὶ σοφιζομένους δι’ αὐ τοῦ καὶ δυνατοὺς καὶ τοὺς λογι κοὺς γιγνομένους ἀλλ’ αὐτ ῳ ο σοφία αὐτ ῷ ο λόγος, αὐτοδύναμις, ἰδία τοῦ πατρός ἐστιν αὐτοφωνὴ, αὐ τοαλήθεια, αὐτοδικαιοσύνη αὐτοαρετὴ καὶ μὴν καὶ χα ρακτὴρ καὶ ἀπαύγασμα καὶ εἰκὼν· καὶ συνελόντι φάναι καρ πὸς παντέλειος τοῦ πατρὸς ὑπάρχει· καὶ μόνος ἐστὶν υἱὸς εἰκὼν ἀπαράλλαγκτος τοῦ πατρὸς. τίς οὖν ἐξαριθμήσειε τὸν πατέρα· ἵνα καὶ τοῦ λόγου τούτου τὰς δυνά μεις ἐξεύροι· ἔστι γὰρ ὥσπερ τοῦ πατρὸς λόγος καὶ σοφία οὕτω καὶ τοῖς γενητοῖς συγκατα βαίνων γίνεται πρὸς τὴν τοῦ γεννήτορος γνῶσιν καὶ τὴν ἔν νοιαν αὐτοαγιασμὸς καὶ αὐτοζωὴ καὶ θύρα καὶ ποιμὴν καὶ ὁδὸς καὶ βασιλεία καὶ ἡγέμὼν καὶ ἐπὶ πᾶσι σωτὴρ καὶ ζωοποιὸς καὶ φῶς φῶς καὶ πρόνοια τῶν πάντων τοιούτων ἄρα ἀγαθὸν καὶ τὸν δημιουργὸν υἱὸν ἔχων ἐξ ἑαυτοῦ ὁ πατὴρ οὐκ ἀφανῆ αὐτὸν τοῖς γενητοῖς ἀπέκρυψεν ἀλλὰ καὶ ὁσημέραι τοῦτον ἀποκαλύπτει τοῖς πᾶσι διὰ τῆς τῶν πάντων δι’ αὐτοῦ συστάσεως καὶ τῆς ζω ῆς ἐν αὐτῷ δὲ καὶ δι’ αὐτοῦ καὶ ἑαυτὸν ἐμφαίνει καθὼς ὁ σω τήρ φησιν· ἐγὼ ἐν τῷ πατρὶ καὶ ὁ πατὴρ ἐν ἐμοὶ· ὥστε ἐξ ἀ νάγκης εἶναι τὸν λόγον ἐν τῷ γεν νήσαντι καὶ τὸν γεννηθέντα ἐν τῷ πατρὶ αἰωνίζειν· τούτων δὲ οὕτως ἐχόντων καὶ οὐδενὸς ἔξωθεν αὐτοῦ τυγχάνοντος· ἀλλὰ καὶ τοῦ οὐρανοῦ καὶ γῆς καὶ πάντων τῶν ἐν αὐτοῖς ἐξηρτημέ νων αὐτοῦ ἄνθρωποι παράφρο νες παραγγωνισάμενοι τὴν πρὸς τούτων γνῶσιν καὶ τὴν εὐσέ βειαν τὰ οὐκ ὄντα πρὸ πρῶ τον ὄντα ἐτοίμησαν· καὶ ἀντὶ τοῦ ὄντος ὄντως θεοῦ τὰ μὴ ὄντα ἐθεοποίησαν τῇ κτήσει παρὰ τὸν κτήσαντα λατρεύσαντες πάσχοντες πάσχοντες ἀνόητον καὶ δυσσε βὲς. ὁμοῖον τὸ ὡς εἴ τις τὰ ἔρ γα πρὸ τοῦ τεχ η νι κοῦ θαυμάσειε τά τε ἐν τῇ πόλει δημιουργήμα τα κατὰ πλαγῆς τὸν τουτῶν δημιουργὸν καταπατοῆ· ἢ ὡς εἴ τις τὸ μὲν μουσικὸν ὄργανον ἐπαινοιῆ τὸ δὲ συνθέντα καὶ ἁρμοσάμε νον ἐκβάλλοι ἄφρονες καὶ πάντη πολ ει ὺ τὸν ὀφθαλμὸν πεπειρωμένοι· πῶς γὰρ ἂν ἔγνωσαν ὅλος οἰκοδο μεῖν ἢ ναῦν τινα ἢ τὴν λύραν μὴ οὐχὶ τοῦ ναπηγοῦ ἐργασαμέ νου καὶ τοῦ ἀρχιτέκτονος οἰκοδομήσαντος καὶ συνθέντος τοῦ μουσικοῦ· ὥσπερ οὖν ὁ ταῦτα λογιζόμενος τὴν ἔκπλη ξιν καὶ τὴν μανίαν κέκτηται καὶ ὑπὲρ ἐκεῖνα πάσης τῆς μανίας ἐστὶν οὕτως οὔ μοι δοκοῦσι τὴν δι άνοιαν ὑγιαίνειν οἱ τὸν θεὸν μὴ ἐπι γινώσκοντες καὶ τὸν τούτου λό γον μὴ θρησκεύοντες τὸν σωτῆ ρα τῶν ἁπάντων τὸν κύριον ἡμῶν ἰησοῦν χριστὸν· δι’ οὗ τὰ πάντα ὁ πατὴρ διακοσμεῖ καὶ συνέχει καὶ προνοεῖται τῶν ὅλων εἰς ὃν συ τὴν πίστιν ἔχων καὶ τὸ θεοφιλὲς ὦ ὦ φιλόχριστε χαῖρε καὶ εὐελπις γίνου ὅτι τῆς εἰς αυτὸν πίστεως καὶ τῆς εὐσεβείας τῇ ἀθα νασίᾳ καὶ τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐ ρανῶν ἐστιν ὁ καρπὸς μόνον ἐὰν κατὰ τοὺς ἑαυτοῦ νόμους ἡ ψυχὴ τῶν ἀγαθῶν κεκοσμη μένη γένηται· ὥσπερ γὰρ τοῖς κατ’ αὐτὸν πολιτευομένοις ἐστὶ δικαίως· καὶ ἔπαθλον ζωὴ αἰώνιος οὕτω τοῖς ἐναντίαν τὴν ὁδὸν καὶ μὴ τὴν τῆς ἀρετῆς ἀτραπὸν τὴν τρίβην ὁδεύ ουσι· αἰσχύνη μεγάλη καὶ κίνδυνος πρός ἐστιν ἀ σύγγωστος ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως· τὴν γὰρ τῆς ἀλη θείας κα ὶ ί τοι γνῶντες ὁδὸν τὰ ἐναν τίως ὧν ἔγνωσαν ἔπραξαν.