ἡ μὲν περὶ τῆς θεοσεβείας καὶ τῆς τῶν ἄλλων ἀλη θείας γνῶσις, οὐ τοσοῦτον τῆς παρὰ τῶν ἀνθρώπων ἀνων δι δασκαλίας δεῖται, ὅσον ἀφ’ ἑαυτῆς ἔχει τὸ γνώριμον· μονονουχὶ γὰρ καθημέραν τοῖς ἔργοις κέκραγε· καὶ ἡλίου λαμπροτέραν ἑαυτὴν διὰ τῆς χριστοῦ δι δασκαλίας ἐπιδείκνυται· ποθοῦντι δέ σοι ὅμως τὰ περὶ ταύτης ἀκοῦσαι, φέρε ὦ μακάριε ὡς ἂν οἷοί τε ὦμεν, ὁλίγα τῆς κᾳτὰ χριστὸν πίστεως ἐκθώ μεθα· δυναμένῳ μὲν σοι καὶ ἀπὸ τῶν θείων λόγίων ταύτην εὐρεῖν, φιλοκάλως δὲ ὅμως καὶ παρ’ ἑτέρων ἀ κούοντι. αὐτάρκεις μὲν γάρ εἰσὶν αἱ ἅγιαι καὶ θεόπνευ στοι γραφαὶ, πρὸς τὴν τῆς ἀληθείας ἀπαγγελίαν· εἰ σὶ δὲ καὶ πολλοὶ τῶν μακαρίων ἡμῶν διδασκάλων εἰς ταῦτα συνταχθέντες λόγοι, οἷς ἐάν τις ἐντύχοι, εἴσεται μέν πῶς τὴν τῶν γραφῶν ἑρμηνείαν· ἧς δὲ ὀρέγεται γνώσεως τυχεῖν δυνήσεται· ἀλλ’ ἐπειδὴ τὰς τῶν διδασκάλων συντάξεις ἐν χερσὶν νῦν οὐ κ ἔχομεν, ἀναγκαῖόν ἐστὶν ἃ παρ’ ἐκείνων ἐμά θωμεν, ταῦτα καὶ ἀπαγγέλειν καὶ γράφειν σοι· λέγω δὴ τὴν κατὰ τὸν σωτῆρα
 χριστὸν χν πίστιν· ἵνα μή τε εὐτελῆ τις τὴν τοῦ καθ’ ἡμᾶς λόγου διδασκαλί αν ἡγήσηται, μήτε ἄλογον τὴν εἰς χριστὸν πίστιν ὑπολάβοι· ὁποῖα διαβάλλοντες ἕλληνες χλευά ζουσι, καὶ πλατύ γελῶσι καθ’ ἡμῶν· οὐδὲν ἕ τερον, ἢ τὸν σταυρὸν στρον τοῦ χριστοῦ χῦ προφέροντες, ἐφ’ ὧ μά λιστα καὶ τὴν ἀναισθησίαν αὐτῶν· οἰκτειρή σειεν ἄν τις· ὅτι τὸν σταυρὸν διαβάλλοντες, οὐ χ’ ὁρῶσι τὴν τούτου δύναμιν πᾶσαν τὴν οἰκουμέ νην πεπληρωκυῖαν· καὶ ὅτι δι’ αὐτοῦ τὰ τῆς θε ογνωσίας ἔργα πᾶσι πεφανέρωται· οὐκ ἂν γὰρ, εἴπερ ἦσαν καὶ αὐτοὶ γνησίως, ἐπιστήσαν τες αὐτοῦ τῇ θεότητι τὸν νοῦν, ἐχλεύαζον τὸ τηλικοῦτον, ἀλλὰ μᾶλλον καὶ αὐτοί τοῦτον ἐπεγίνωσκον σωτῆρα τοῦ παντὸς· καὶ τὸν σταυρὸν στρν 
 μὴ βλάβην, ἀλλὰ θεραπείαν τῆς κτ η ί σεως γεγονέναι· εἰ γὰρ τοῦ σταυροῦ στρου γενομένου, πᾶσα μὲν εἰδωλολατρία καθηρέθη· πᾶσα δὲ δαιμόν ο ω ν φαντασία τῷ σημείῳ τούτῳ ἀπελαύνεται, καὶ μόνος ὁ χριστὸς χς προσκυνεῖται· καὶ δι’ αὐτοῦ γινώσκε ται ὁ πατήρ πηρ · καὶ οἱ μὲν, ἀντιλέγοντες καταισχύνον ται· ὁ δὲ, τῶν ἀντιλεγόντων ὡς ἡμέραι τὰς ψυ χὰς ἀφανῶς μεταπείθει, πῶς· εἰκότως γὰρ ἄν τις ἔποι πρὸς αὐτοὺς, ἔτι ἀνθρώπινόν ἐστιν ἐ πινοεῖν τὸ πρᾶγμα, καὶ οὐ μᾶλλον ὁμολογεῖν θεοῦ θῦ λό γον καὶ σωτῆρα σρα εἶναι τοῦ παντὸς τὸν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ στροῦ 
 ἀναβάντα. πάσχειν δὲ καὶ οὗτοι μοι δοκοῦ σιν ὅμοιον, ὡς εἴ τις τὸν μὲν ἥλιον ὑπὸ νεφῶν σκε πόμενον διαβάλλοι, τὸ δὲ τούτου φῶς θαυμάζοι, βλέπων ὅτι πᾶσα ἡ κτίσις ὑπὸ τούτου κατὰ λάμπεται· ὡς γὰρ καλὸν τὸ φῶς, καὶ καλλίων ὁ τοῦ φωτὸς ἀρχηγὸς ἥλιος, οὕτω θείου πρά γματος ὄντος τοῦ τὴν οἰκουμένην πᾶσαν τὴν αὐτοῦ γνώσεως πεπληρῶσθαι, ἀνάγκη τὸν ἀρχηγὸν καὶ ἡγεμόνα τοῦ τοιούτου κατορθώ ματος εἶναι θεὸν καὶ θεοῦ λόγον· λέγομεν οὖν ὡς ἐφικτόν ἡμῖν, πρότερον διαλέγξαντες τὴν τῶν πιστῶν ἀμαθίαν· ἵνα τῶν ψευδῶν διε λεγχθέντων, λοιπὸν ἡ ἀλήθεια δεου δι’ αὐτῆς ἐπιλάμψ ει η · καὶ θαῤῥῆς καὶ αὐτὸς ὦ ἄνθρωπε ανε 
 ὅτι ἀληθείᾳ πεπίστευκας· καὶ τὸν χριστὸν χν γινώ σκων οὐκ ἠπατήθῃς. πρέπειν δέ σοι ἡγοῦ μαι φιλοχρίστῳ ὄντι, τὰ περὶ χριστοῦ χῦ διαλέγε σθαι· ἐπεὶ καὶ πάντων τιμιωτέραν τὴν πε ρὶ τούτου γνῶσιν καὶ πίστιν ἡγεῖσθαι σοι πε πίστευκα· ἐξ ἀρχῆς μὲν οὐκ ἦν κακία· οὐδὲ γὰρ οὐδέ νῦν ἐν τοῖς ἁγίοις ἐστὶν· οὐδ’ ὅ λως κατ’ αὐτοὺς ὑπάρχει αὕτη· ἄνθρωποι δὲ ταύτην ὕστερον ἐπινοεῖν ἤρξαντο· καὶ κα θ’ ἑαυτοὺς ἀνατυποῦσθαι· ὅθεν δὴ καὶ τὴν τῶν εἰδώλων ἐπείνοιαν ἑαυτοῖς ἀνεπλάσαν το· τὰ οὐκ ὄντα ὡς ὄντα λογιζόμενοι· ὁ μὲν γὰρ τοῦ παντὸς δημιουργὸς καὶ παμβασιλεὺς θε ὸς· ὁ ὑπερεπέκεινα πάσης οὐσίας καὶ ἀνθρω πίνης ἐπινοίας ὑπάρχων· ἅτε δὴ ἀγαθὸς καὶ ὑπέρκαλος ὢν, διατοῦ ἰδίου λόγου, τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἰησοῦ ἰῦ 
 χριστοῦ χῦ , τὸ ἀνθρώπινον γένος κατ’ ἰδίαν εἰκόνα πεποίηκε· καὶ τῶν ὄντων αὐτὸν θεωρητὴν καὶ ἐπιστήμονα, διὰ τῆς πρὸς αυτὸν, ὁμοιότητος κατεσκεύασε· δοὺς αὐτῷ καὶ τῆς ἰδίας ἀϊδιότητος ἔννοιαν καὶ γνῶ σιν· ἵνα τὴν ταυτότητα σώζων, μήτε τῆς περὶ θεοῦ θῦ φαντασίας ποτὲ ἀποστῇ, μήτε τῆς τῶν ἁγίων συζήσεως ἀποπηδήσῃ, ἀλλ’ ἔχων τὴν τοῦ δεδωκότος χάριν, ἔχων καὶ τὴν ἰδίαν ἐκ τοῦ πατρι πρι κοῦ λόγου δύναμιν, γάλλεται καὶ συνο μιλεῖν τῷ θείῳ, ζῶν τὸν ἀπήμονα καὶ μακάρι ον ὄντως καὶ ἀθάνατον βίον· οὐδὲν γὰρ ἔχων ἐμπόδιον εἰς τὴν περὶ τοῦ θείου γνῶσιν, θεωρεῖ μὲν ἀεὶ διὰ τῆς αὐτοῦ καθαρότητος τὴν τοῦ πα τρὸς εἰκόνα· τὸν θεὸν λόγον, οὗ καὶ κατ’ εἰκόνα γέ γονεν· ὑπερεκπλήττεται δὲ κατανοῶν δι’ αὐτοῦ τὴν εἰς τὸ πᾶν πρόνοιαν· ὑπεράνω μὲν τῶν αἰ σθητῶν καὶ πάσης σωματικῆς φαντασίας γινό μενον· πρὸς δὲ τὰ ἐν οὐρανοῖς οὐνοῖς θεῖα καὶ νοητά τῇ δυνά μει τοῦ νοῦ συναπτόμενος· ὅτε γὰρ οὐ συνομιλεῖ τοῖς σώμασιν ὁ νοῦς τῶν ἀνθρώπων, οὐδέ τι τῆς ἐκ τούτων ἐπιθυμίας μεμιγμένον ἔξω θεν ἔχει· ἀλλ’ ὅλως ἐστὶν ἑαυτῷ συν ὼ ῶ ν ὡς γέγο νεν ἐξ ἀρχῆς, τότε δή τὰ αἰσθητὰ καὶ πάντα ἀν θρώπινα διαβὰς, ἄνω μετάρσιος γίνεται· καὶ τὸν λόγον ἰδών, ὁρᾶ ἐν αὐτῷ καὶ τὸν τοῦ λόγου πα τέρα ἡδόμενος ἐπὶ τῇ τούτου θεωρίᾳ· καὶ ἀνα καινούμενος ἐπὶ τῷ πρὸς τούτον πόθῳ· ὥσπερ οὖν τὸν πρῶτον τῶν ἀνθρώπων γενόμενον, ὡς 
 ὃς καὶ κατὰ τὴν ἑβραίων γλῶτταν ἀδὰμ ὠνομάσθη, λέγουσιν αἱ ἱεραὶ γραφαὶ κατὰ τὴν ἀρχὴν ἀνεπαισχύντῳ παῤῥησίᾳ τὸν νοῦν ἐσχη κέναι πρὸς τὸν θεὸν· καὶ συνδιαιτᾶσθαι τοῖς ἁγίοις ἐν τῆ τῶν νοητῶν θεωρία, ἣν εἶχεν ἐν ἐκεί νῳ τῳ τόπῳ, ὃν καὶ ὁ ἅγιος μω ϋ σῆς τροπικῶς παράδεισον ὠνόμασεν· ἱκανὴ δὲ καὶ ἡ τῆς ψυχῆς Paradisus τροπι κῶς 
 καθαρότης ἐστὶ· καὶ τὸν θεὸν δι’ αὐτῆς κατο πτρίζεσθαι καθάπερ καὶ ὁ κύριος κς φησὶ· μακά 
 ριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ ὅτι αὐτοὶ τὸν θεὸν ὄ ψονται· οὕτῳ μὲν οὖν ὁ δημιουργὸς ὥσπερ εἴρη ται τὸ τῶν ἀνθρώπων ἀνων γένος καὶ μένειν ἠθέλησεν· οἱ δὲ 
 ἄνθρωποι ἄνοι κατολιγωρήσαντες τῶν κρειττόνων· καὶ ὀκνήσαν περὶ τὴν τούτων κατάληψιν, τὰ ἐγγυτέρω μᾶλλον ἑαυτῶν ἐζήτησαν· ἐγγύ τερα δὲ τούτοις ἦν, τὸ σῶμα καὶ αἱ τούτου αἰ σθήσεις· ὅθεν τῶν μὲν νοητῶν ἀπέστησαν ἑαυτῶν τὸν νοῦν· ἑαυτοὺς δὲ κατανοοῦντες· καὶ τοῦ τε σῶματος καὶ τῶν ἄλλων αἰσθητῶν ἀντιλαμβανόμενοι, καὶ ὡς ἐν ἰδίοις ἀπα τώμενοι, εἰς ἑαυτῶν ἐπιθυμίαν ἔπεσον· τὰ ἴδια προτιμὴσαντες τῆς πρὸς τὰ θεῖα θεωρίας, ἐνδιατρίψαντες δὲ τούτοις, καὶ τῶν ἐγγυτέρῳ μὴ ἀ ποστῆναι θέλοντες, ταῖς μὲν τοῦ σώματος ἡδοναῖς συνέκλεισαν ἑαυτῶν τὴν ψυχὴν· τεταραγμένην καὶ πεφυρμένην πάσαις ἐπιθυμίαις· τέλεον δὲ ἐπελάθοντο τῆς ἐξ ἀρχῆς αὐτῶν παρὰ θεοῦ θῦ δυνά μεως· τοῦτο δ’ ἄν τις ἴδοι κα τ ὶ ἐκ τοῦ primus. homo. πρώτου πλα σθέντος ἀνθρώπου ἀνου ἀληθὲς· ὡς αἱ ἱεραὶ περὶ αὐτοῦ λέ γουσι γραφαὶ· κἀκεῖνος γὰρ ἕως μὲν τὸν νοῦν εἶχε πρὸς τὸν θεὸν, καὶ τὴν τούτου θεωρίαν, ἀπεστρέ φετο τὴν πρὸς τὸ σῶμα θεωρίαν· ὅτε δὲ συμ βουλία τοῦ ὄφεως ἀπέστημεν τῆς πρὸς τὸν θεὸν δι ανοίας· ἑαυτὸν δὲ κατανοεῖν ἤρξατο, τηνικαῦ τα καὶ εἰς ἐπιθυμίαν τοῦ σώματος ἔπεσον· καὶ ἔγνωσαν ὅτι γυμνοὶ ἦσαν· καὶ γνόντες, ἠσχύν θησαν· οὐκ ἔγνωσαν δὲ ἑαυτοὺς γυμνοὺς, ἀ λλ’ ὅτι γυμνοὶ τῆς τῶν θείων θεωρίας γεγό α νασι· καὶ πρὸς τὰ ἐναντία τὴν διάνοιαν μετήνεγκαν· ἀποστάντες γὰρ τῆς πρὸς τὸν ἕνα καὶ μόνον θεὸν λέγω κατανοήσεως καὶ τοῦ πρὸς αὐτὸν πόθου, λοιπὸν εἰς διαφόρους καὶ εἰς τὰς κατὰ μέρος ἐ πιθυμίας ἀνέβησαν τοῦ σώματος· εἶτα, οἷα φιλεῖ γίνεσθαι· ἑκάστου καὶ πολλῶν ἐ πιθυμίαν λαβόντες, ἤρξαντο καὶ τὴν πρὸς αὐτὰς σχέσιν ἔχειν· ὥστε καὶ φοβεῖσθαι ταύτας καταλεῖψαι· ὅθεν δὴ καὶ δειλίαι καὶ φόβοι καὶ ἡδο ναὶ καὶ θνητὰ φρονεῖν τῇ ψυχῇ προσγέγονεν· οὐ θέ λουσα γὰρ ἀποστῆναι τῶν ἐπιθυμιῶν, φοβεῖται τὸν θάνατον, καὶ τὸν χωρισμὸν τοῦ σώματος· ἐ πιθυμοῦσα δὲ πάλιν καὶ μὴ τυγχάνουσα τῶν ὁμοίων, ἔμαθον φονεύειν καὶ ἀδικὸν· πῶς δὲ καὶ ταῦτα ποιεῖ, εὔλογον κατὰ δύναμιν σημάναι· καὶ ταῖς κατὰ μέρος τοῦ σώματος θεωρία· καὶ ἰδοῦσα καλὸν ἑαυτῇ εἶναι τὴν ἡδονὴν, πλα νηθεῖσα κατεχρήσατο τῷ τοῦ καλοῦ ὀνόματι, καὶ ἐνόμισεν εἶναι τὴν ἡδονὴν αὐτὸ τὸ ὄντος κα λόν· ὥσπερ εἴ τις τὴν διὰνοιαν παραπληγεὶς, καὶ ἀπαιτῶν ξίφος κατὰ τῶν ἀπατώντων· νομίζει τοῦτο εἶναι τὸ σωφρονεῖν· ἐρασθεῖσα δὲ τῆς ἡδο νῆς· ποικίλως αὐτὴν ἐνεργεῖν ἤρξαντο· οὖσα γὰρ τὴν φύσιν εὐκίνητος, εἰ καὶ τὰ καλὰ ἀπε στράφη, ἀλλὰ τοῦ κινεῖσθαι οὐ παύεται· κινεῖται οὖν οὐκέτι μὲν κατὰ ἀρετήν, οὐδὲ ὥστε τὸν θεὸν ὁ ρᾶν· ἀλλὰ τὰ μὴ ὄντα λογιζομένη, τὸ ἑαυτῆς δυνα τὸν μεταποιεῖ, καταχρωμένη τούτῳ εἰς ἃς ἐπε νόησεν ἐπιθυμίας ἐπεὶ καὶ αὐτεξούσιος γέγο νε· δύναται γὰρ ὥσπερ πρὸς τὰ καλά νεύειν, οὕ τω καὶ τὰ καλὰ ἀποστρέφεσθαι· ἀποστρεφομένη δὲ τὸ καλὸν, πάντως τὰ ἐναντία λογίζεται· παύ σασθαι γὰρ καθόλου τοῦ κινεῖσθαι οὐ δύναται, τὴν φύσιν ο ῦ ὖ σα ν ὡς προεῖπον εὐκίνητος· καὶ γινώσκουσα τὸ αὐτεξούσιον ἑαυτῆς, ὁρᾶ ἑαυτὴν δύνασθαι κατ’ ἀμφότερα τοῖς τοῦ σώματος μέρε σι χρᾶσθαι εἴς τε τὰ ὄντα καὶ τὰ μὴ ὄντα· ὄντα 
 τὰ ὄντα τὰ οὐκ ὄντα δέ ἐστι τὰ καλά· οὐκ ὄντα δὲ τὰ φαῦλα· ὄντα δέ φημι τὰ καλὰ, καθότι ἐκ τοῦ ὄντος θεοῦ θῦ τὰ πα ραδείγματα ἔχει· οὐκ ὄντα δὲ τὰ κακά λέγω, καθό τι ἐπινοίαις ἀνθρώπων οὐκ ὄντα ἀνᾳπέπλα σται· ἔχοντος γὰρ τοῦ σώματος ὀφθαλμοὺς, εἰς τὸ τὴν κτίσιν ὁρᾶν· καὶ διὰ τῆς παναρμονίου ταύ της συντάξεως γινώσκειν τὸν δημιουργόν· ἔχοντες δὲ καὶ ἀκοὴν εἰς ἐπακρόασιν τῶν θείων λογίων καὶ τῶν τοῦ θεοῦ νόμων· ἔχοντες δὲ καὶ χεῖρας· εἴς τε τὴν τῶν ἀναγκαίων ἐνέργειαν καὶ ἔκτασιν τῆς πρὸς θεὸν εὐχῆς, ἡ ψυχὴ ἀποστάσα τῆς πρὸς τὰ καλὰ θεωρίας καὶ τῆς ἐν αὐτοῖς κινήσεως, λοιπὸν πλα νωμένη κινεῖται εἰς τὰ ἐναντία· εἶτα τὸ δυνα τὸν ἑαυτῆς ὡς προεῖπον ὁρῶσα, καὶ τούτω κατα χρωμένη, ἐν αν ενόησεν ὅτι καὶ εἰς τὰ ἐναν τία δύναται κινεῖν τὰ τοῦ σώματος μέλη· καὶ διατοῦτο ἀντὶ τοῦ τὴν κτίσιν ὁρᾶν, εἰς ἐπιθυ μίαν τὸν ὀφθαλμὸν ἀποστρέφει, δεικνύουσα ὅτι καὶ τοῦτο δύναται· καὶ νομίζουσα ὅτι ἅ παξ κινουμένη, σώ μα ζει τὴν ἑαυτῆς ἀξίαν, καὶ οὐχ’ ἁμαρτάνει ποιοῦσα· ὅ δύναται· καὶ οὐκ εἰδυῖα ὅτι οὐχ’ ἁπλῶς κινεῖσθαι, ἀλλ’ εἰς ἅ δεῖ κινεῖσθαι γέγονε· τούτου γὰρ χάριν καὶ ἀ ποστολικὴ φωνή παρεγγυᾶ, πάντα ἔξεστιν, ἀ λλ’ οὐ πάντα συμφέρει· ἀλλὰ τῶν ἀνθρώπων ἡ τόλμα οὐκ εἰς τὸ συμφέρον καὶ πρέπον, ἀ λλ’ εἰς τὸ δυνατὸν σκοπήσασα, τὰ ἐναντία ποιεῖν ἤρξατο· ὅθεν καὶ τὰς χεῖρας εἰς τὸ ἐναν τίον κινουμὲνη, φονεύειν πεποίηκε· καὶ τὴν ἀκοὴν εἰς παρακοὴν παρήγαγε· καὶ τὰ ἄλλα μέλη εἰς τὸ μοιχεύειν ἀντὶ νομικῆς τεκνο γονίας· καὶ τὴν μὲν γλῶτταν ἀντὶ εὐφημίας, εἰς βλασφημίας, καὶ λοιδορίας, καὶ ἐπιορ κίας· τὰς δὲ χεῖρας ἦν πάλιν, εἰς τὸ κλέπτειν καὶ τύπτειν τοὺς ὁμοίους ἀνθρώπους ἀνους · καὶ τὴν μὲν ὄ σφρησιν εἰς ὀδμῶν ἐρωτικῶν ποικ ί ι λίας· τοὺς δὲ πόδας εἰς ὀξύτητα τοῦ ἐκχέαι αἷμα· καὶ τὴν μὲν γαστέρα ν εἰς μέθην καὶ κόρον ἀπλήρωτον, ἅπερ πάντα κακία καὶ ἁμαρτία ψυχῆς ἐστιν· αἰτία δὲ τούτων οὐδεμία, ἀλλ’ ἡ τῶν κρειττόνων ἀποστροφή· ὡς γὰρ ἐὰν ἡνίοχος ἐπιβὰς ἵπποις ἐν σταδίῳ, καταφρονήσῃ μὲν τοῦ σκοποῦ εἰς ὃν ἐλαύνειν αὐτὸν προσή κ · ἀποστραφεὶς δὲ τοῦτον, ἁπλῶς ἐλαύνη τὸν ἵπ πον ὡς ἂν δύνῃται· δύναται δὲ ὡς βούλε ται· καὶ πολλάκις μὲν εἰς τοὺς ἀπαντῶν τας ὁρμᾶ ς , πολλάκις δὲ καὶ κατακρημνῶν ἐλαύνη φερόμενος ὅπου δ’ ἂν ἑαυτῷ τῇ ὀξύ τητι τῶν ἵππων φέροι, νομίζων ὅτι οὕτως τρέχων, οὐκ ἐσφάλη τοῦ σκοποῦ, πρὸς γὰρ μό νον τὸν δρόμον ἀποβλέ π · καὶ οὐχ’ ὁρᾶ ὅτι ἔξω τοῦ σκοποῦ γέγονεν, οὕτω καὶ ἡ ψυχή ἀποστραφεῖ σα τὴν πρὸς θεὸν ὁδὸν, καὶ ἐλαύνουσα παρὰ τὸ πρέπον τὰ ς τοῦ σώματος μέλη, μᾶλλον δὲ καὶ αὐτὴ μετὰ τῶν ὑφ’ αὐτήν ἐλαυνομένη· ἁ μαρτάνει καὶ τό κακόν ἑαυτῇ πλάττει· οὐχ’ ὁ ρῶσα ὅτι πεπλάνηται τῆς ὁδοῦ καὶ ἔξω γέγο νε τοῦ τῆς ἀληθείας σκοποῦ· εἰς ὃν ὁ χριστο φόρος ἀνὴρ, ὁ μακάριος παῦλος ἀπο βλέπων ἔλεγε· Ad Phi lippensis .3. κατὰ σκοπὸν διώκω εἰς τὸ βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως χριστοῦ χῦ 
 ἰησοῦ ἰῦ · σκοπῶν οὖν τὸ καλὸν ὁ ἅγιος, οὐδέποτε τὸ κακὸν ἐποίει· ἑλλήνων μὲν οὖν τινὲς πλανηθέν τες τῆς ὁδοῦ, καὶ τὸν χριστὸν οὐκ ἐγνωκότες, ἐν ὑποστάσει καὶ καθ’ ἑαυτὴν εἶναι τὴν κα κίαν ἀπεφήναντο· ἁμαρτάνοντες κα τὰ δύο τᾳῦτα· ἢ τὸν δημιουργὸν ἀπο στρε 
 στεροῦντες τοῦ εἶναι ποιητὴν τῶν ὄντων, οὐ κ ἄν γὰρ εἴη τῶν ὄντων κύριος κς , εἴ γε κατ’ αὐτοὺς ἡ κακία ὑπόστασιν ἔχει καθ έ ε αυτὴν καὶ οὐσίαν· ἢ πάλιν θέλοντες αὐτὸν ποιητὴν εἶναι τῶν ὅλων, ἐξ ἀνάγκης καὶ τοῦ κακοῦ δώσουσιν εἶναι· ἐν γὰρ τοῖς οὖσι καὶ τὸ κα κὸν κατ’ αὐτοὺς ἐστι· τοῦτο δὲ ἄτοπον καὶ ἀδύνατον ἂν φανείη· οὐ γὰρ ἐκ τοῦ καλοῦ τὸ κακὸν οὐδὲ ἐν αὐτῶ ἐστὶ, οὐδὲ δι’ ἑαυτοῦ, ἐ πεὶ οὐκ ἔτι καλὸν εἴη μεμιγμένην ἔχον τὴν φύσιν· ἢ αἴτιον γινόμενον κακοῦ. οἱ δὲ ἀπὸ τῶν αἱρέσεων ἐκπεσόντες τῆς ἐκ κ λησιαστικῆς δι δασκαλίας, καὶ περὶ τὴν πίστιν ναυαγησαν τες, καὶ οὗτοι μὲν ὑπόστασιν τοῦ κακοῦ παραφρο νοῦσιν εἶναι· ἀναπλάττονται δὲ ἑαυτοῖς παρὰ τὸν ἀληθινὸν τοῦ χριστοῦ χῦ 
 πατέρα πρα , θεὸν ἕτερον, καὶ τοῦτον ἀγέννητον τοῦ κακοῦ ποιητὴν καὶ τῆς κα κίας ἀρχηγὸν τὸν καὶ τῆς κτίσεως δημιουργὸν· τούτοις δὲ εὐχερῶς ἄν τις ἐλέγξειεν ἔκ τε τῶν θεί ων γραφῶν, καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς ἐν ἀνθρώποις δι ανοίας· ἀφ’ ἧς καὶ ταῦτα ἀνάπλασάμενοι μαίνονται· ὁ μὲν οὖν κύριος καὶ σωτὴρ ἡμῶν
 ἰησοῦς ἰς 
 χριστὸς χς , ἐν τοῖς ἑαυτοῦ εὐαγγελίοις φησὶ· βεβαιῶν τὰ μωϋσέος ῥήματα, ὅτι κύριος κς ὁ θεὸς εἷς ἐστι· καὶ ἐ ξομολογοῦμαι σοι πάτερ περ κύριε τοῦ οὐρανοῦ οὐνου καὶ τῆς γῆς· εἰ δὲ εἷς ἐστιν ὁ θεὸς, καὶ οὗτος οὐρανοῦ οὐνου καὶ γῆς κύριος, πῶς ἄλλως ἂν εἴη θεὸς παρὰ τοῦτον; ποῦ δὲ καὶ ἔσται ὁ κατ’ αὐτοὺς θεὸς, τὰ πάντα τοῦ μόνον καὶ ἀληθινοῦ πληροῦντος κατὰ τὴν τοῦ οὐρανοῦ οὐνοῦ καὶ γῆς περίληψιν; πῶς δὲ καὶ ἄλλος ἂν εἴη ποιητὴς ὧν αὐτὸς ὁ θεὸς καὶ πατὴρ τοῦ χριστοῦ ἐστι κύριος κατὰ τὴν τοῦ σωτῆρος φω νήν· εἰ μὴ ἄρα ὡς ἐν ἰσοστασίῳ, καὶ τῶν τοῦ ἀγαθοῦ θεοῦ τὸν φαῦλον δύνασθαι κύριον εἴ ποιεν· ἀλλ’ ἐὰν τοῦτο λέγ ο ω σιν, ὅρα εἰς ὅσην ἀσέβειαν ἐκπίπτουσιν· ἐν γὰρ τοῖς τὰ ἶσα δυναμένοις, τὸ ὑπερέχον καὶ κρεῖττον οὐκ ἂν εὑρεθείη· καὶ γὰρ εἰ μὴ θέλοντος τοῦ ἑτέρου, τὸ ἕτερόν ἐστὶν, ἴση ἀμφοτέρων ἡ δύναμις καὶ ἀσθένειά ἐστὶν· ἴ ση μὲν ὅτι νικῶσιν ἀλλήλων τὴν βούλησιν ἐν τῷ εἶναι· ἀσθένεια δὲ ἀμφοτέροις ἐστὶν· ὅτι μή βουλομένων, αὐτοῖς παρὰ γνώμην ἀπο βαίνει τὰ πράγματα, ἔστι γὰρ καὶ ὁ ἀγαθὸς παρὰ γνώμην τοῦ φαύλου· ἔστι καὶ ὁ φαῦλος παρὰ βού λησιν τοῦ ἀγαθοῦ· ἄλλως τε καὶ τοῦτο γὰρ ἄν τις αὐτοῖς εἴποι· εἰ τὰ φαινόμενα ἔργα τοῦ φαύ λος παρὰ βούλησιν τοῦ ἀγαθοῦ· ἄλλως τε καὶ τοῦτο γὰρ ἄν τις αὐτοῖς εἴποι· εἰ τὰ φαινόμενα ἔρ γα τοῦ φαύλου ἐστὶ, τί τὸ ἔργον τοῦ ἀγαθοῦ; φαί νεται γάρ οὐδὲν, πλὴν μόνης τῆς τοῦ δημιουργοῦ κτίσεως· τί δὲ καὶ τοῦ εἶναι τὸ ἀγαθὸν γνώρισμα οὐκ ὄντων αὐτοῦ ἔργων δι’ ὧν ἂν γνωσθείη· ἐκ γὰρ τῶν ἔργων ὁ δημιουργὸς γινώσκεται· πῶς δὲ ὅ λως καὶ δύο ἂν εἴη ἐναντία ἀλλήλων, ἤ τί τὸ δι αιροῦν ἐστι ταῦτα ἵνα χωρὶς ἀλλήλων γένωνται· εἶναι γὰρ αὐτά ἅμα ἀδύνατον· διὰ τὸ ἀναι ρετικὰ ἀλλήλων εἶναι· ἀλλ’ οὐδὲ ἕτερον ἐν ἑτέρῳ δυνηθείη ἂν εἶναι διὰ τὸ ἄμικτον, καὶ ἀνόμοιον αὐτῶν τῆς φύσεως· οὐκοῦν ἐκ τρίτου τὸ διαιροῦν φανήσεται καὶ αὐτὸ θεὸς· ἀλλὰ ποίας ἂν εἴη καὶ τὸ τρίτον φύσεως, πότερον τῆς τοῦ καλοῦ, ἢ τοῦ φαύλου, ἄδηλον φανήσεται· τῆς γὰρ ἀμφοτέ ρων εἶναι αὐτό ἀδύνατον. σαθρᾶς δὴ τοίνυν τῆς τοιαύτης αὐτῶν διανοίας φαινομένης, ἀνάγ κη τὴν ἀλήθειαν διαλάμπειν τῆς ἐκκλησια στικῆς γνώσεως· ὅτι τὸ κακὸν οὐ παρὰ θεοῦ θῦ , malum et causa ma li οὐ δὲ ἐν θεῶ θῶ · οὔτε ἐξ ἀρχῆς γέγονεν, οὔτε οὐσία τίς ἐστιν αὐτοῦ· ἀλλὰ ἄνθρωποι ἄνοι κατὰ στέρησιν τῆς τοῦ κα λοῦ φαντασίας, ἑαυτοῖς ἐπινοεῖν ἤρξαντο καὶ ἀναπλάττειν τὰ οὐκ ὄντα, καὶ ἅπερ βού λονται· ὡς γὰρ ἂν τις ἡλίου φαίνοντος, καὶ πά σης τῆς γῆς τῷ φωτὶ τούτου καταλαμπομένης καμ μύων τοὺς ὀφθαλμοὺς σκότος ἑαυτῷ ἐπινοεῖ οὐκ ὄντος σκότους, καὶ λοιπὸν ὡς ἐν σκότει πλα νόμενος περιπατεῖ· πολλάκις πίπτων καὶ κα τακρημνῶν ὑπάγων νομίζων εἶναι φῶς ἀλλ’ οὐ σκότος, δοκῶν γὰρ βλέπειν οὐδ’ ὅλως ὁρᾶ, οὕτω καὶ ἡ ψυχὴ τῶν ἀνθρώπων ἀνων καμμύσασα τὸν ὀφθαλ μὸν δι’ οὗ τὸν θεὸν ὁρᾶν δύναται, ἑαυτὴν τὰ κακὰ ἐπενόησεν· ἐν οἷς κινουμένη, οὐ δ’ οἶδεν, ὅτι δοκοῦσα τί ποιεῖν οὐδὲν ποιεῖ· τὰ οὐκ ὄντα γὰρ ἀναπλάττεται, καὶ οὐχ’ ὁποία γέγονε, τοιαύτη καὶ ἔμεινεν· ἀλλ’ ὁποίαν ἑ αυτὴν ἐνέφυρε, τοιαύτη καὶ φαίνεται· γέγονε γὰρ εἰς τὸ ὁρᾶν τὸν θεὸν καὶ ὑπ’ αὐτοῦ φωτίζεσθαι· αὕτη δὲ ἀντὶ θεοῦ θῦ τὰ φθαρτά καὶ τὸ σκότος ἐζή 
 τησεν, ὥς που καὶ τὸ πνεῦμα πνα ἐγγράφως φησὶν· ὁ θε 
 ὸς τὸν ἄνθρωπον ἄνον ἐποίησεν εὐθύν, αὐτὸς δὲ ἐζήτησ ε ν λογισμοὺς πολλοὺς· κακίας δὴ οὖν εὕρεσις καὶ ἐπίνοια τοῖς ἀνθρώποις ἀνοις ἐξ ἀρχῆς οὕτω γέγονε καὶ πέ πλασται· πῶς δὲ καὶ εἰς τὴν τῶν εἰδώλων μανίαν καταβεβήκασιν, ἤδη λέγειν ἀναγκαῖον· ἵνα γι νώσκης idola ὅτι ὅλως ἡ τῶν εἰδώλων εὕρεσις οὐκ ἀπὸ ἀγαθοῦ, ἀλλ’ ἀπὸ κακίας γέγονε· τὸ δὲ τὴν ἀρχὴν ἔχ ω ο ν κακήν, ἐν οὐδενὶ ποτε καλὸν κριθείη, ὅλον ὂν φαῦλον· οὐκ ἀρκεσθεῖσα δὲ τῇ τῆς κακίας ἐπι νοίᾳ ἡ τῶν ἀνθρώπων ἀνων ψυχὴ, κατ’ ὀλίγον καὶ εἰς τὰ χείρονα ἑαυτήν ἐξάγειν ἤρξατο· μαθοῦσα γὰρ δια φορὰς ἡδονῶν· καὶ ζωσαμένη τὴν τῶν θείων λή θην· ἡδομένη δὲ καὶ πρὸς τὰ τοῦ σώματος πάθη· καὶ πρὸς μόνα τὰ παρόντα καὶ τὰς τούτων δόξας ἀ ποβλέπουσα, ἐνόμισε μὴ δὲν ἔτι πλέον εἶναι τῶν βλεπομένων, ἀλλὰ μόνα τὰ πρόσκαιρα, καὶ τὰ σωματικὰ εἶναι τὰ καλὰ· ἀποστρᾳ φεῖσα δὲ καὶ ἐπιλαθομένη ἑαυτὴν εἶναι κατ’ εἰκό να τοῦ ἀγαθοῦ θεοῦ, οὐκ ἔτι μὲν διὰ τῆς ἐν αὐτῇ δυνάμεως, τὸν θεὸν λόγον καθ’ ὃν καὶ γέγονε ὁρᾶ· ἔξω δὲ ἑαυτῆς γενομένη, τὰ οὐκ ὄντα λογίζεται καὶ ἀνατυποῦται· ἐπικρύψασα γὰρ ταῖς ἐπιπλο καῖς τῶν σωματικῶν ἐπιθυμιῶν, τὸ ὡς ἐν αὐ τῆ κάτοπτρον, δι’ οὗ μόνου ὁρᾶν ἠδύνατο τὴν εἰκόνα τοῦ πατρὸς, οὐκ ἔτι μὲν ὁρᾶ, ἇ δεῖ ψυχὴν νοεῖν· παντὶ δὲ περιφέρεται· καὶ μόνα ἐκεῖνα ὁρᾶ τὰ τῆ αἰσθήσει προσπίπτοντα, καὶ ἐν ταῖς τούτων δόξαις ταραττομένη, λοιπὸν ὃν ἐπε λάθετο ἐν διανοίᾳ θεὸν, τοῦτον ἐν σωματικοῖς καὶ αἰσθητοῖς ἀναπλάττεται· τοῖς φαινομέ νοις τὴν τοῦ θεοῦ προσηγορίαν ἀνατιθεῖσα, καὶ μόνα ταῦτα δοξάζουσα, ἅπερ αὐτὴ βούλε ται καὶ ὡς ἡδέα ὁρᾶ· προηγεῖται τοίνυν αἰτί α τῆς εἰδωλολατρίας ἡ κακία· μαθόντες γὰρ οἱ ἄνθρωποι ἄνοι τὴν οὐκ οὖσαν κακίαν ἑαυτοῖς ἐπινο εῖν, οὑτω καὶ τοὺς οὐκ ὄντας θεοὺς, ἑαυτοῖς ἀνε πλάσαντο· οἷον δὲ εἴ τις εἰς βυθὸν καταδὺς μηκέτι μὲν βλέ π τὸ φῶς, μὴ δὲ τὰ ἐν τῷ φωτὶ φαινό μενα διὰ τὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ πρὸς τὸ κά τω νεῦμα, καὶ τὴν τοῦ ὕδατος ἐπικειμένην ἐ πίχυσιν αὐτῷ· μόνα δὲ τὰ ἐν τῷ βυθῷ αἰσθό μενος, νομίζοι μηδὲν πλέον ἐκείνων εἶναι, ἀ λλ’ αὐτὰ τὰ φαινόμενα αὐτῷ τῶν ὄντων εἶναι τὰ κύρια, οὕτω καὶ οἱ πάλαι τῶν ἀνθρώπων ἀνων παράφρο νες καταδῦντες εἰς τὰς τῶν σαρκῶν ἐπιθυμίας καὶ φαντασίας, καὶ ἐπιλαθόμενοι τῆς περὶ θεοῦ θῦ 
 ἐννοίας καὶ δόξης ἀμυδρῷ τῷ λογισμῷ μᾶλλον δὲ ἀλογίᾳ χρησάμενοι, τὰ φαινομενα θεοὺς ἀνετυ πώσαντο, τὴν κτίσιν παρὰ τὸν κτίσαντα δο ξάζοντες, καὶ τὰ ἔργα μᾶλλον ἐκθειάζοντες, ἤ περ τὸν τούτων αἴτιον καὶ δημιουργὸν δεσπότην θεὸν· ὥσπερ δὲ κατὰ τὸ προλεχθὲν παράδειγμα οἱ εἰς τὸν βυθὸν καταδυόμενοι, ὅσον μᾶλλον ἐ πικαταβαίνουσι, τοσοῦτον εἰς τὰ σκοτεινότε ρα καὶ βαθύτερα ὁρμῶσιν· οὕτω καὶ τὸν τῶν ἀνθρώπων πέπονθε γένος οὐ γὰρ ἁπλὴν ἔσχον τὴν εἰδωλολα τρίαν, οὐδὲ ἀφ’ ὧν ἤρξαντο, ἐν τούτοις καὶ διέ μειναν, ἀλλ’ ὅσον τοῖς πρώτοις ἐνεχρόνιζον, τοσοῦ τον ἑαυτοῖς καινοτέρας ἐφεύρισκον δεισιδαι μονίας· καὶ κόρον οὐ λαμβάνοντες τῶν πρώτων, ἄλλοις πάλιν ἐνέπιπτον κακοῖς, προκόπτον τες ἐν τοῖς αἰσχίστοις, καὶ πλεῖον ἑαυτῶν ἐπεκτεί νοντες τὴν ἀσέβειαν· τοῦτο δέ καὶ ἡ θεία γραφὴ μαρτύρεται λέγουσα· ὅταν ἔλθη ἀσεβὴς εἰς βάθη κακῶν καταφρονεῖ· ἄρτι γὰρ ἀπεπή δησεν ἡ διάνοια τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ θεοῦ· καὶ καταβαίνοντες ταῖς ἐννοίαις γρ(άφε) ταῖς ἐν νοίαις καὶ τοῖς λογισμοῖς οἱ 
 ἄνθρωποι ἄνοι πρώτοις οὐρανῷ οὐνῷ καὶ ἡλίῳ καὶ σελήνη· καὶ τοῦ 
 τοῖς ἄστροις τὴν τοῦ θεοῦ τιμὴν ἀνέθηκαν· ἐ κείνους οὐ μόνον θεοὺς εἶναι νομίζοντες, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων τῶν μετ’ αὐτοὺς αἰτίους τυγχάνειν· εἶτ’ ἐπικαταβαίνοντες τοῖς σκοτεινοῖς λογισμοῖς, αἰθέρα καὶ τὸν ἀέρα, καὶ τὰ ἐν τῷ ἀέρι προση γόρευσαν θεοὺς· προβαίνοντες δὲ τοῖς κακοῖς, ἤδη καὶ τὰ στοιχεῖα, καὶ τὰς ἀρχὰς τῆς τῶν σω μάτων συστάσεως, τὴν θερμὴν καὶ τὴν ψυχρὰν καὶ τὴν ξηρὰν οὐσίαν θεοὺς ἀνύμνησαν· ὡς δὲ, οἱ τέλεον πεσόντες περὶ τὴν γῆν ἰλυσπῶνται δίκην τῶν ἐν τῇ χέρσῳ κοχλιῶν· οὕτως οἱ ἀσε βέστατοι τῶν ἀνθρώπων ἀνων , πεσόντες καὶ καταπεσόντες ἀπὸ τῆς περὶ θεοῦ φαντασίας, λοιπὸν καὶ ἀνθρώπους ἀνους 
 καὶ ἀνθρώπων μορφὰς· τῶν μὲν ἔτι ζώντων· τῶν δὲ καὶ μετὰ θάνατον ὡς θεοὺς ἀνέθηκαν, ἔτι δὲ καὶ χείρονα βουλόμενοι καὶ λογιζόμενοι, ἤδη καὶ εἰς λίθους καὶ ξύλα καὶ ἑρπετά, ἔνυ δρά τε καὶ χερσαῖα καὶ εἰς τὰ τῶν ἀλόγων ἀνή μερα ζῶα· τὴν θείαν καὶ ὑπερκόσμιον τοῦ θεοῦ προ σηγορίαν μετήνεγκαν, πᾶσαν τιμήν θεοῦ θῦ αὐτοῖς ἀπονέμοντες, καὶ τὸν ἀληθινὸν καὶ ὄντος ὄντα θε ὸν τὸν τοῦ χριστοῦ χῦ πατέρα ἀποστρεφόμενοι· εἴθε δὲ κἂν μέχρι τούτων εἰστήκει τῶν ἀφρόνων ἡ τόλ μα, καὶ μὴ περαιτέρω βαίνοντες ἑαυτοὺς ταῖς ἀσεβεί α αι ς ἐνέφυρον· τοσοῦτον γάρ τινες κατα πέπτώκασι τῆ διανοίᾳ καὶ ἐσκοτίσθησαν τὸν νοῦν, ὥστε καὶ τὰ μηδ’ ὅλως μηδαμῶς ὑπάρχον τα· μὴ δὲ ἐν τοῖς γενομένοις φαινόμενα, ὅμως ἑαυτοῖς ἐπινοῆσαι καὶ θεοποιῆσαι· λογικὰ γὰρ ἀλόγοις ἐπιμίξαντες, καὶ ἀνόμοια τῇ φύ σει ἐνείραντες, ὡς θεοὺς θρησκεύουσιν, οἷοί εἰσὶν οἱ παρ’ αἰγυπτίοις κυνοκέφαλοι καὶ ὀφιοκέ φαλοι καὶ ὀνοκέφαλοι, καὶ ὁ παρὰ λίβυσι κρι οκέφαλος ἄμμων· ἄλλοι δὲ τὰ μέρη τῶν σω μάτων· κεφαλὴν καὶ ὦμον καὶ χεῖρα καὶ πόδα καθ’ ἑαυτὰ διελόντες, ἕκαστον εἰς θεοὺς ἀνέθη καν καὶ ἐξεθείασαν· ὥσπερ οὐκ ἀρκούμενοι ἐ ξ ὁλοκλήρου τοῦ σώματος ὅλου ἔχειν τὴν θρησκεί αν· ἐπιτείνοντες δὲ τὴν ἀσέβειαν ἕτεροι, τὴν πρόφασιν τῆς τούτων εὑρέσεως καὶ τῆς ἑαυτῶν κα κίας τὴν ἡδονήν καὶ τὴν ἐπιθυμίαν θεοποιήσαν τες, προσκυνοῦσιν· οἷος ἐστὶν ὁ παρ’ αὐτοῖς ἔρως καὶ ἡ ἐν πάφῳ ἀφροδίτη· οἱ δὲ, ὥσπερ αὐτῶν φι λοτιμούμενοι τοῖς χείροσιν, ἐτόλμησαν τοὺς παρ’ αὐτῶν ἄρχοντας, ἢ καὶ τοὺς τούτων παῖδας εἰς θεοὺς ἀναθείναι· ἢ διά τιμήν τῶν ἀρξάντων, ἢ διὰ φόβον τῆς αὐτῶν τυραννίδος· ὡς ὁ ἐν κρήτῃ παρ’ αὐτοῖς περιβόητος ζεὺς· καὶ ὁ ἐν ἀρκαδία ἑρμῆς· καὶ παρὰ μὲν ἰνδοῖς διόνυσος· παρὰ δὲ 
 Adrianus Antino us αἰγυπτίοις ἴσις καὶ ὄσιρις καὶ ὦρος, καὶ ὁ νῦν ἀ δριανοῦ τοῦ ῥωμαίων βασιλέως παιδικὸς ἀντί νοος, ὃν καίπερ εἰδόντες ἄνθρωπον, διὰ φόβον τοῦ προστάξαντος σέβουσιν· ἐπιδημήσας γὰρ ἀδριανὸς τῇ χώρᾳ τῶν αἰγυπτίων τελευτήσαντα τὸν τῆς ἡδονῆς αὐτοῦ ὑπηρέτην ἀντίνοον, ἐκέλευ σε θρησκεύεσθαι· ατ αὐτὸς μὲν καὶ μετὰ θάνατον ἐρῶν τοῦ παιδὸς· ἔλεγχον δέ ὅμως καθ’ ἑαυτοῦ καὶ γνώρισμα κατὰ πάσης εἰδωλολατρίας πα ρέχων, ὅτι οὐκ ἄλλο εὑρέ θ παρὰ τοῖς ἀνθρώποις ἀνοις αὕ τη, ἤ δι’ ἐπιθυμίαν, τῶν πλασαμένων, κα θὼς καὶ ἡ σοφία τοῦ θεοῦ θῦ προμαρτύρεται λέγου 
 σα· ἀρχὴ πορνείας ἐπίνοια εἰδώλων· καὶ μή τι θαυμάσης· μὴ δὲ μακρὰν πίστεως εἶναι τὸ λεγόμενον νομίσης, ὅπου γε καὶ οὐ πολλῶ πρό τερον, ἢ τάχα καὶ μέχρι νῦν ἡ ῥωμαίων σύγκλη τος τοὺς πώποτε αὐτῶν ἐξ ἀρχῆς ἄρξαντας Ro ma ni βα σιλέας, ἢ πάντας, ἢ οὓς ἂν αὐτοὶ βούλωνται καὶ κρίνουσι δογματίζουσιν ἐν θεοῖς εἶναι· καὶ θρη σκεύεσθαι θεοὺς γράφουσιν· οἷς μὲν γὰρ ἀπεχ θάνονται, τούτους ὡς πολεμίους τὴν φύσιν ὁ μολογοῦσι· καὶ ἀνθρώπους ὀνομάζουσιν· οὓς δὲ καταθυμίους ἔχουσι, τούτους δι’ ἀνδραγα θίαν θρησκεύεσθαι προστάττουσιν· ὥσπερ ἐ πεξουσίας ἔχοντες τὸ θεοποιεῖν αὐτοὶ, ἄνθρω ποι τυγχάνοντες καὶ εἶναι θνητοὶ μὴ ἀρνούμενοι· ἔδει δὲ θεοποιοῦντας αὐτοὺς μᾶλλον εἶναι θεοὺς αὐ τοὺς· τὸ γὰρ ποιοῦν τοῦ ποιουμένου κρεῖττον εἶναι δεῖ· καὶ ὁ κρίνων, τοῦ κρινομένου ἐξ ἀνάγκης ἄρ χει· καὶ ὁ διδοὺς, πάντως ὅ ἔχει χαρίζεται· ὥσ περ ἀμέλει καὶ πᾶς βασιλεὺς ὃ μὲν ἔχει χαρίζεται· τῶν δὲ λαμβανόντων κρείττων καὶ μεί ζων ἐστὶν· εἴπερ οὖν οὓς θέλουσιν αὐτοὶ, τούτους θεοὺς δογματίζουσιν εἶναι, ἔδει καὶ αὐτοὺς πρῶτον εἶναι θεοὺς· ἀλλὰ τὸ θαυμαστόν τοῦτο ἐστὶν· ὅτι αὐτοὶ ἀποθνήσκοντες ὡς ἄνθρωποι ἄνοι , ἐλέγ χουσι τὴν ἑαυτῶν περὶ τῶν θεοποιηθέντων ὑπ’ αὐ τῶν ψῆφον εἶναι ψευδῆ. τοῦτο δὲ τὸ ἔθος· οὐ καινὸν οὐδὲ ἀπὸ τῆς ῥωμαἴων ἤρξατο βουλῆς, ἀλλ’ ἢ ἄνω θεν προγιγνόμενον, καὶ προμελετώμενον ἐπὶ τὴν τῶν εἰδώλων ἐννοίαν. καὶ γὰρ οἱ πάλαι πα ρ’ ἕλλησι διαβεβοημένοι θεοὶ ζεὺς καὶ ποσειδῶν καὶ ἀπόλλων, καὶ ἥφαιστος καὶ ἑρμῆς, καὶ ἐν θη λείαις ἥρα καὶ δήμητρα καὶ ἀθηνὰ καὶ ἄρ τεμις, ταῖς θησέως τοῦ παρὰ τοῖς ἕλλησιν 
 Theseus ἱστορουμένου διαταγαῖς, ἐκρίθησαν λέγε σθαι θεοί· καὶ οἱ μὲν διαταξάμενοι ὡς ἄνθρωποι ἄνοι 
 ἀποθνήσκοντες, θρηνοῦνται· οὓς δὲ διετάξαν το, οὗτοι ὡς θεοὶ προσκυνοῦνται· ὢ πολλῆς ἐναντιότητος καὶ μανίας· τὸν δια τα ταξά μενον εἰδότες, οὓς διετάξατο προτιμῶσι· καὶ εἴθε μέχρις ἀῤῥένων εἱστήκει τούτων ἡ εἰδωλολα τρία καὶ μὴ εἰς θηλείας κατέφερον τὴν θείαν προ σηγορίαν· καὶ γὰρ καὶ γυναῖκας, ἃς οὐδὲ εἰς κοι νὴν περὶ πραγμάτων συμβουλίαν λαμβάνειν ἀσφαλὲς, ταύτας τῇ τοῦ θεοῦ τιμῇ θρησκεύουσιν καὶ σέβουσιν· ὡς αἱ μὲν παρὰ θησέως διατα γεῖσαι, ἃς προεἰρήκαμεν· παρὰ δὲ αἰγυπτίοις, ἴσις καὶ κόρῃ καὶ νεωτέρα, καὶ παρ’ ἄλλοις ἀ φροδίτην· τὰ γὰρ τῶν ἄλλων ὀνόματα οὐδὲ λέγειν εὐαγὲς ἡγοῦμαι· πάσης χλεύης ὄντα μεστά. πολλοὶ γὰρ οὐ μόνον ἐν τοῖς πάλαι ἀλλὰ καὶ ἐν τοῖς καθ’ ἡμᾶς χρόνοις ἀποβαλόντες φίλ τατα καὶ ἀδελφοὺς καὶ συγγενεῖς καὶ γυναῖκας, πολλαὶ δὲ καὶ ἄνδρας ἀποβαλοῦσαι, οὓς πάν τας ἤλεγξεν ἡ φύσις ἀνθρώπους εἶναι θνητοὺς, τούτους καὶ ταύτας διὰ τὸ πολύ περὶ αὐτῶν πένθος ἀναζωγραφήσαντες, καὶ θυσίας ἀναπλάσαντες, ἀνέθηκαν· οὓς οἱ με τὰ ταῦτα διὰ τὴν πλάσιν, καὶ τὴν τοῦ τεχνί του φιλοτιμίαν, θεοὺς ἐθρήσκευσαν· πρᾶγ μα πάσχοντες οὐ κατὰ φύσιν· οὓς γὰρ οἱ γο νεῖς ὡς μὴ ὄντας θεοὺς ἐθρήνησαν· οὐκ ἂν γὰρ εἴπερ ᾔδεισαν αὐτοὺς θεοὺς, ὡς ἀπολλo μένους ἐκόψαντο· τούτου γὰρ χάριν οὐ μόνον νο μίζοντες θεοὺς εἶναι αὐτοὺς, ἀλλὰ μηδ’ ὅλως ὑπάρχειν, ἐν εἰκόνᾳ τούτους ἐτυπώσαντο· ἵνα τὸ μηκέτι εἶναι τὴν διὰ τῆς εἰκόνος δόκη σιν ὁρῶντες παραμυθῶνται, τούτοις ὅμως οἱ ἄφρονες, ὡς θε οὺς οῖς εὔχονται· καὶ τὴν τοῦ ἀληθινοῦ θεοῦ τιμὴν περιτιθέασιν· ἐν γοῦν αἰ γύπτῳ εἰς ἔτι καὶ νῦν ὁ περὶ ὀσίρεως καὶ ὤρου καὶ τύφωνος καὶ τῶν ἄλλων θρῆνος τῆς ἀπωλείας ἐπι τελεῖται· καὶ τὰ ἐν δωδώνῃ χαλκεῖα, καὶ οἱ ἐν κρήτῃ κορύβαντες, τὸν δία μὴ εἶναι θεὸν ἐλέ γχουσιν, ἀλλ’ ἄνθρωπον· καὶ τοῦτον ἐκ πατρὸς ὠμοβόρου γενόμενον· καὶ τό γε θαυμαστὸν, ὅ τι καὶ ὁ πάνυ παρ’ ἕλλησι σοφὸς καὶ πολλὰ Plato 
 καυχησάμενος ὡς περὶ θεοῦ θῦ διανοηθεὶς ὁ πλά των, εἰς τὸ πειραῖα μετὰ σωκράτους κατέρ χεται τὴν ἀνθρώπου ἀνου τέχνῃ πλασθεῖσαν ἄρτεμιν προσ κυνήσων· ταύτας δὲ καὶ τὰς τοιαύτας τῆς εἰδωλομα νίας εὑρέσεις, ἄνωθεν καὶ πρὸ πολλοῦ προεδίδα σκεν Sapient. 14. ἡ γραφὴ λέγουσα· ἀρχὴ πορνείας ἐπίνοια εἰ 
 δώλων· εὕρεσις δὲ αὐτῶν· φθορὰ ζωῆς· οὔτε γὰρ ἦν 
 ἀπ’ ἀρχῆς, οὔτε εἰς τὸν αἰῶνα ἔσται· κενοδοξία 
 γὰρ ἀνθρώπων ἦλθεν εἰς τὸν κόσμον· καὶ διὰ τοῦ 
 το σύντομον αὐτῶν τὸ τέλος ἐπενοήθη· ἀώρῳ 
 γὰρ πένθει τρυχόμενος πατὴρ πηρ τοῦ ταχέως ἀ 
 φαιρεθέντος τέκνου εἰκόνα ποιήσας, τὸν τό 
 τε νεκρὸν ἄνθρωπον, νῦν ὡς ζῶντα ἐτίμη 
 σε· καὶ παρέδωκε τοῖς ὑποχειρίοις μυστήρι 
 α καὶ τελετὰς· εἶτ’ ἐν χρόνῳ κρατηνθὲν τὸ ἀ 
 σεβὲς ἔθος, ὡς νόμος ἐφυλάχθη, καὶ τυράννων 
 ἐπιταγαῖς ἐθρησκεύετο τὰ γυπτὰ .γρ(άφε). γλυπτὰ , οὓς ἐν ὄψι 
 μὴ δυνάμενοι τιμᾶν ἄνθρωποι διὰ τὸ μακρὰν 
 οἰκεῖν, τὴν πόῤῥωθεν ὄψιν ἀνατυπωσάμε 
 νοι, ἐμφανῆ εἰκόνα τοῦ τετιμημένου βασιλέως 
 ἐποίησαν· ἵνα τὸν ἀπόντα ὡς παρόντα 
 κολακεύωσι διὰ τῆς σπουδῆς· εἰς ἐπίτασιν 
 δὲ θρησκείας καὶ τοὺς ἀγνοοῦντας ἡ τοῦ τεχνίτου 
 προετρέψατο φιλοτιμία· ὁ μὲν γὰρ ἴσως τῷ 
 κρατοῦντι βουλόμενος ἀρέσαι, ἐξεβιά σατο τῆ τέχνῃ τὴν ὁμοιότητα ἐπὶ τὸ κά 
 λλιον· τὸ δὲ πλῆθος ἐφελκόμενον, διὰ τὸ 
 εὔχαρι τῆς ἐργασίας, τὸν πρὸ ὀλίγου τιμηθέν 
 οτα ἄνθρωπον· νῦν σέβασμα ἐλογίσαντο· 
 καὶ τοῦτο ἐγεγόνει τῷ βίῳ εἰς ἔνεδρον· ὅτι ἢ συ 
 μφορᾷ, ἢ τυραννίδι δουλεύσαντες ἄνθρωποι, 
 τὸ ἀκοινώνητον ὄνομα λίθοις καὶ ξύλοις περι 
 έθηκαν· τοιαύτης τοίνυν τῆς τῶν εἰδώλων εὑρέ σεως, ἐπὶ μάρτυρι τῇ γραφῇ παρα τοῖς ἀνθρώποις ἀνοις 
 ἀρξαμένης καὶ ἀναπλασθείσης· ὥρα λοι πόν σοι καὶ τὸν κατ’ αὐτῆς ἔλεγχον ἀπο δε 
 δεῖξαι· οὐ τοσοῦτον ἔξωθεν, ὅσον ἀφ’ ὧν οὗ τοι περὶ αὐτῶν φρονοῦσι τὰ τεκμήρια λαμβά νοντες· εἰ γάρ τις τῶν παρ’ αὐτοῖς λεγομένων θε ῶν, ἵνα πρῶτον ἀπὸ τούτων τῶν κάτωθεν ἄρξωμαι, λάβοι τὰς πράξεις· εὑρήσει μὴ μό νον οὐκ εἶναι αὐτοὺς θεοὺς, ἀλλὰ καὶ τῶν ἀνθρώπων ἀνων 
 τοὺς αἰσχίστους γεγονότας· οἷον γὰρ, οἷόν ἐ στιν ἰδεῖν τοὺς παρὰ ποιηταῖς τοῦ διὸς Iupiter ἔρω τας καὶ τὰς ἀσελγείας· οἷὸν ἐστιν αὐτὸν ἀ κούειν· ἁρπάζοντα μὲν τὸν γανυ μη δὴν, καὶ τὰς κλοπιμαίους ἐργαζόμενον μοιχείας· δε διότα δὲ καὶ δειλιῶντ ὰ α μὴ παρὰ γνώμην αὐτοῦ τὰ τῶν τρῴων ἀπόληνται τείχη· οἷόν ἐστιν ἰδεῖν αὐτὸν ἀχθόμενον ἐπὶ τῷ θανάτῳ τοῦ υἱέος αὐτοῦ σαρπιδῶνος· καὶ βουλόμε μενον αὐτῷ βοηθῆσαι καὶ μὴ δυνάμενον· καὶ ἐπιβουλόμενον ὑπὸ τῶν ἄλλων λεγομένων θεῶν, ἀθηνᾶς δὴ λέγω καὶ ἥρας καὶ ποσειδῶ ν 
 νος· βοηθούμενον δὲ ὑπὸ θέτιδος γυναικὸς καὶ τοῦ ἑκατοντάχειρος αἰγαίωνος· καὶ νι κώμενον ὑπὸ ἡδονών· δουλεύοντα δὲ γυναιξὶ· καὶ δι’ αὐτὰς ἐν ἀλόγοις ζώοις τετράποσί τε καὶ πτηνοῖς ταῖς φαντασίαις παρακινδυνε ύοντ ας αι · καὶ πάλιν αὐτὸν μὲν κρυπτόμενον δι ὰ τὴν τοῦ πατρὸς πρς ἐπιβουλὴν· τὸν δὲ κρόνον ὑ π’ αὐτοῦ δεσμούμενον· κᾀκεῖνον ἀπὸτέμνον τα τὸν πατέρα· ἆρ’ οὖν ἄξιον τοῦτον ὑπονοεῖν θεὸν· τοσαῦτα δράσαντα, καὶ διαβλη θέντα, ἅ μηδὲ οἱ κοινοὶ ῥομαίων νόμοι καὶ τοὺς ἁπλῶς ἀνθρώπους ἐπιτρέπουσι ν ποι εῖν; ἵνα γὰρ ἐκ πόλλῶν ὀλίγα μνημονεύσω διὰ τὸ πλῆθος· τὶς ἰδὼν αὐτοῦ τὴν εἰς σεμέ λην καὶ λήδαν καὶ ἀλκμήνην καὶ ἄρτεμην καὶ λητώ καὶ μαῖαν καὶ εὐρώπην, καὶ δανά ην καὶ ἀντιόπην παρανομίαν καὶ φθοράν· ἢ τὶς ἰδὼν τὴν εἰς τὴν ἰδίαν αὐτοῦ ἀδελφὴν ἐπιχείρησιν καὶ τόλμαν, ὅτι τὴν αὐτὴν 
 ἰδίαν 
 ἰδίαν ἀδελφὴν εἶχε καὶ γυναῖκα, οὐκ ἂν χλευάσειε καὶ ζημιώσειε θανάτῳ; ὅτι μὴ μόνον ἐμοίχευσεν, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐκ τῆς μοι χείας αὐτῷ γενομένους παῖδας θεοποιήσας ἀνέθηκεν ἐπικάλυμμα τῆς παρανο μίας αὐτοῦ, τὴν τῆς θεοποιίας φαντα σίαν κατασκευάζων· ὧν εἰσὶ διόνύσος καὶ ἡρακλῆς καὶ διόσκουροι καὶ ἑρμῆς καὶ περ σεὺς καὶ σώτειρα· τίς ἰδὼν τὴν τῶν λεγομένων θεῶν ἀκατάλακτον πρὸς αὐτοὺς ἔριν ἐν ἰλίῳ· τῶν ἑλλήνων καὶ τῶν πρώων χάριν οὐ καταγνώσεται τῆς ἀσθενείας αὐτῶν; ὅτι δι ὰ τὴν πρὸς ἀλλήλους φιλονεικίαν καὶ τοὺς ἀνθρώπους ἀνους 
 παρώξυνὰν· τίς ἰδὼν ὑπὸ μὲν διομήδους τι τρωσκομένους ἄρεα καὶ ἀφροδίτην, ὑπὸ δὲ ἡρακλέους τὴν ἥραν καὶ τὸν ὑποχθόνιον, ὃν καλοῦσι θεὸν ἀϊδωνέα· καὶ διόνυσον μὲν ὑ πὸ περσέως, ἀθηνὰν δὲ ὑπὸ ἀρκάδος· καὶ τὸν ἥφαιστον ῥιπτόμενον καὶ χωλαίνοντα οὐ κα ταγνώσεται τῆς φύσεως, καὶ ἀποστραφή σεται μὲν τὸ εἶναι αὐτοὺς ἔτι λέγειν θεοὺς, φθαρ τοὺς δὲ καὶ παθητοὺς αὐτοὺς ἀκούων, οὐδὲν ἄλλο ἢ ἀνθρώπους ἀνους ἀσθενεῖς ἐπιγνώσεται· καὶ μᾶλλον τοὺς τρώσαντας, ἢ τοὺς τρωθέντας θαυ μάσειεν; ἢ τὶς ἰδών τὴν, ἄρεως πρὸς ἀφροδί την μοιχείαν, καὶ τὸν ἡφαίστου κατ’ ἀμφοτέ ρων κατὰσκευαζόμενον δόλον, καὶ τοὺς ἄ λλους λεγομένους θεοὺς ἐπὶ θέαν τῆς μοιχείας ὑπὸ τοῦ ἡφαίστου καλουμένους, καὶ αὐτοὺς ἐρ χομένους καὶ ὁρῶντας αὐτῶν τὴν ἀσέλγειαν, οὐκ ἂν γελάσειε καὶ καταγνώσεται τῆς φαυλό τητος αὐτῶν; ἢ τὶς οὐκ ἂν γελάσειεν ὁρῶν τὴν ἡρακλέους πρὸς τὴν ὀμφάλην ἐκ μέθης πα ραφροσύνην καὶ ἀσωτίαν, τὰς γὰρ καθ’ ἡ δονὴν αὐτῶν πράξεις, καὶ τοὺς παραλόγους αὐτῶν ἔρωτας, καὶ τὰς ἐν χρυσῷ καὶ ἀργύρῳ καὶ χαλκῷ καὶ σιδήρῳ καὶ λίθοις καὶ ξύλοις θεοπλαστίας, οὐ δεῖ διελέγχειν μετὰ σπου δῆς τῶν πραγμάτων καὶ ἀφ’ ἑαυτῶν ἐχόν των τὸ μῦσος· καὶ δι’ ἑαυτῶν ἐπιδεικνυ μένων τὸ τῆς πλάνης γνώρισμα, ἐφ’ οἷς μάλι στα καὶ οἰκτειρήσειεν ἄν τις τοὺς ἀπατωμέ νους ἐν αὐτοῖς· τῇ γὰρ ἑαυτῶν γυναικὶ μισοῦν τες τὸν ἐπιβαίνοντα μοιχὸν, τοὺς τῆς μοιχείας διδασκάλους θεοποιοῦντες οὐκ αἰσχύνονται· καὶ ταῖς ἀδελφαῖς αὐτοὶ οὐκ ἐπιμιγνύμενοι, τοὺς τοῦτο ποιήσαντας προσκυνοῦσι, καὶ ὁμολο γοῦντες εἶναι κακὸν τὴν παιδοφθορίαν, τοὺς ἐπὶ ταύτῃ διαβαλλομένους θρησκεύουσι· καὶ ἃ μὴ δὲ ἐν ἀνθρώποις εἶναι ἐπιτρέπουσιν οἱ νό μοι, ταῦτα τοῖς ὑπ’ αὐτῶν ὀνομαζομένοις θεοῖς πε ριτιθέντες οὐκ ἐρυθριῶσιν· εἶτα προσκυνοῦντες λίθοις καὶ ξύλοις, οὐχ’ ὁρῶσιν ὅτι τὰ μὲν ὅμοι α τοῖς ποσὶ πατοῦσι καὶ καίουσι, τὰ δὲ τούτων 
 De ima gini bus μέρη θεοὺς προσαγορεύουσι· καὶ ἃ πρὸς ὀλίγον εἰς χρῆσιν εἶχον, ταῦτα διὰ παραφροσύνην γλύ ψαντες σέβουσιν· οὐχ’ ὁρῶντες, οὐδὲ λογιζόμε νοι τὸ σύνολον, ὅτι οὐ θεοὺς ἀλλὰ τὴν τέχνην τοῦ γλύψαντος προσκυνοῦσιν· ἕως μὲν γὰρ ἄξιστός ἐστιν ὁ λίθος, καὶ ἡ ὕλη ἀργὴ, ἐπι τοσοῦ τον ταῦτα πατοῦσι καὶ τούτοις εἰς ὑπηρεσίας τὰς ἑ αυτῶν πολλάκις καὶ τὰς ἀτιμωτέρας χρῶνται· ἐπειδἂν δ ό ὸ τεχνίτης εἰς αὐτὰ τῆς ἰδίας ἐπιστή μης ἐπιβάλλη τὰς συμμετρίας, καὶ ἀνδρὸς ἢ γυναικὸς εἰς τὴν ὕλην σχῆμα τυπώσῃ, τότε δὴ χάριν ὁμολογήσαντες τῷ τεχνίτῃ, λοιπὸν ὡς θε οὺς προσκυνοῦσι· μισθοῦ παρὰ τοῦ γλύψαντος αὐτοὺς ἀγοράσαντες· πολλάκις δὲ καὶ αὐτὸς ὁ ἀγαλματοποιὸς, ὥσπερ ἐπιλαθόμενος, ὧν αὐ τὸς εἰργάσατο, τοῖς ἰδίοις ἔργοις προσεύχεται· καὶ ἃ πρὸ ὀλίγου κατέξεε καὶ κατέκοπτε, ταῦτα μετὰ τὴν τέχνην θεοὺς προσαγορεύει· ἔδει δὲ εἴπερ ἦν θαυμάζειν ταῦτα, τὴν τοῦ ἐπιστήμο νος τέχνην ἀποδέχεσθαι· καὶ μὴ τὰ ὑπ’ αὐτοῦ πλασθέντα τοῦ πεποιηκότος προτιμᾶν· οὐ γὰρ ἡ ὕλη τὴν τέχνην, ἀλλ’ ἡ ὕλη τὴν τέχνην γρ(άφε). ἡ τέχνη τὴν ὕλην ἐκόσμη σε, καὶ ἐθεοποίησεν δι · πολλῷ οὖν μᾶλλον δι καιότερον ἦν τὸν τεχνίτην αὐτοὺς προσκυνεῖν, ἤπερ τὰ ὑπ’ αὐτοῦ πεποιημένα· ὅτι τε καὶ προ ϋπῆρχε τῶν ἐκ τέχνης θεῶν· καὶ ὅτι ὡς ἠβουλή θη, οὕτω καὶ γεγόνασι· νῦν δὲ παραγκωνισά μενοι τὸ δίκαιον· καὶ τὴν ἐπιστήμην καὶ τὴν τέ χνην ἀτιμάσαντες, τὰ μετ’ ἐπιστήμης καὶ τέχνης γεγονότα προσκυνοῦσι· καὶ τοῦ ποιή σαντος ἀνθρώπου ἀποθνήσκοντος, τὰ ὑ π’ αὐτοῦ γενόμενα ὡς ἀθάνατα τιμῶσιν· ἃ εἰ μὴ τύχοιεν τῆς καθημέραν ἐπιμελείας, πάν τως τῷ χρόνῳ διὰ τὴν φύσιν ἀφανίζονται· πῶς δὲ οὐκ ἄν τις αὐτοὺς οἰκτειρήσειε καὶ κατὰ τοῦτο· ὅτι βλέποντες αὐτοὶ, τοὺς μὴ βλέποντας προσκυνοῦ σι· καὶ ἀκούοντες αὐτοὶ, τοῖς μὴ ἀκούουσι προ σεύχονται· καὶ ἔμψυχοι καὶ λογικοὶ κατὰ φύ σιν ὄντες οἱ ἄνθρωποι ἄνοι , τοὺς μὴ δ’ὅλως κινουμένους, ἀ λλὰ ἀψύχους ὄντας, ὡς θεοὺς προσαγορεύου σι· καὶ τό γε θαυμαστὸν, ὅτι οὓς αὐτοὶ φυλά ττουσιν ὑπεξουσίαν ἔχοντες, τούτοις ὡς δε σπόταις δουλεύουσι· καὶ μή τι νομίσης ταῦ τα με λέγειν ἁπλῶς, ἢ ψεύδεσθαι κατ’ αὐτῶν· ἔστι μὲν γὰρ καὶ τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡ πίστις ἁ ἀ παν τῶσα τούτων· καὶ πάρεστι τοῖς βουλομένοις ὁ ρᾶν τὰ τοιαῦτα. κρείττων δὲ μαρτυρία πε ρὶ τούτων ἐστὶ καὶ παρὰ τῆς θείας γραφῆς, προ 
 διδασκούσης Psalm. .113. ἄνωθεν καὶ λεγούσης· τὰ εἴ 
 δωλα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον, ἔργα 
 χειρῶν ἀνθρώπων· ὀφθαλμοὺς ἔχουσι καὶ 
 οὐκ ὄψονται· στόμα ἔχουσι καὶ οὐ λαλήσουσιν· 
 ὦτα ἔχουσι καὶ οὐκ ἀκούσονται· ῥίνας ἔ 
 χουσι καὶ οὐκ ὀσφρανθήσονται· χειρας ἔχου 
 σι καὶ 
 οὐ ψηλαφήσουσι· πόδας ἔχουσι καὶ οὐ 
 περιπατήσουσιν· οὐ φωνήσουσιν ἐν τῷ 
 λάρυγγι αὐτῶν· ὅμοιοι αὐτοῖς γένοιντο οἱ ποιοῦν τες αὐτὰ. οὐδὲ προφητικὴ δὲ τούτων ἀπέστη μέμψις· ἀλλ’ ἔστι καὶ ἐν τούτοις ὁ κατ’ αὐτῶν ἔλε 
 γχος λέγοντος τοῦ πνεύματος πνς · αἰσχυνθήσονται οἱ πλάσαντες θεὸν, καὶ γλύφοντες πάντα μάταια· Esaiae .44. 
 
 καὶ πάντες ὅθεν ἐγένοντο ἐξηράνθησαν· καὶ κω 
 φοὶ ἀπὸ ἀνθρώπων ἀνων συναχθήτωσαν πάντες, καὶ στήτω 
 σαν ἅμα, καὶ ἐντραπήτωσαν καὶ αἰσθυνθήτω 
 σαν ἅμα· καὶ ἐντραπη ὅτι ᾤξυνε τέκτων 
 σίδηρον, καὶ σκεπάρνῳ εἰργάσατο αὐτὸ· καὶ 
 ἔστησεν αὐτό τ ὸ ῷ βραχίονι τῆς ἰσχύος αὐτοῦ· καὶ 
 πεινάσει καὶ ἀσθενήσει καὶ οὐ μὴ πίει ὕδωρ· ξύ 
 λα γὰρ ἐκλεξάμενος τέκτων· ἔστησεν αὐτὸ ἐν 
 μέτρῳ· καὶ ἐν κόλλῃ ἐρύθμισεν αὐτὸ, καὶ ἐ 
 ποίησεν αὐτὸ ὡς μορφὴν ἀνδρὸς· καὶ ὡς ὡραι 
 οτάτου ἀνθρώπου, ἔστησεν αὐτὸ ἐν οἴκῳ· καὶ 
 ὃ ἔκοψε ξύλον ἐκ τοῦ δρυμοῦ, καὶ ὃ ἐφύτευσεν 
 ὁ κύριος καὶ ὑετὸς ἐμήκυνεν ἵνα ἦ ἀνθρώποις 
 εἰς καῦσιν, καὶ λαβὼν ἀπ’ αὐτοῦ θερμανθῆ· καὶ 
 καύσαντες ἔπεμψαν ἄρτους ἐπ’ αὐτῷ, τὸ δὲ 
 λοιπὸν εἰργάσαντο εἰς θεοὺς, καὶ προσεκύνησαν 
 αὐτοὺς, οὗ τὸ ἥμισυ αὐτοῦ κατέκαυσε πυ 
 ρὶ· καὶ ἐπὶ τῷ ἡμίσυ αὐτοῦ κρέας ὀπτήσας, 
 ἔφαγε καὶ ἐνεπλήσθη· καὶ θερμανθεὶς, εἶπεν· 
 ἡδύ μοι ὅτι ἐθερμάνθην καὶ εἶδον πῦρ· τὸ δὲ λοιπὸν 
 προσεκύνησε λέγων· ἐξελοῦμαι ὅτι ὁ θεός 
 μου εἶ σύ· οὐκ ἔγνωσαν φρονῆσαι ὅτι ἀπημαυ 
 ρώθησαν τοῦ βλέπειν τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτῶν, καὶ 
 τοῦ νοῆσαι τῇ καρδίᾳ· καὶ οὐκ ἀνελογίσατο τῇ 
 καρδίᾳ αὐτοῦ· οὐδὲ ἀνελογίσατο τῇ ψυχῇ αὐ 
 τοῦ· οὐδὲ ἔγνω τῇ φρονήσει· ὅτι τὸ ἥμισυ αὐτοῦ 
 κατέκαυσεν ἐν πυρὶ καὶ ἔπεψεν ἐπὶ τῶν 
 ἀνθράκων ατοῦ αὐτοῦ κατέκαυσεν ἐν πυρὶ καὶ ἔ 
 πεψεν ἐπὶ τῶν ἀνθράκων αὐτοῦ ἄρτους· καὶ ὀ 
 πτήσας κρέας ἔφαγε· καὶ τὸ λοιπὸν αὐτοῦ εἰς 
 βδέλυγμα ἐποίησε καὶ προσκυνοῦσιν αὐ 
 τό. γνῶτε ὅτι σποδὸς ἡ καρδία αὐτῶν καὶ πλα 
 νῶνται; ἴδετε καὶ οὐκ ἐρεῖτε ὅτι ψεῦδος ἐν 
 τῇ καρδία μου; πῶς οὖν οὐκ ἄθεοι παρὰ πᾶσι κριθεῖεν· οἱ καὶ παρὰ τῆς θείας γραφῆς ἀσεβείας κατηγορούμενοι; ἢ πῶς οὐκ ἂν εἶεν κακοδαί μονες οἱ οὕτω φανερῶς ἐλεγχόμενοι τὰ ἄψυχα θρησκεύοντες ἀντὶ τῆς ἀληθείας; ποία δὲ τούτων ἐλπὶς; ἢ τίς ἂν αὐτοῖς γένοιτο συγγνώ μη; πεποιθῶσιν ἐπὶ τὰ ἄλογα καὶ ἀκίνητα ἃ ἀντὶ τοῦ ἀληθινοῦ θεοῦ σέβουσιν; εἴθε γὰρ εἴ θε κἂν χωρὶς σχήματος αυτοῖς τοὺς θεοὺς ἔπλα ττεν ὁ τεχνίτης· ἵνα μὴ τῆς ἀναισθησίας φανε ρὸν ἔχωσι τὸν ἔλεγχον· ὑπέκλεψαν γὰρ ἂν τὴν ὑπόνοιαν τῶν ἀκεραίων, ὡς αἰσθομένων τῶν εἰδώλων, εἰ μὴ τὰ σύμβολα τῶν αἰσθήσε ων, οἷον ὀφθαλμοὺς καὶ ῥίνας καὶ ὦτα καὶ χεῖρας καὶ στόμα εἶχον ἀκινήτως κείμενα πρὸς τὴν τῆς αἰσθήσεως χρῆσιν, καὶ τὴν τῶν αἰσθητῶν ἀν τίληψιν· νῦν δὲ, ἔχοντες οὐκ ἔχουσι· καὶ στήκον τες οὐ στήκουσι· καὶ καθεζόμενοι οὐ καθέ ζονται· οὐ γὰρ ἔχουσι τούτων τὴν ἐνέργειαν, ἀλλ’ ὡς ὁ πλάσας ἠθέλησεν, οὕτω καὶ μένουσι κείμενοι· θεοῦ μὲν γνώρισμα μὴ δὲν παρέχον τες· ἄψυχοι δὲ καθόλου μόνον ἀνθρώπου ἀνου τέχνῃ φαι νόμενοι τεθέντες· εἴθε δὲ καὶ οἱ τῶν τοιούτων ψευ δοθέων κήρυκες καὶ μάντεις, ποιηταὶ λέγω καὶ συγγραφεῖς, ἁπλῶς θεοὺς αὐτοὺς εἶναι γε γραφήκεισαν· ἀλλὰ μὴ καὶ τὰς πράξεις αὐ τῶν πρὸς ἔλεγχον ἀθεότητος καὶ αἰσχροποιοῦ πολιτείας ἀναγραφήκεισαν· ἠδύναντο γὰρ καὶ μόνῳ τῷ τῆς θεότητος ὀνόματα τὴν ἀλήθει αν ὑφαρπάσαι· μᾶλλον δὲ τοὺς πολλοὺς ἀ πὸ τῆς ἀληθείας πλανῆσαι· νῦν δὲ ἔρωτας καὶ ἀσελγείας διηγούμενοι τοῦ διὸς· καὶ παιδοφθο ρίας τῶν ἄλλων· καὶ ζηλοτυπίας πρὸς ἡδονὴν τῶν θηλειῶν· καὶ φόβους καὶ δειλίας καὶ τὰς ἄ λλας κακίας, οὐδὲν ἄλλο, ἢ ἑαυτοὺς ἐλέ γχουσιν ὅτι οὐ μόνον οὐ περὶ θεῶν διηγοῦν ται, ἀλλ’ οὐδὲ περὶ ἀνθρώπων ἀνων σεμνῶν· περὶ δὲ αἰσχρῶν καὶ τοῦ καλοῦ μακρὰν ὄντων μυ θολογοῦσιν· ἀλλ’ ἴσως περὶ τούτων οἱ δυσσε βεῖς ἐπὶ τὴν ἰδιότητα τῶν ποιητῶν κατα φεύξονται, λέγοντες τῶν ποιητῶν ἴδιον εἶ ναι τὸν χαρακτῆρα τὰ μὴ ὄντα πλάττεσθαι καὶ ψεύδεσθαι περὶ μύθων εἰς ἡδονὴν τῶν ἀκο ύ υ όντων· οὗ χάριν καὶ τὰ περὶ θεῶν αὐτοὺς πεποιηκέναι φήσουσιν· ἀλλ’ αὕτη καὶ πάντων μᾶλλον ἡ πρόφασις αὐτοῖς ἔωλος δειχθήσε ται· ἀφ’ ὧν αὐτοὶ περὶ τούτων ἔχουσι δόξαν καὶ προτίθενται· εἰ γὰρ τὰ παρὰ ποιηταῖς ἐ στὶ πλάσματα καὶ ψευδῆ, ψευδὴς ἂν εἴη καὶ αὐτὴ, ἡ περὶ τοῦ διὸς καὶ κρόνου καὶ ἥρας καὶ ἄ ρεος καὶ τῶν ἄλλων ὀνομασία· ἴσως γὰρ ὡς αὐτοί φασὶ καὶ τὰ ὀνόματα πέπλασται· καὶ οὐκ ἔστι μὲν ὅλως ζεὺς, οὐδὲ κρόνος οὐδὲ ἄρης· πλάττονται δὲ τούτους ὡς ὄντας οἱ ποιηταὶ πρὸς ἀπάτην τῶν ἀκουόντων· πλαττόντων δὲ τῶν ποιητῶν τὰ μὴ ὄντα πῶς ὡς ὄντας αὐτοὺς θρη σκεύουσιν; ἢ ἴσως γὰρ· ἂν πάλιν φήσωσι τὰ μὲν ὀνόματα οὐ πλάττονται, τὰς δὲ πράξεις ψεύδονται κατ’ αὐτῶν· ἀλλὰ καὶ τοῦτο οὐδὲν ἧττον πρὸς ἀπολογίαν αὐτῶν οὐκ ἀσφαλές· εἰ γὰρ τὰς πράξεις ἐψεύσαντο, ἐψεύσαντο πάν τως καὶ τὰ ὀνόματα, ὧν καὶ τὰς πράξεις εἶναι διηγήσαντο· ἢ ἀληθεύουσι περὶ τὰ ὀνόμα τα, ἀληθεύουσι καὶ περὶ τὰς πράξεις ἐξ ἀνά γκης, ἄλλως τε, οἱ εἶναι τούτους θεοὺς μυθολο γήσαντες, ἴσασιν ἀληθῶς, καὶ ἃ δεῖ θεοὺς πράττειν· καὶ οὐκ ἄν ποτε τὰς ἀνθρώπων θεοῖς προσάψειεν εὐνοίας· ὥσπερ οὐδὲ τὸ τοῦ πυρὸς ἔργον τῷ ὕδατι τίς ἀναθήσει· τὸ μὲν γὰρ καίει, τὸ δὲ ἔμπαλιν τὴν οὐσίαν ἔχει ψυχρὰν· εἰ μὲν οὖν αἱ πράξεις εἰσὶ θεῶν ἄξιαι, θεοὶ ἂν εἶεν καὶ οἱ τούτων ἐργάται· εἰ δὲ ἀνθρώπων ἐισὶ, καὶ ἀνθρώπων οὐ καλῶν τὸ μοιχεύειν, καὶ τὰ προειρειμένα ἔργα, ἄνθρωποι ἂν εἶεν οἱ ταῦ τα πράξαντες καὶ οὐ θεοὶ· κατ’ ἀλλήλους γὰρ ταῖς οὐσίαις καὶ τὰς πράξεις εἶναι χρὴ· ἵνα καὶ ἐκ τῆς ἐνεργείας ὁ πράξας μαρτυρηθῆ, καὶ ἐκ τῆς οὐσίας ἡ πρᾶξις γνωσθῆναι δυνη θῆ· ὥσπερ οὖν εἴ τις διαλεγόμενος περὶ ὕδα τος καὶ πυρὸς, καὶ τὰς τούτων ἐνεργείας ἀπα γγέλλων, οὐκ ἂν εἶπε τὸ μὲν ὕδωρ καίειν τὸ δὲ πῦρ ψύχειν· οὐδ’ εἴ τις περὶ ἡλίου καὶ γῆς δι ηγεῖτο, ἔλεγεν ἂν τὴν μὲν γῆν φωτίζειν, τὸν δὲ ἥ λιον βοτάναις καὶ καρποῖς σπεί ζ ρ εσθαι, ἀλλὰ καὶ λέγων πᾶσαν παραπληξίαν ὑπερέ βαλεν, οὕτως οὐκ ἂν οἱ παρ’ αὐτοῖς συγγρα φεῖς, καὶ μάλιστα ὁ πάντων ἐξοχότατος ποιη τὴς, εἴπερ ἤδεισαν θεοὺς εἶναι τὸν δία καὶ τοὺς ἄλλους, τοιαύτας αὐτοῖς περιέθηκαν πρά ξεις· αἳ μὴ εἶναι θεοὺς αὐ τοὺς ἐλέγχουσιν· ἀλλὰ μᾶλλον ἀνθρώπους εἶναι, καὶ ἀνθρώ πους οὐ σώφρονας· ἢ ἐψεύσαντο ὡς ποιηταὶ, καὶ σὺ τούτων καταψεύδη, διατὶ ἐπὶ τῆς ἀν δρείαν τῶν ἡρώων ἐψεύσαντο· καὶ ἀντὶ μὲν ἀνδρείας ἀσθένειαν· ἀντὶ δὲ ἀσθενείας, ἀν δρείαν ἐπλάσαντο· ἔδει γὰρ ὥσπερ ἐπὶ τοῦ διός καὶ τῆς ἥρας· οὕτω καὶ τοῦ μὲν ἀχιλλέ αν ως 
 ἀν 
 
 ἀ α δρείαν καταψεύσασθαι, τοῦ δὲ θερσίτου δύναμιν θαυμάσαι· καὶ τοῦ μὲν ὀδυσέως, ἀσυνεσίαν διαβαλεῖν· τοῦ δὲ νέστορος πα ραφροσύνην πλάσασθαι· καὶ τοῦ μὲν διομή δους καὶ ἕκτορος γυναικείας πράξεις· τῆς δὲ ἑκάβης ἀνδρείαν μυθολογῆσαι· ἐπὶ πάντων γὰρ ὡς αὐτοὶ λέγουσιν· ἔδει τοὺς ποιητὰς πλά ττεσθαι καὶ ψεύδεσθαι· νῦν δὲ τοῖς μὲν ἀνθρώποις ἀνοις τὴν ἀλήθειαν ἐφύλαξαν τῶν δὲ λεγομένων θεῶν, οὐκ ἐφοβήθησαν καταψεύδεσθαι· καὶ τοῦτο γὰρ ἄν τις αὐτῶν εἴποι, ἐν μὲν ταῖς περὶ ἀσελγεί αις αὐτῶν πράξεσι ψεύδονται, ἐν δὲ τοῖς ἐ παίνοις ὅταν πατέρα πρα θεῶν καὶ ὕπατον καὶ ὀλύμ πιον καὶ ἐν οὐρανῷ οὐνῷ βασιλεύοντα λέγωσι τὸν δία, οὐ πλάττονται ἀλλ’ ἀληθεύοντες λέγουσι· τοῦ τον δὲ οὐ μόνον ἐγὼ, ἀλλὰ καὶ πᾶς ὅστις ἐλέ γξειε κατ’ αὐτῶν εἶναι τὸν λόγον· πάλιν γὰρ ταῖς πρώταις ἀποδείξεσιν ἡ ἀλήθεια κατ’ αὐ τῶν φανήσεται, αἱ μὲν γὰρ πράξεις, ἀνθρώ πους αὐτοὺς εἶναι ἐλέγχουσι· τὰ δὲ ἐγκώμι α ὑπὲρ τὴν ἀνθρώπων ἀνων ἐστὶν φύσιν· ἑκάτερον δὲ τούτων ἀκατάλληλόν ἐστι πρὸς ἑαυτὸ· οὔτε γὰρ τῶν ἐν οὐρανοῖς οὐνοῖς ἴδιὸν ἐστι τὰ ταῦτα πρά ττειν, οὔτε τοὺς τὰ τοιαῦτα πράττοντας ὑ πονοεῖν τίς δύναται θεοὺς. τί οὖν ὑπολείπε ται νοεῖν· ἢ ὅτι τὰ μὲν ἐγκώμια ψευδῆ καὶ κεχαρισμένα τυγχάνει· αἱ δὲ πράξεις ἀλη θεύουσαι καταὐτῶν. καὶ τοῦτο ἀληθὲς ἐκ τῆς συνηθείας ἄν τις ἐπιγνώσεται· οὐδεὶς γὰρ ἐγκωμιάζων τινὰς, καὶ κατηγορεῖ τῆς τούτων πολιτείας· ἀλλὰ μᾶλλον οἷς εἰσὶν αἱ πράξεις αἰσχραὶ, τούτους διὰ τὸν ἐκ τούτων ψόγον ἐπαίρουσι τοῖς ἐγκωμίοις· ἵνα τῇ τού των ὑπερβολῇ τοὺς ἀκούοντας ἀπατήσαν τες, ἐπικρύψωσι τὴν ἐκείνων παρανομίαν· ὥσπερ οὖν εἴ τις ἐγκωμιάσαι τινὰ προθέ μενος, μὴ εὑρίσκοι μὲν ἐκ πολιτείας, μὴ δὲ ἐξ ἀρετῆς ψυχῆς τὴν πρόφασιν τῶν ἐ γκωμίων διὰ τὴν ἐν τούτοις αἰσχύνην, ἄ λλως δὲ αὐτοὺς ἐπαίρει τὰ ὑπὲρ αὐτοὺς αὐτοῖς χαριζόμενος, οὕτω καὶ οἱ παρ’ αὐτοῖς θαυμα στοὶ ποιηταὶ, δυσωπούμενοι ἐπὶ ταῖς αἰ σχραῖς πράξεσι τῶν λεγομένων παρ’ αὐτοῖς θε ῶν, τὸ ὑπὲρ ἄνθρωπον αὐτοῖς προσῆψαν ὄνο μα· οὐκ εἰδότες ὅτι οὐ ταῖς ὑπὲρ ἄνθρωπον ὑπονοίαις ἐπισκιάσουσιν αὐτῶν τὰ ἀν θρώπινα, ἀλλὰ μᾶλλον τοῖς ἀνθρωπίνοις αὐτῶν ἐλαττώμασι τὰς θεοῦ ἐννοίας μὴ ἁρ μόζειν αὐτοῖς διελέγξουσι· καὶ ἔγωγε νομίζω καὶ παρὰ γνώμην αὐτοῖς εἰρῆσθαι τὰ τούτων πάθη καὶ τὰς τούτων πράξεις· ἐ πειδὴ γὰρ τὴν τοῦ θεοῦ ἀκοινώνητον ὡς εἶπεν ἡ γραφὴ προσηγορίαν καὶ τιμὴν τοῖς οὐκ οὖ σι θεοῖς, ἀλλ’ ἀνθρώποις θνητοῖς ἐσπούδα ζον ἀναθεῖναι· καὶ μὴν καὶ δυσσεβὲς ἦν τὸ ὑπ’ αὐτῶν τολμώμενον· τούτου ἕνεκεν καὶ ἄκοντες ὑπὸ τῆς ἀληθείας ἠναγκάσθησαν τὰ τούτων ἐκθέσθαι πάθη· ἵνα τοῖς μετὰ ταῦτα πρὸς ἔλεγχον τοῦ μὴ εἶναι τούτους θε οὺς ἐν ταῖς περὶ αὐτῶν γραφαῖς κείμενα πᾶ σι φαίνηται· τίς οὖν ἀπολογία, τίς ἀπόδειξις περὶ τοῦ εἶναι τούτους θεοὺς γένοιτ’ ἂν τοῖς ἐν τού τοις δεισιδαιμονοῦσιν· ἐκ μὲν γὰρ τῶν λε γ χθέν των μικρῷ πρότερον· ἀνθρώπους αὐτοὺς καὶ ἀνθρώπους ἀσέμνους ὄντας ὁ λόγος ἀπέδει ξεν· εἰς ἐκεῖνο δὲ τάχα τραπήσονται, καὶ μέ γα φρονήσουσιν ἐπὶ τοῖς ὑπ’ αὐτῶν εὑρεθεῖσι τῷ βίῳ χρησίμοις, λέγοντες διὰ ταῦτα αὐτοὺς καὶ θε οὺς ἡγεῖσθαι, ὅτι τοῖς ἀνθρώποις ἀνοις χρήσιμοι γεγόνασι· ζεὺς μὲν γὰρ λέγεται πλαστικὴν τέχνην ἐσχηκέναι· ποσειδῶν δὲ τὴν τοῦ κυβερνήτου· καὶ ἤφαιστος μὲν χαλκευτικὴν, ἀθηνά δὲ τὴν ὑφαντικὴν· καὶ ἀπόλλων μὲν τὴν μουσικὴν, ἄρτεμις δέ τὴν κυνηγετικήν· καὶ ἥρα στολισμὸν, δήμη τρα γεωργίαν· καὶ ἄλλοι ἄλλας ὡς οἱ ἱστοροῦντες περὶ αὐτῶν ἐξηγήσαντο· ἀλλὰ ταῦτας καὶ τὰς τοιαῦτας ἐπιστήμας, οὐκ αὐτοῖς μόνοις ἔ δει τοὺς ἀνθρώπους ἀνους ἀναθεῖναι, ἀλλὰ τῇ κοινῇ τῶν ἀνθρώπων ἀνων 
 φύσει· εἰς ἣν ἀτενίζοντες ἄνθρωποι τὰς τέχνας ἐφευρίσκουσι· τὴν γὰρ τέχνην καὶ οἱ πολλοὶ λέγουσι φύσεως εἶναι μίμημα· εἰ τοίνυν ἐ πιστήμονες περὶ ἃς ἐσπούδαζαν τέχνας γεγόνασιν, οὐ διατοῦτο καὶ θεοὺς αὐτοὺς νο μίζειν ἀνάγκη, ἀλλὰ μᾶλλον ἀνθρώπους· οὐ γὰρ ἐξ αὐτῶν αἱ τέχναι, ἀλλ’ ἐν ταύταις 
 καὶ αὐτοὶ τὴν φύσιν 
 ἐμιμήσαν το· ὄντες γὰρ ἄνθρω ποι /. καὶ τὰ λοιπὰ Fol. 391. 
 
 Haec ad Fol. .360. ἐμι μήσαντο· ὄντες γὰρ ἄνθρωποι κατὰ φύσιν, 
 δεκτικοὶ ἐπιστήμης κατὰ τῶν περὶ αὐτῶν τιθέντα ὅρον, οὐδὲν θαυμαστὸν εἰ τῇ ἀν θρωπίνῃ διανοίᾳ, καὶ αὐτ ος οὶ εἰς τὴν ἑαυτῶν φύσιν ἀποβλέποντες, τὰς τέχνας ἐπενόη σαν· ἢ εἰ διὰ τὰς τῶν τεχνῶν εὑρέσεις, θε οὺς αὐτοὺς τῶν ἄλλων τεχνῶν εὑρετὰς θε οὺς ἀναγορεύειν· καθ’ ὃν λόγον κᾀκεῖνοι τῆς τοιαύτης ὀνομασίας ἠξιώθησαν· γράμματα μὲν γὰρ ἐφεῦρον φοίνικες· ποί ησιν δὲ ἡρωϊκὴν ὅμηρος· καὶ διαλεκ τικὴν μὲν ζήνων ὁ ἐλ ε άτης· ῥητορικὴν δὲ τέχνης, κόραξ ὁ συρακούσιος· καὶ καρ πὸν μὲν μελισσῶν, ἀρισταῖος· σίτου δὲ σπορὰν τριπτόλεμος· καὶ νόμους μὲν λυκοῦργος ὁ σπαρτιάτης καὶ σόλων ὁ ἀ θηναῖος· τῶν δὲ γραμμάτων τὴν σύντα ξιν καὶ ἀριθμητικήν, καὶ μέτρα καὶ στάθμια παλαμήδης ἐφεῦρε· καὶ ἄ λλοι ἄλλ ὰ α καὶ διάφορα τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώ πων ἀπήγγειλαν χρήσιμα κατὰ τὴν τῶν ἀνθρώ πων μαρτυρίαν· εἴπερ οὖν αἱ ἐπιστῆ μαι θεοποιοῦσι, καὶ διὰ ταύτας εἰσὶ θεοὶ γλυ πτοὶ, ἀνάγκη καὶ τοὺς ὕστερον ἐκείνων ἐ φευρετὰς τῶν ἄλλων γενομένους εἶναι κατ’ αὐτοὺς θεοὺς· ἢ εἰ μὴ τούτους ἀξιοῦσι τῆς τοῦ θεοῦ τιμῆς, ἀλλ’ ἀνθρώπους ἐπιγινώσκου σι· ἀκόλουθον ἂν εἴη καὶ τὸν δία καὶ τὴν ἥραν καὶ τοὺς ἄλλους μὴ ὀνομάζεσθαι θεοὺς· ἀλλὰ καὶ αὐτοὺς ἀνθρώπους γεγενῆσθαι πιστεύειν· ὅτι μὴ δὲ σεμνοὶ γεγόνασιν ὡς καὶ ἀπ’ αὐτῆς τῆς διὰ τῶν ἀγαλμάτων γλυφῆς οὐδὲν ἕτερον, ἢ ἀνθρώπους αὐτοὺς ἐλέγχουσι· τινὰ γὰρ ἄλλην αὐτοῖς γλύφον τες ἐπιβάλλουσι μορφὴν, ἢ τὴν ἀῤῥέ νων καὶ γυναικῶν, καὶ τῶν ἔτι κατωτέ ρω τούτων καὶ ἀλλόγων ὄντων τὴν φύσιν· πε τεινῶν παντοίων· τετραπόδων ἡμέρων τε καὶ ἀγρίων· καὶ ἑρπετῶν ὅσα γῆ καὶ θάλασσα καὶ πᾶσα τῶν ὑδάτων ἡ φύσις φέρει· εἰς γὰρ τὴν τῶν παθῶν καὶ ἡδονῶν ἀλογίαν πε σόντες οἱ ἄνθρωποι ἄνοι , καὶ πλεόν οὐδὲν ὁρῶντες, ἢ ἡδονὰς καὶ σαρκὸς ἐπιθυμίας ὡς ἐν τού τοις τοῖς ἀλόγοις τὴν διὰνοιαν ἔχοντες, ἐν ἀ λόγοις καὶ τὸ θεῖον ἄ ἂ ν ἐπλάσαντο κατὰ τὴν ποικιλίαν τῶν παθῶν ἑαυτῶν· καὶ θεοὺς το σούτους γλύψαντες, τετραπόδων γὰρ εἰκό νες καὶ ἐρπετῶν καὶ πετεινῶν εἰσὶ παρ’ αὐ τοῖς· καθὼς καὶ ὁ τῆς θείας καὶ ἀληθοῦς εὐσεβείας ἐῥμηνεύς φησιν· ἐματαιώ 
 θησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς αὐτῶν· καὶ 
 ἐσκοτίσθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία ν , ad Roma. cap. 1. φά 
 σκοντες εἶναι σοφοὶ ἐμωράνθησαν καὶ 
 ἤλλαξαν τὴν δόξαν τοῦ ἀφθάρτου θεοῦ ἐ 
 ν ὁμοιώματa εἰκόνος φθαρτῆς ἀνθρώ 
 που καὶ πετεινῶν καὶ τετραπόδων καὶ 
 ἑρπετῶν· διὸ καὶ παρέδωκεν αὐτοὺς εἰς πάθη ἀτιμίας· προπαθόντες γὰρ τὴν ψυχὴν ταῖς τῶν ἤδονῶν ἀλογίαις ὡς προεῖ πον, ἐπὶ τὴν τοιαύτην θεοπλαστίαν κα τέπεσον· καὶ πεσόντες λοιπὸν, ὡς πα ροφθέντες και ἐν τῷ ἀποστραφῆναι τὸν θε ὸν αὐτοὺς, οὕτως ἐν αὐτοῖς κυλίονται· καὶ ἐν ἀλόγοις τὸν τοῦ λόγου πατέρα πρα θεὸν ἀ πεικάζουσι· περὶ ὧν οἱ παρ’ ἕλλησι λεγόμενοι φιλόσοφοι καὶ ἐπιστήμονες, ἐλ έ ε γχόμενοι μὲν οὐκ ἀρνοῦνται ἀνθρώ πων εἶναι καὶ ἀλόγων μορφὰς καὶ τύπους τοὺς φαινομένους αὐτῶν θεοὺς· ἀπολο γούμενοι δὲ λέγουσι, διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔχειν, ἵνα διὰ τούτων τὸ θεῖον αὐτοῖς ἀ ποκρίνηται καὶ φαίνηται· οὐκ ἄλλως γὰρ αὐτὸ ς ν 
 τὸν ἀόρατον δύνασθαι γνῶναι, ἢ διὰ τῶν τοιού των ἀγαλμάτων καὶ τελετῶν· οἱ δὲ ἔτι τούτων φιλοσοφώτεροι καὶ βαθύτερα λέγειν νομίζον τες φασὶ· διὰ τοῦτο τα ὖ ὐ τα κατεσκευάσθαι, καὶ τετυπῶσθαι πρὸς ἐπίκλησιν καὶ ἐπι φανείαν θείων ἀγγέλων καὶ δυνάμεων· ἵ να διὰ τούτων ἐπιφαινόμενοι, γνωρίζω σιν αὐτοῖς περὶ τῆς τοῦ θεοῦ γνώσεως· καὶ εἶ ναι τούτους ὥσπερ γρά μ ματα τοῖς ἀνθρώποις ἀνοις · οἷς ἐν τυγχάνοντες, δύνανται γινώσκειν περὶ τῆς τοῦ θεοῦ θῦ καταλήψεως ἀπὸ τῆς δι’ αὐτῶν γινο μένης τῶν θείων ἀγγέλων ἐπιφανείας. ταῦτα μὲν οὕτως ἐκεῖνοι μυθολογοῦσιν· οὐ γὰρ θεολογοῦσι μὴ γένοιτο· ἐὰν δέ τις ἐξετά ση τὸν λόγον μετ’ ἐπιμελείας, εὑρήσει τού των οὐκ ἔλαττον τῶν προτέρων δειχθέντων, τὴν δόξαν εἶναι ψευδ ὴν ῆ . εἴποι γὰρ ἄν τις πρὸς αὐτοὺς παρελθὼν ὑπ’ ἀληθεία κρινού σῃ· πῶς ἀποκρίνεται, ἢ γνωρίζεται θε ὸς διὰ τούτων· πότερον διὰ τὴν περικειμέ νην αὐτοῖς ὕλην, ἢ διὰ τὴν ἑαυτοῖς μορ φὴν· [nota bene] εἰ μὲν γὰρ διὰ τὴν ὕλην, τίς ἡ χρεία τῆς μορ φῆς; καὶ μὴν πρὶν πλασθῆναι ταῦτα, διὰ πάσης ἁπλῶς ὕλης ἐπιφαίνεσθαι τὸν θε ὸν· μάτην δὲ καὶ τοὺς ναοὺς οὗτοι περιετείχι σαν συγκλείοντες ἕνα λίθον, ἢ ξύλον, ἢ χρυσοῦ μέρος πάσης τῆς γῆς πεπληρωμένης τῆς τούτων οὐσίας· ἡ δέ ἡ ἐπικειμένη μορφὴ αἱτία γίνε ται τῆς θείας ἐπιφανείας, τὶς ἡ χρεία τῆς ὕλης τοῦ χρυσοῦ καὶ τῶν ἄλλων· καὶ μὴ μᾶλλον δι’ αὐ τῶν τῶν φύσι ζώων ὧν εἰσὶ μορφαὶ τὰ λύμμα τα .γρ(άφε) τὰ γλύμματα τὸν θεὸν ἐπιφαίνεσθαι; καλλίον γὰρ ἂν ἡ περὶ τοῦ θεοῦ δόξα κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον ἐγε γόνει, εἰ διὰ ζώων ἐμψύχων λογικῶν τε καὶ ἀ λόγων ἐπεφαίνετο, καὶ μὴ ἐν ἀψύχοις καὶ ἀ κινήτοις προσεδοκᾶτο· ἐφ’ οἷς μάλιστα κα θ’ ἑαυτῶν ἀσέβειαν ἐργάζονται· τὰ γὰρ φυσί ζωα, τετράποδά τε καὶ πετεινὰ καὶ ἑρπετὰ βδε λυττόμενοι καὶ ἀποστρεφόμενοι, ἢ διὰ τὴν ἀ γριότητα, ἢ διὰ τὴν ῥυπαρίαν, ὅμως τοὺς τού των τύπους ἐν λίθοις καὶ ξύλοις καὶ χρυσῷ γλύ ψαντες θεοποιοῦσιν· ἔδει δὲ αὐτὰ μᾶλλον τὰ ζῶντα θρησκεύειν αὐτοὺς, ἢ τοὺς τούτων τύπους ἐν τύποις προσκυνεῖσθαι· ἢ τάχα τούτων μὲν οὐδὲν, οὔτε ἡ μορφὴ, οὔτε ἡ ὕλη αἰτία τῆς θε οῦ παρουσίας ἐστὶ· μόνη δὲ ἡ μετ’ ἐπιστήμης τέ χνη τὸ θεῖον ἐκκαλεῖται, ἅτε δὴ μίμημα τῆς φύ σεως αὐτὴ τυγχάνουσα· ἀλλ’ εἰ διὰ τὴν ἐπι στήμην ἐπιφοιτᾶ τὸ θεῖον τοῖς γλύμμασιν, τὶς πάλιν ἡ χρεία τῆς ὕλης οὔσης τῆς ἐπιστήμης ἐν τοῖς ἀνθρώποις, εἰ γὰρ ὅλως διὰ τὴν τέχνην ἐπιφαίνεται ὁ θεὸς, καὶ διὰ τοῦτο θρησκεύονται ὡς θεοὶ τὰ γλύμματα, ἔδει τοὺς ἀνθρώπους τῆς τέχνης ὄντἀς ἀρχηγοὺς, προσκυνεῖσθαι καὶ θρησκεύεσθαι, ὅσῳ καὶ λογικοὶ καὶ τὴν ἐπιστή μην ἔχουσιν ἐν ἑαυτοῖς· περὶ δὲ τῆς δευτέρας πε 
 αὐτῶ καὶ βαθυτέρας δῆθεν ἀπολογίας, καὶ ταῦτα ἄν τις ἀκολούθως εἴποι, εἰ οὐ δι’ αὐτοῦ τοῦ θεοῦ τὴν ἐπιφάνειαν ταῦτα ὑμῖν πεποίηται ὦ ἕλληνες, ἀλλὰ διὰ τὴν ἀγγέλων ἐκεῖ παρουσίαν, διὰ τὶ τὰ ἀγάλματα δι’ ὧν ἐπικαλεῖσθαι τὰς δυνάμεις, κρείττονα καὶ ὑπὲρ αὐτὰς τὰς ἐπικληθείσας δυνάμεις ποιεῖτε· χάριν γὰρ τῆς περὶ θεοῦ κατα λήψεως γλύφοντες τὰς μορφὰς ὥς φατὲ, αὐτοῦ τοῦ θε οῦ τὴν τιμὴν καὶ προσηγορίαν, αὐτοῖς τοῖς γλύ μ μασι περι θ τίθετε; πρᾶγμα πάσχοντες οὐκ εὐαγὲς· ὁμο λογοῦντες γὰρ ὑπεραὶρειν τὴν τοῦ θεοῦ θῦ δύναμιν τῆς τῶν ἀγαλμάτων σμικρότητος· διατοῦτο μὴ τολμῶντες τὸν θεὸν δι’ αὐτῶν· τὰς δὲ ἐλάττω δυνάμεις ἐπι καλεῖσθαι, αὐτοὶ ταύτας ὑπερβάντες οὗ τὴν παρουσίαν ἐφο δι βήθητε, τούτου τὴν προση γορίαν τοῖς λίθοις καὶ ξύλοις ἀνεθήκατε· καὶ θε οὺς ἀντὶ λίθών καὶ τέχνης ἀνθρώπων ὀνομάζε τε καὶ προσκυνεῖτε· εἰ γὰρ καὶ ὡς γράμματα εἴσιν ὑμῖν ταῦτα ὡς ψεύδεσθε τῆς ἐπὶ θεὸν θν θεωρίας, οὐ δίκαιον τὰ σημαίνοντα τοῦ σημαινομένου προ τιμᾷν· οὐδὲ γὰρ ἐγράφοι τὶς τῷ βασιλεῖ ὄνομα ἀκινδύνως ἔχει τὸ γράμμα προτιμων τοῦ βα σιλέως· ἀλλ’ ὁ τοιοῦτος θάνατον μὲν ἔχει τὴν ζη μίαν· τὸ δὲ γράμμα τῇ τοῦ γράψαντος ἐπιστή μῃ τετύπωται· οὕτω καὶ ὑμεῖς, εἴπερ ἐῤῥωμέ νον ἔχετε τὸν λογισμὸν, οὐκ ἂν τὸ τηλικοῦτον τῆς θεότητος γνώρισμα, εἰς ὕλην κατεφέρετε· ἀλλὰ καὶ τὸ γλύμμα οὐκ ἂν προετιμήσα τε τοῦ γλύψαντος ἀνθρώπου· εἰ γὰρ καὶ ὅλως ὡς γράμματα σημαίνουσι τὴν τοῦ θεοῦ ἐπιφά νειαν, καὶ διατοῦτο ὡς θεὸν σημαίνοντα θεοποι ίας εἰσὶν ἄξια, ἀλλὰ γοῦν τὸν ταῦτα γλύψαν τα καὶ χαράξαντα, φημὶ δὴ πάλιν τὸν τε χνίτην, πολλῶ πλέον ἔδει θεοποιηθῆναι, ὡς μᾶλλον ἐκείνων δυνατώτερον καὶ θειότερον ὑπάρχοντα· ὅσω κᾀκεῖνα κατὰ τὴν αὐτοῦ βούλη σιν ἐξέσθη καὶ τετύπωται· εἰ πο τοίνυν τὰ γρά μματα θαύματ ὸ ό ς ἐστιν ἄξια, πολλῷ πλέ ον ὁ γράψας ὑπεραίρει τῷ θαύματ α ι , διὰ τὴν τέχνην καὶ τὴν τῆς ψυχῆς ἐπιστήμην· οὐκοῦν εἰ μὴ διατοῦτο θεοὺς αὐτοὺς ἄξιον νομίζειν, πά λιν αὐτοὺς ἄν τις ἔροιτο περὶ τῆς τῶν εἰδώλων μανίας, τὴν αἰτίαν τῆς τοιαύτης αὐτῶν μορ φῆς παρ’ αὐτῶν ἀξιῶ μαθεῖν· εἰ μὲν γὰρ ὅτι ἀν θρωπόμορφόν ἐστι τὸ θεῖον, διὰ τοὖ οὕτω τετύ πωται, διατὶ καὶ ἀλόγων αὐτῷ τύπους περι τιθέασιν· εἰ δὲ ζώων ἀλόγων ἐστὶν ὁ τούτου τύ πος διατὶ καὶ λογικῶν αὐτῷ περιτιθέασι γλυ φὰς; εἰ δὲ τὸ συναμφότερόν ἐστι καὶ ἐξαμφο τέρον κατειλήφασι τὸν θεὸν, ὅτι τε ἀλόγων καὶ λογικῶν ἔχει τοὺς τύπους, τί διαιροῦσι τὰ συνημμένα; καὶ χωρίσουσι τὴν ἀλόγων καὶ ἀν θρώπων γλυφὴν· καὶ οὐ πάντοτε ἐξαμφοτέ ρων αὐτῶν γλύφουσιν ὁποῖα τὰ παρὰ τοῖς μύ θοις ἐστὶ πλάσματα, ἡ σκύλα καὶ ἡ χάρυβδις καὶ ὁ ἱπποκένταυρος, καὶ ὁ παρ’ αἰγυπτίοις κυκνοκέφαλος ἄννουβις· ἔδει γὰρ ἢ μόνους αὐτοὺς οὕτω γράφεσθαι διφυεῖς, ἢ μίαν αὐτῶν ἐχόντων μορφήν, μή καὶ τὴν ἄλλην ἀναπλά ττεσθαι κατ’ αὐτῶν· καὶ πάλιν εἰ ἀῤρενικαὶ τούτων εἰσὶν αἱ μορφαὶ, διατί καὶ θηλειῶν αὐ τοῖς περιτιθέασι τύπους; εἰ δὲ θηλυκῶν εἰσὶ, διατί καὶ ἀῤῥονικῶν κατ’ αὐτῶν ψεύδονται τὰς μορφὰς· εἰ δὲ πάλιν τὸ συναμφότερον εἰσὶν ἔδει μὴ διαιρεῖσθαι· ἀλλ’ ἀμφότερα συνά πτεσθαι, καὶ γίνεσθαι κατὰ τοὺς λεγομένους ἑρμαφροδίτους· ἵνα μὴ μόνον ἀσέβειαν καὶ συ κοφαντίαν, ἀλλὰ καὶ γέλωτας αὐτῶν ἡ δεισι δαιμονία τοῖς ὁρῶσι παράσχῃ· καὶ ὅλως εἰ σω ματοειδὲς τὸ θεῖον ὑπολαμβάνουσιν, ὥστε καὶ γαστέρα καὶ χεῖρας καὶ πόδας· καὶ πάλιν αὐχένα καὶ στήθη καὶ τὰ ἄλλα τὰ πρὸς γένεσιν ἀνθρώπων ἀνων μέλη ἐπινοεῖν αὐτῷ καὶ ἀναπλάττειν, ὅρα εἰς ὅ σην ἀσέβειαν σην ἀσέβειαν καὶ ἀθεότητα καταπέπτωκε τούτων ὁ νοῦς, ὥστε τοιαῦτα νοεῖν περὶ τοῦ θείου· ἀ κολουθεῖ γὰρ αὐτῷ καὶ τὰ ἄλλα τοῦ σώματος πάντως πάσχειν, ὥστε καὶ τέμνεσθαι καὶ διαι ρεῖσθαι καὶ πάλιν ἐξ ὅλου φθείρεσθαι· ταῦτα δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα οὐκ ἴδια θεοῦ, ἀλλὰ μᾶλλον τῶν ἐπὶ γῆς σωμάτων ἐστὶν· ὁ μὲν γὰρ θεὸς ἀσώ ματός ἐστι καὶ ἄφθαρτος καὶ ἀθάνατος, οὐδὲνος εἰς ὁτιοῦν δεόμενος· ταῦτα δὲ καὶ φθαρτὰ καὶ σω μάτων εἰσὶ τύποι· καὶ τῆς παρ’ αὐτῶν ἐπιδε όμενα χρείας ὥσπερ καὶ πρότερον εἴρηται· πο λλάκις γὰρ ὁρῶμεν ἀνακαινουμένους τοὺς πα λαιωθέντας· καὶ οὓς ὁ χρόνος, ἢ ὑετὸς, ἢ ἄλλό τι τῶν ἐπὶ γῆς ζώων ἠφάνισε· τούτους ἀνα πλαττομένους· ἐφ’ ᾧ ἄν τις αὐτῶν καταγνώ σηται τῆς παραφροσύνης· ὅτι ὧν αὐτοὶ ποι ηταὶ τυγχάνουσι, τούτους θεοὺς ἀναγορεύουσι· καὶ οὓς αὐτοὶ ταῖς τέχναις περικοσμοῦσιν ἕνε κα τοῦ μὴ φθαρῆναι, παρὰ τούτων αὐτοὶ σω τηρίαν αἰτοῦσι· καὶ οὓς οὐκ ἀγνοοῦσι δεομέ νους τῆς αὐτῶν ἐπιμελείας, παρὰ τούτων αὐ τοὶ τὰς ἑαυτῶν χρείας ἀξιοῦσιν ἀναπληροῦ σθαι· καὶ οὓς ἐν μικροῖς οἰκίσκοις κατα κλείουσι, τούτους οὐρανοῦ οὐνοῦ καὶ γῆς ἁπάσης δεσ πότας, οὐκ αἰσχύνονται καλοῦντες· οὐ μόνον δὲ ἐκ τούτων ἄν τις αὐτῶν τὴν ἀθεότητα κα ταμάθοι· ἀλλὰ καὶ ἀφ’ ὧν ἐν αὐτοῖς τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν ἐστὶν ἀσυμφωνος ἡ δόξα· εἰ γὰρ αὐτοὶ θεοὶ εἰσὶν ὡς λέγουσι καὶ περὶ αὐτῶν φιλοσοφοῦ σι, τίνι τὶς πρόσθηται τούτων; καὶ ποίους ἂν αὐ τῶν κρίνει κυριωτέρους; ἵνα, ἢ τὸν θεὸν θαῤῥή σῃ προσκυνῶν· ἤ ὥς φασιν ἐν αὐτοῖς μὴ δι στάζειν γινώσκων τὸ θεῖον· οὐ γὰρ οἱ αὐτοὶ παρὰ 
 [nota bene] πᾶσιν ὀνομάζονται θεοὶ· ἀλλ’ ὅσα κατὰ τὸ πλεῖστον ἐστὶν ἔθνη, τοσοῦτοι καὶ θεοὶ ἀνα πλάττονται· ἔστι δ’ ὅπου καὶ μία χώρα καὶ μία πόλις πρὸς ἑαυτὰς στασιάζουσι περὶ τῆς τῶν εἰδώλων δεισιδαιμονίας· φοίνικες γοῦν, οὐκ ἴ σασι τοὺς παρ’ αἰγυπτίοις λεγομένους θεοὺς· οὐ δὲ αἰγύπτιοι τὰ αὐτὰ τοῖς παρὰ φοίνιξι προ σκυνοῦσιν εἴδωλα· καὶ σκύθαι μὲν τοὺς περσῶν, πέρσαι δὲ τοὺς σύρων οὐ παραδέχονται θεοὺς· ἀ λλὰ καὶ πελασγοὶ μὲν τοὺς ἐν θράκῃ θεοὺς δια βάλλουσι· θράκες δὲ τοὺς παρὰ θηβαίοις οὐ γινώσκουσι· ἰνδοὶ δὲ κατὰ ἀράβων, καὶ ἄρα βες κατ’ αἰθιόπων· καὶ αἰθίοπες κατ’ αὐτῶν ἐν τοῖς εἰδώλοις διαφέρονται· καὶ σύροι μὲν τὰ κιλίκων οὐ σέβουσι· καππαδοκῶν δὲ τὸ γέ νος ἄλλους παρὰ τούτους ὀνομάζουσι θεοὺς· καὶ βιθυνοὶ μὲν ἐ ἑ τέρους, ἀρμένιοι δὲ ἄλλους ἑαυ τοῖς ἀνεπλάσαντο· καὶ τί μοι δεῖ πολλῶν, ἠπει ρῶται παρὰ τοὺς ἐν ταῖς νήσοις ἄλλους θεοὺς προ σκυνοῦσι, καὶ νησιῶται παρὰ τοὺς ἐν ταῖς ἠ πείροις θρησκεύουσι· καὶ ὅλως ἑκάστῃ πόλει καὶ κώμῃ τοὺς ἐκ γειτόνων οὐκ εἰδυῖα θεοὺς τοὺς ἑαυτῆς προκρίνει, καὶ μόνους τούτους εἶναι νο μίζει θεοὺς. περὶ γὰρ τῶν ἐν αἰγύπτῳ μυσαρῶν, οὐδὲ λέγειν ἐστὶ πᾶσιν ἐν ὀφθαλμοῖς ὄντων· ὅ τι ἐναντίας καὶ μαχομένας ἔχουσιν ἀλλήλας τὰς θρησκείας αἱ πόλεις· καὶ οἱ ἐκ γειτόνων σπου δάζουσιν ἀεὶ κατὰ τῶν πλησίον τὰ ἐναντία σέβειν· ὁ γοῦν παρ’ ἑτέροις προσκυνούμενος ὡς θεὸς κροκόδειλος, οὗτος παρὰ τοῖς πλησίον βδέλυγμα νομίζεται· καὶ ὁ παρ’ ἑτέροις λέων ὡς θεὸς θρησκευόμενος, τοῦτον οἱ ἀστειγείτονες οὐ μόνον οὐ θρησκεύουσιν, ἀλλὰ καὶ εὑρόντες ἀποκτένουσιν ὡς θηρίον· καὶ ὁ παρ’ ἄλλοις ἀνατεθεὶς ἰχθὺς, οὗτος ἄλλων ἀλήθεται τρο φὴ· ὅθεν δὴ πόλεμοι καὶ στάσεις καὶ πᾶσα φθόνων πρόφασις καὶ πᾶσα τῶν παθῶν ἡδο νὴ παρ’ αὐτοῖς ἐστι· καὶ τὸ γε θαυμαστὸν, ὅτι ὡς οἱ ἱστορήσαντες ἐξηγοῦνται παρ’ αἰγυπτίων οἱ πελασγοὶ μαθόντες τὰ ὀνόματα τῶν θε ῶν, οὐκ ἴσασιν οὗτοι τοὺς παρ’ αἱγυπτίων θε οὺς, ἀλλὰ ἄλλους παρ’ ἐκείνους θρησκεύου σι καὶ ὅλως πάντων τῶν ἐν εἰδώλοις μανέν των ἐθνῶν, διάφορος ἐστὶν ἡ δόξα καὶ ἡ θρη σκεία· καὶ οὐ τὰ αὐτὰ παρὰ τοῖς αὐτοῖς εὑ ρίσκεται· καὶ εἰκότως γε τοῦτο πάσχουσιν· ἐκπε σόντες γὰρ ἀπὸ τῆς πρὸς τὸν ἕνα θεὸν κατανοήσε ως, εἰς πολλὰ καὶ διάφορα καταπεπτώκασι· καὶ ἀποστραφέντες τὸν ἀληθῶς τοῦ πατρὸς λόγον, 
 [nota bene] τὸν πάντων σωτῆρα χριστὸν, εἰκότως εἰς πολλὰ τὴν διάνοιαν ἔχουσι ῥεμβομένην· καὶ ὥσπερ οἱ τὸν ἥλιον ἀποστραφέντες καὶ ἐν σκοτεινοῖς γενόμε νοι τόποις πολλὰς ἀνόδους κυκλεύουσιν ὁδῷ. καὶ τοὺς μὲν παρόντας οὐχ’ ὁρῶσι· τοὺς δὲ μὴ ὄντας φαντάζονται ὡς παρόντας· καὶ βλέπον τες οὐ βλέπουσι, τὸν αὐτὸν τρόπον οἱ τὸν θε ὸν ἀποστραφέντες καὶ σκοτισθέντες τὴν ψυ χὴν, ῥεμβόμενον ἔχουσι τὸν νοῦν· καὶ τὰ οὐ κ ὄντα ὡς μεθύοντες καὶ μὴ ὁρῶντες φαντάζον ται. ταῦτα δὲ οὐ μικρὸς ἔλεγχὸς ἐστι τῆς ἀληθῶς ἀθεότητος αὐτῶν· διαφόρων γὰρ ὄντων καὶ πο λλῶν, κατὰ πόλεις καὶ χώρας θεῶν· καὶ τοῦ ἑ τέρου τὸν τοῦ ἑτέρου ἀναιροῦντος θεὸν, οἱ πάν τες παρὰ πάντων ἀναιροῦντ ες αι · καὶ γὰρ οἱ πα ρ’ ἄλλοις νομιζόμενοι θεοὶ, τῶν παρ’ ἄλλοις λεγο μένων θεῶν γίνονται θυσίαι καὶ σπονδαὶ· καὶ ἄλλων αἱ θυσίαι ἄλλων ἔμπαλιν εἰσὶ θεοὶ. αἰγύ πτιοι δὲ τὸν βοῦν καὶ τὸν ἄπιν μόσχον ὄντα σέβου σι· καὶ τούτους ἄλλοι τῷ διὶ θύουσι· κἂν γὰρ μὴ αὐτοὺς ἐκείνους οὓς ἀνατεθείκασι θύσωσιν, ἀλλὰ τὰ ὅμοια θύοντες τὰ αὐτὰ προσάγειν δο κοῦσι· λίβυες πρόβατον, ὃ καλοῦσιν ἄμμωνα, θεὸν ἔχουσι· καὶ τοῦτο πολλοῖς παρ’ ἑτέρων εἰς θυ σίας σφάζ ο ε ται· ἰνδοὶ τὸν διόνυσον θρησκε ύουσι συμβολικῶς οἶ ν ον αὐτὸν ὀνομάζον τες· καὶ τοῦτον τοῖς ἄλλοις σπένδουσιν ἕτε ροι· ἄλλοι ποταμοὺς καὶ κρήνας, καὶ πάν των μάλιστα αἰγύπτιοι τὸ ὕδωρ προτετιμή κασι καὶ θεοὺς ἀναγορεύουσι, καὶ ὅμως ἄ λλοι, καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ ταῦτα θρησκεύοντες αἰγύπτι οι τοὺς τῶν ἄλλων ῥύπους καὶ τοὺς ἑαυτῶν ἀπο νίπτονται τοῖς ὕδασι, καὶ τὸ λείψανον μετὰ ἀ τιμίας ἐκρίπτουσι· σχεδὸν δὲ πᾶσα ἡ τῶν AEgyp. ti αἰ γυπτίων εἰδωλοποιία, τῶν παρ’ ἄλλοις θε ῶν ἐστι θυσία· ὥστ’ ἂν αὐτοὺς καὶ παρ’ αὐτῶν ἐκείνων χλευάζεσθαι· ὅτι μὴ θεοὺς, ἀλλὰ τὰ τῶν ἄλλων ἔτι τε καὶ παρ’ αὐτοῖς ἀποτρο πιάσματα καὶ θυσίας ὄντα θεοποιοῦσιν· ἤδη δέ τινες εἰς τοσαύτην ἀσέβειαν καὶ πα ραφροσύνην ἐξηνέχθησαν, ὡς καὶ αὐτοὺς τοὺς ἀνθρώπους, ὧν εἰσὶ τύποι καὶ μορφαὶ, τοῖς πα ρ’ αὐτοῖς ψευδοθέοις κατασφάττειν καὶ θυσίας προσάγειν· καὶ οὐχ’ ὁρῶσιν οἱ κακοδαίμονες, ὅ τι τὰ σφαγιαζόμενα θύματα, ἀρχέτυπά εἰσὶ 
 [nota bene] τῶν ὑπ’ αὐτῶν πλασθέντων καὶ προσκυνουμέ νων θεῶν· καὶ οἷς προσάγουσι τοὺς ἀνθρώπους ἀνους · σχε δὸν γὰρ τὰ ὅμοια τοῖς ὁμοίοις· ἢ μᾶλλον τὰ κρεί ττονα τοῖς ἐλάττοσι προσάγουσιν· ἔμψυχα γὰρ ἀψύχοις θύουσι· καὶ λογικὰ τοῖς ἀκινήτοις προ σάγουσι. σκύθαι γὰρ οἱ καλούμενοι ταύριοι τῇ παρ’ αὐτοῖς παρθένῳ καλουμένῃ τοὺς ἀπὸ ναυα γίων καὶ ὅσους ἂν λάβωσι τῶν ἑλλήνων, εἰς 
 Syrhae θυσίαν ἀναφέρουσι· τοσοῦτον ἀσεβοῦντες κατὰ τῶν ὁμογενῶν ἀνθρώπων ἀνων · καὶ οὕτως ἐλέγχον τες τῶν θεῶν αὐτῶν τὴν ὠμότητα· ὅτι οὓς ἡ πρό νοια ἀπὸ θαλάσσης ἐκ κινδύνων διέσωσε, τούτους αὐτοὶ κατ ὰ α σφάττουσι· μ ὸ ό νονουχὶ κατὰ τῆς προνοίας γινόμενοι· ὅτι τὴν ἐκεί νης εὐεργεσίαν, τῇ ἑαυτῶν θηριώδει ψυχῇ κατ ὰ α κρύπτουσιν· ἄλλοι δὲ τῷ ἄρει ἐπει δ’ἂν ἐκ πολέμων ἐπανέλθωσι καὶ νίκας φέρωσι, τὸ τηνικαῦτα εἰς ἐ ἑ κατοντάδας διελόν τες, τοσούτους κατασφάττουσιν, ὅσους ἂν κατὰ μίαν ἑκατοντάδα ἐκλέξωνται. οὐ μόνοι δὲ οἱ σκύθαι διὰ τὴν ἐν βαρβάροις ἔμφυ τον αὐτοῖς ἀγριότητα τὰ τοιαῦτα μυσαρὰ δρῶ σιν, ἀλλ’ ἴδιόν ἐστι τῆς τῶν εἰδώλων καὶ δαι μόνων κακίας τοῦτο τὸ δράμα· καὶ γὰρ αἰγύπτι οι ἔθυον μὲν πάλαι τῇ ἥρᾳ τοιαῦτα σφάγια φοίνικες δὲ καὶ κρῆτες τὸν κρόνον ἐν ταῖς τεκνο θυσίαις αὐτῶν ἰλάσκοντο· καὶ οἱ πάλαι δὲ ῥω μαῖοι Romani τὸν καλούμενον λατιάριον δία ἀνθρωπο θυσίαις ἐθρήσκευον· καὶ ἄλλοι ἄλλως, καὶ πάντες ἁπλῶς ἐμίαινον καὶ ἐμιαίνοντο· ἐ μιαίνοντο μὲν αὐτοὶ δρῶντες τὰ φονικά· ἐμί αινον δὲ τοὺς ἑαυτῶν ναοὺς τοιαύταις καπνίζον τες θυσίαις· ἀπὸ δὴ τούτων τὰ κακὰ τοῖς ἀν θρώποις εἰς πλῆθος ἔφθασεν· ὁρῶντες γὰρ ἐν τούτοις τοὺς παρ’ αὐτοῖς ἡδομένους δαίμονας, εὐθέως καὶ αὐτοὶ τοῖς τοιούτοις πλημμελήμα σι τοὺς ἑαυτῶν θεοὺς ἐμιμήσαντο, ἴδιον ἡγού μενοι κατόρθωμα τὴν πρὸς τὰ κρείττονα ὡς αὐτοὶ νομίζουσι μίμησιν· ἔνθεν ἀνδρ α ο 
 φονίαις καὶ τεκνοκτονίαις, καὶ πάσαις ἀσελ γείαις ἡττήθησαν οἱ ἄνθρωποι ἄνοι · καὶ γὰρ σχεδὸν πᾶ σα πόλις, πάσης ἀσελγείας ἐστὶ μεστὴ. δι’ ὁμοιότητα τρόπων τῶν παρ’ αὐτοῖς θεῶν γι νομένη· καὶ οὐκ ἔστι σώφρων ἐν τοῖς εἰδώλοις· εἰ μὴ μόνος ὁ παρ’ αὐτοῖς ἐπ’ ἀσελγείᾳ μαρ τυρούμενος· γυναῖκες γοῦν ἐν εἰδώλοις τῆς φοιν ή ι κης πάλαι προεκαθέζοντο· ἀπαρχό 
 μον μεναι τοῖς ἐκεῖθεν ἑαυτῶν τὴν τοῦ σώ ματος ἑαυτῶν μισθαρνίαν· νομίζουσαι τῇ πορνείᾳ τήν θεὸν ἑαυτῶν ἱλάσκεσθαι· καὶ εἰς εὐμένειαν ἄγειν ἑαυτῶν διὰ τούτων· ἄνδρες δὲ τὴν φύσιν ἀρνούμενοι, καὶ μηκέτι εἶναι θέ λοντες ἄῤῥενες, τὴν γυναικῶν πλάττονται φύσιν· ὡς ἐκ τούτων καταθύμια καὶ τιμὴν τῇ μητρὶ μρὶ τῶν παρ’ αὐτοῖς λεγομένων θεῶν ποιοῦν τες· πάντες δὲ ὁμοῦ τοῖς αἰσχύστοις βιοῦσι· καὶ τοῖς χείροσιν ἑαυτοῖς ἀμιλλῶνται· καὶ ὡς εἶπεν 
 ὁ ἅγιος τοῦ χριστοῦ χῦ διάκονος παῦλος, αἵ τε γὰρ θήλειαι 
 αὐτῶν, μετήλλαξαν τὴν φ ύ υ σικὴν χρῆσιν εἰς τὴν 
 παρὰ φύσιν· ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄῤῥονες ἀφέν 
 τες τὴν φυσικὴν χρῆσιν τῆς θηλείας, ἐξεκαύ 
 θησαν ἐν τῇ ὀρέξει αὐτῶν εἰς ἀλλήλους· ἄῤῥε 
 νες ἐν ἄρσεσι τὴν ἀσχημοσύνην κατεργαζό μενοι· ταῦτα δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα πράσσοντες, ὁμολογοῦσι καὶ ἐλέγχουσι καὶ τοὺς λεγομέ νους αὐτῶν θεοὺς τοιοῦτον ἐσχηκέναι τὸν βίον· ἐκ μὲν γὰρ διὸς, τὴν παιδοφθορίαν καὶ τὴν μοι χείαν· ἐκ δὲ ἀφροδίτης, τὴν πορνείαν· καὶ ἐκ μὲν ῥέας, τὴν ἀσέλγειαν· ἐκ δὲ ἄρεος τοὺς φόνους· καὶ ἐξ ἄλλων ἄλλα τοιαῦτα μεμα θήκασιν, ἃ οἱ νόμοι μὲν κολάζουσι· πᾶς δὲ σώφρων ἄ ἀ νὴρ ἀποστρέφεται· ἆρ’ οὖν ἄξι ον ἔτι τούτους νομίζειν εἶναι θεοὺς τοὺς τὰ τοι αῦτα ποιοῦντας; καὶ μὴ μᾶλλον τῶν ἀλόγων ἀλογωτέρους ἡγεῖσθαι τούτους διὰ τὴν ἀσέλ γειαν τῶν τρόπων; ἆρ’ ἄξιον τοὺς θρησκεύον τας αὐτοὺς, νομίζειν ἀνθρώπους ἀνους ; καὶ μὴ μᾶλλον ὡς ἀλόγων ἀλογωτέρους, καὶ τῶν ἀψύχων ἀψυχο τέρους οἰκτείρειν; εἰ γὰρ ἐλογίζοντο τῆς ἑαυτῶν ψυχοτέρους οἰκτείρειν; εἰ γὰρ ἐλογίζοντο τῆς ἑαυ τῶν ψυχῆς τὸν νοῦν, οὐκ ἂν ἐν τούτοις κατα πεπτώκεισαν ὅλοι πρανεῖς, καὶ τὴν ἀληθῆ ἠρ νοῦντο τοῦ χριστοῦ πατέρα παρ θεὸν. ἀλλ’ ἴσως οἱ ἐπα να μ βεβηκότες τούτων καὶ περὶ τὴν κτίσιν ἐπτοημέ νοι, δυσωπούμενοι τοὺς περὶ τῶν βδελυγμά των ἐλέγχους, ἐκκατάγνωστα μὲν καὶ εὐέλεκτα παρὰ πᾶσιν ὄντα ταῦ τ , οὐκ ἀρνήσονται καὶ αὐτοὶ· ἐκείνην δὲ αὐτοῖς ἀσφα λ τὴν δόξαν καὶ ἀναντήρητον εἶναι οἰήσονται· τὴν πρὸς τὸν κόσμον καὶ τὰ τοῦ κόσμου μέρη θρησκείαν· καυχήσονται γὰρ οὐχ’ ὡς λίθους καὶ ξύλα καὶ μορ φὰς ἀνθρώπων καὶ ἀλόγων πτηνῶν τε καὶ ἐ ἑ ρ πετῶν καὶ τετραπόδων ἁπλῶς, ἀλλ’ ἥλιον καὶ σελήνην καὶ πάντα τὸν κατ’ οὐρανὸν κόσμον· καὶ γῆν αὖ πάλιν καὶ σύμπασαν τοῦ ὑγροῦ τὴν φύσιν σέβοντες καὶ θρησκεύοντες· καὶ φήσουσι μὴ δύνασθαί τινας ἀποδεῖξαι καὶ τούτους μὴ εἶναι φύσει θεοὺς· πᾶσιν ὄντος φανεροῦ, ὅτι οὔτε ἄψυχα; οὔτε ἄλογα τυ γχάνει· ἀλλά καὶ τῶν ἀνθρώπων ἀνων ὑπεραίρει φύ σιν· τῷ τὰ μὲν ἐν οὐρανοῖς οὐνοῖς , τὰ δὲ ἐπὶ τῆς γῆς κατοικεῖν· ἄξιον δὲ καὶ περὶ τούτων ἰδεῖν καὶ διερευνῆσαι· πάντως γὰρ καὶ ἐν τούτοις ὁ λόγος εὑρήσει τὸν ἔλεγχον ἀληθῆ κατ’ αὐτῶν· πρὶν δὲ ἡμᾶς ἰδεῖν καὶ τῆς ἀ ποδείξεως ἄρξασθαι, ἀρκεῖ τὴν κτῖσιν αὐτὴν κατ’ αὐτῶν μονονουχὶ βοῆσαι, καὶ δεῖξαι τὸν αὐτῆς ποιητὴν καὶ δημιουργὸν θεὸν τὸν πατέρα πρα 
 τοῦ κυρίου ἡμῶν ἰησοῦ ἰῦ 
 χριστοῦ χῦ · ὃν ἀποστρέφονται μὲν οἱ δο κησίσοφοι· τὴν δὲ παρ’ αὐτοῦ γενομένην κτίσιν προ σκυνοῦσι καὶ θεοποιοῦσι· καὶτοι προσκυνοῦσαν καὶ αὐτὴν καὶ ὁμολογοῦσαν, ὃν ἐκεῖνοι δι’ αὐ τὴν ἀρνοῦνται κύριον· οὕτ ῳ ω γὰρ τοὺς ἀνθρώπους ἀνους εἰς τὰ ταύτης μέρη κεχηνότα ι ς καὶ θεοὺς νομίζοντας ταῦτα, δυσωπήσῃ ἂν καλῶς αὐτοὺς ἡ τῶν με ρῶν πρὸς ἄλληλα χρεία· γνωρίζει δὲ καὶ σημαίνει τὸν καὶ αὐτῶν ὄντα κύριον καὶ ποιητήν· τὸν τοῦ λό γου πατέρα πρα , τῇ ἀναντηῤῥήτῳ προστάξει τῆς εἰς αὐτὸν ὑπακοῆς· ᾗ φησι καὶ ἡ θεία νομοθεσία· 
 οἱ οὐρανοὶ οὐνοὶ διηγοῦνται δόξαν θεοῦ· ποίησιν δὲ χειρῶν 
 αὐτοῦ ἀναγγέλλει τὸ στερέωμα· πίστις δὲ τούτων οὐκ ἀφανὴς, ἀλλὰ καὶ λίαν ἐναργ ὴν ῆ δὲ τοῖς τὸν ὀφ θαλμὸν τῆς διανοίας μὴ πάντη πεπηρωμέ νον ἔχουσιν· εἰ γάρ τις καθ’ ἑαυτά τὰ μέρη τῆς κτί σεως λάβοι, καὶ ἕκαστον ἰδία νοήσει· οἷον ἥλι ον καθ’ ἑαυτὸν μόνον καὶ σελήνην χωρὶς· καὶ γῆν αὖ καὶ ἀέρα, καὶ τὴν θερμήν καὶ ψυχρὰν καὶ ὑγρ ά ὰ ν οὐσίαν διελὼν ἀπὸ τῆς πρὸς ἄλληλα συνα φῆς, ἕκαστον ἐκλάβοι κα θ’ἑαυτὸ καὶ ἰδία θεωρή σειεν, εὑρήσει πάντως μηδὲν ἱκανούμενον ἑ αυτῷ· ἀλλὰ πάντα τῆς ἀλλήλων χρείας δεόμε να· καὶ ταῖς παρ’ ἀλλήλων ἐπικουρίαις συνι στάμενα. ἥλιος μὲν γὰρ τῷ σύμπαντι οὐρανῷ οὐνῷ 
 συμπεριφέρεται καὶ ἐμπεριέχεται· καὶ ἐκτὸς τῆς ἐκείνου κυκλοφορίας, οὐκ ἄν ποτε γένοιτο· σελήνη δὲ καὶ τὰ ἄλλα ἄστρα τὴν παρὰ ἡλίου γενομένην αὐτοῖς ἐπικουρίαν· γῆ δὲ πάλιν οὐ κ ἄνευ ὑετῶν τοὺς καρποὺς ἀποδιδοῦσα φαί νεται· οἱ δὲ ὑετῶν τοὺς καρποὺς ἀποδιδοῦσα φαίνεται οἱ δὲ ὑετοὶ, χωρὶς τῆς τῶν νεφελῶν χρεί ας, οὐκ ἂν καταβαῖεν ἐπὶ γῆς· ἀλλ’ οὐδὲ νέφη χωρὶς τοῦ ἀέρος, καθ’ ἑαυτά ἂν φανείη καὶ συ σταίη ποτὲ· ὅ, τε ἀὴρ οὐχ’ ὑφ’ ἑαυτοῦ, ἀλλ’ ὑπὸ μὲν τοῦ αἰθέρος διακαίεται· ὑπὸ δὲ τοῦ ἡλίου κατα λαμπόμενος λαμπρύνεται. καὶ πηγαὶ μὲν καὶ ποταμοὶ οὐκ ἄνευ τῆς γῆς συστήσονταί πο τε· γῆ δὲ οὐκ ἀφ’ ἑαυτῆς ἐρήρεισται· ἀλλ’ ἐ πὶ μὲν τὴν τῶν ὑδάτων οὐσίαν συνέστηκεν· ἐμπεριέχεται δὲ καὶ αὕτη κατὰ τὸ μέσον συνδεθεῖσα τοῦ παντὸς, ἥ, τε θάλασσα καὶ ὁ ἔξωθεν περιῤῥέων τὴν σύμπασαν γῆν μέ γας ὠκεανὸς ὑπὸ ἀνέμων κινεῖται καὶ φέ 
 
 ρ τ αι, ὅποι δ’ ἂν αὐτὴ ἡ τῶν ἀνέμων προσρήσ ση βία· καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ ἄνεμοι, οὐκ ἐν ἑαυτοῖς, ἀλλὰ κατὰ τοὺς περὶ τούτων εἰπόντας, ἐκ τῆς πρὸς τὸν ἀέρα τοῦ αἰθέρος διακαύσεως καὶ θερμότη τος, ἐν αὐτῷ ἀέρι συνίστανται· καὶ δι’ αὐτοῦ παν ταχοῦ πνέουσι· περὶ γὰρ τῶν τεσσάρων στοιχείων ἐξ ὧν καὶ συνέστηκεν ἡ τῶν σωμάτων φύσις, τὴν θερμὴν λέγω καὶ τὴν ψυχρὰν ξηράν τε καὶ ὑ γρὰν οὐσίαν, τὶς τοσοῦτον ἀπέστραπται τὴν δι άνοιαν, ὥστε μὴ εἰδέναι ὅτι ὁμοῦ μὲν συνημ μένα ταῦτα συνίστανται· δ ι αιρούμενα δὲ καὶ καθ’ ἑαυτὰ γινόμενα, λοιπὸν καὶ ἀλλήλων εἰ σὶν ἀναιρετικά ταῦτα κατὰ τὴν τοῦ πλεονά ζοντος ἐν αὐτοῖς ἐπικράτειαν· θερμόν τε γὰρ ὑπὸ ψυχροῦ πλεονάσαντος ἀναιρεῖται καὶ ψυχρὸν πάλιν ὑπὸ τῆς θερμῆς ἀφανίζεται δυνάμεως· ξηρόν τε αὖ ὑπὸ τοῦ ὑγροῦ διυγραί νεται, καὶ τοῦτο ὑπὸ τοῦ ἑτέρου ξηραίνεται· πῶς οὖν ταῦτα ἂν εἶεν θεοὶ δεόμενα τῆς παρ’ ἑτέρων ἐπικουρίας; ἢ πῶς παρὰ τούτων αἰτεῖσθαί τι προσῆκε, καὶ αὐτῶν ἀπαιτούτων παρ’ ἀλλή λων τὴν εἰς ἑαυτὰ χρείαν· εἰ γὰρ περὶ θεοῦ λόγος ἐστὶ, μηδενὸς αὐτὸν ἐπιδεᾶ εἶναι, ἀλλ’ αὐτάρ κης καὶ πλήρη ἑαυτοῦ· καὶ ἐν αὐτῷ τὰ πάν τα συνεστηκέναι· καὶ μᾶλλον αὐτὸν τοῖς πᾶ σιν ἐπιδιδόναι· πῶς ἥλιον καὶ σελήνην καὶ τὰ ἄλλα μέρη τῆς κτίσεως οὐκ ὄντα τοιαῦτα, ἀλλὰ καὶ λειπόμενα τῆς ἀλλήλων χρείας, ἀνα γορεύειν ἄξιον θεοὺς; ἀλλ’ ἴσως διαιρούμ ο ε να μὲν, καὶ καθ’ ἑαυτὰ λαμβανόμενα, ἐπι δεῆ εἶναι αὐτὰ καὶ αὐτοὶ συνομολογοῦσι· τῆς ἀποδείξεως ἐπ’ ὀφθαλμῶν οὔσης· ὁμοῦ δὲ πάντα συνάπτοντες, καὶ ὡς ἓν ἀποτε λοῦντες μέγα σῶμα, τὸ ὅλον θεὸν εἶναι φήσου σι· συστάντος γὰρ τοῦ ὅλου, οὐκ ἔτι μὲν ἔξωθεν αὐτοῖς χρείας γενήσεται· ἑαυτῷ δὲ τὸ ὅλον ἱκα νὸν καὶ αὔταρκες γενήσεται πρὸς πάντα λέ ξουσιν οἱ δοκησίσοφοι, ἵνα καὶ ἐντεῦθεν ἐ λεγχθῶσιν· οὗτος δὲ ὁ λόγος καὶ μᾶλλον αὐτῶν τὴν ἀσέβειαν μετὰ μεγάλής ἀπαιδευσίας οὐκ ἔλαττον τῶν πρόσθεν ἀποδείξει· εἰ γὰρ τὸ καθ’ ἕκαστον συναφθὲν, τὸ ὅλον ἀναπληροῖ, καὶ τὸ ὅλον ἐκ τῶν καθ’ ἓν συνίσταται, τὸ ὅ λον ἄρα ἐκ μερῶν συνίσταται, καὶ ἕκαστον τοῦ ὅλου μέρος τυγχάνει· τοῦτο δὲ τῶν περὶ θε οῦ ἐννοιῶν πολύ πόῤῥωθεν καθέστηκεν· ὁ γὰρ θεὸς ὅλον ἐστὶ καὶ οὐ μέρη, καὶ οὐκ ἐκ δια φόρων συνέστηκεν, ἀλλ’ αὐτὸς τῆς πάντων συ στάσεως ἐστὶ ποιητὴς· θέα γὰρ ὅσην ἀσέ βειαν κατὰ τοῦ θείου ταῦτα λέγοντες ἐξηγοῦν ται· εἰ γὰρ ἐκ μερῶν συνέστηκε, πάντως αὐτὸς ἑαυτοῦ ἀνόμοιος φανήσεται, ἐξ ἀ νομοίων ἔχων τὴν συμπλήρωσιν· εἰ γὰρ ἥλιός ἐστιν, οὐκ ἔστι σελὴνη· καὶ εἰ σελήνη ἐστὶν, οὐκ ἔστι γῆ, καὶ εἰ γῆ τυγχάνει, οὐκ ἂν εἴ η θάλασσα· καὶ οὕτως ἐφ’ ἑκάστου λαμβά νων ἄν τις, εὑρήσει τὴν ἀτοπίαν τοῦ τοιού του αὐτῶν λόγου· τοῦτο δ’ ἄν τις καὶ ἐκ τοῦ κα θ’ ἡμᾶς ἀνθρωπείου σώματος ἰδὼν κατα γνοίη τούτων· ὡς γὰρ ὁ ὀφθαλμὸς οὐκ ἔστιν ἀκοὴ οὐδὲ ἡ ἀκοὴ χεὶρ, οὐδὲ ἡ γαστὴρ ἐστι στέρνα, οὐ δ’ αὖ πάλιν ὁ αὐχὴν ἐστὶ ποῦς, ἀλλ’ ἕκαστον τούτων ἰδίαν ἔχει ν τὴν ἐνέργειαν, καὶ ἐκ τού των διαφόρων ὄντων, ἓν συνίσταται σῶμα· συνημμένα μὲν ἔχον τὰ μέρη κατὰ τὴν χρεί αν· διαιρούμενα δὲ κατὰ τὴν τοῦ χρόνου πα ρουσίαν, ὅταν ἡ φύσις ἡ συνάξασα ταῦτα διέλη, ὡς ὁ προστάξας θεὸς βούλεται, οὕ τω· συγγνώμην δὲ ὁ λόγος ἐχέτω παρ’ αὐτοῦ τοῦ κρείττονος, εἰ τὰ μέρη τῆς κτίσεως συνάγον τες εἰς ἓν σῶμα θεὸν ἀναγορεύουσιν, ἀνά γκη αὐτὸν μὲν καθ’ ἑαυτὸν ἀνόμοιο ς ν ἑαυτῷ εἶναι ὥσπερ ἐδείχθη· διαιρεῖσθαι δὲ πάλιν κατὰ τὴν τῶν μερῶν εἰς τὸ μερίζεσθαι γενομένην φύ σιν· καὶ ἄλλως δ’ ἄν τις αὐτῶν ἐλέγξειε τὴν ἀ θεότητα κατὰ τὴν τῆς ἀληθείας θεωρίαν· εἰ γὰρ ὁ θεὸς ἀσώματὸς ἐστι, καὶ ἀόρατος καὶ ἄψαυ στος τῇ φύσει, πῶς σῶμα τὸν θεὸν ἐπινοοῦσι; καὶ τὰ φαινόμενα τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ ὧν παύο μεν τῇ χειρὶ θρησκεύουσι τῇ θεοῦ τιμῇ· καὶ πά λιν εἰ ὁ περὶ θεοῦ κρατεῖ λόγος, δυνατὸν αὐτὸν εἶ ναι κατὰ πάντα· καὶ μὴ δὲν μὲν αὐτοῦ κρα τεῖν· αὐτὸν δὲ τῶν πάντων κρατεῖν, καὶ δεσπό ξειν, πῶς οἱ τὴν κτίσιν θεοποιοῦντες, οὐχ’ ὁρῶ σιν αὐτὴν ἐκτὸς οὖσαν τοῦ τοιούτου περὶ θε οῦ ὅρου· ἡλίου μὲν γὰρ ὑπὸ γῆν γενομένου, τὸ φῶς ἡ γῆ σκιάζει μὴ ὁρᾶσθαι· σελήνην δὲ μεθ’ ἡμέραν ὁ ἥλιος ἐπικρύπτει τῇ τοῦ φωτὸς λαμπηδόνι· καὶ γῆς μὲν τοὺς καρποὺς, πολλάκις χάλαζα βλάπτει· τὸ πῦρ δὲ εἰ γένοιτό τις ὑδάτων πλημμύ ρα, σβέννυται· καὶ χειμῶνα μὲν ἔαρ παρα γκωνίζεται· θέρος δὲ τὸ ἔαρ ὑπερβῆναι τοὺς ὅρους· οὐκ ἐπιτρέπει· καὶ αὐτὸ πάλιν ὑπὸ τοῦ με τοπώρου κωλυόμενον, τὰς ἰδίας ὥρας ἐξέρ χεσθαι· εἴπερ οὖν ἦσαν θεοὶ, ἔδει τούτους μὴ ὑπ’ ἀ λλήλων ἡττᾶσθαι καὶ ὑποκρύπτεσθαι· ἀλλὰ πάντοτε ἀλλήλοις συνεῖναι· καὶ κοινὰς ἅμα τὰς εὐεργεσίας ἐπιτελεῖν· ἔδει μεθ’ ἡμέραν καὶ μετὰ νύκτα, ἥλιον ὁμοῦ καὶ σελήνην, καὶ τὸν ἄλλον τῶν ἀστέρων χορὸν ἴσως ἔχον τὸ φῶς, καὶ τοῦτο πᾶσι λάμπειν καὶ παρ’ αὐτῶν κατ’αὐ γάζεσθαι· ἔδει θέρος ὁμοῦ καὶ χειμῶνα, καὶ ἔαρ καὶ μετόπωρον ἀπαραλάκτως καὶ κατὰ τὸ αὐτὸ συνίστασθαι· ἔδει τὴν θάλασσαν ταῖς πηγαῖς ἐπιμίγνυσθαι· καὶ κοινὸν ἀνθρώ ποις τὸ πόμα παρέχειν, ἔδει νηνεμίας καὶ τῶν ἀνέμων τὰς πνοὰς ἐν ταὐτῷ γίνεσθαι· ἔδει τὸ πῦρ ὁμοῦ καὶ τὸ ὕδωρ κοινὴν καὶ μίαν ἀν θρώποις τὴν χρείαν παρέχειν· οὐδὲ γὰρ οὐδὲ βλάβην ἄν τις ἐξ αὐτῶν ὑπέμεινε θεῶν ὄντων κα τ’ αὐτοὺς· καὶ μὴ δὲν ἐπὶ βλάβῃ, ἐπ’ ὠφελείᾳ δὲ μᾶλλον πάντα ποιούντων· εἰ δὲ ταῦτα γίνεσθαι ἀδύνατον, διὰ τὴν πρὸς ἄλληλα ἐναντιότητα, πῶς οἷόν τε ταῦτα ἀλλήλοις ἐναντία καὶ μα χόμενα καὶ μὴ δυνάμενα ἀλλήλων συστῆναι; ἔτι θεοὺς ὀνομά ζειν, ἢ θεοῦ θρησκεύεσθαι τιμαῖς; τὰ δὲ πρὸς ἑαυ τὰ ἀσύμφωνον τὴν φύσιν ἔχοντα, πῶς ἂν ἄλλοις εὐχομένοις εἰρήνην παρέχοιεν; καὶ ὁμονοίας αὐ τοῖς γένοιντο πρύτανεις; οὔτε οὖν ἥλιος εἰκότως, οὔτε σελήνη οὔτε ἄλλό τι μέρος τῆς κτίσεως, πολλῶ δὲ πλέον οὐδὲ τὰ ἐν λίθοις καὶ χρυσῷ καὶ ταῖς ἄλλαις ὕλαις ἀγάλματα, οὐδὲ οἱ παρὰ ποιηταῖς μυθε υόμενοι, ζεὺς καὶ ἀπόλλων καὶ οἱ ἄλλοι εἶεν ἀ ληθῶς θεοί ὡς ὁ λόγος ἀπέδειξεν· ἀλλὰ τὰ μὲν αὐτῶν μέρη τῆς κτίσεως ἐστὶ· τὰ δὲ αὐτῶν ἄψυχα τυγχάνει· τὰ δὲ μόνον ἄνθρωποι ἄνοι θνητοὶ γεγόνασι· διὸ καὶ ἡ περὶ ταῦτα θρησκεία, καὶ θεοποιία, οὐ κ εὐσεβείας, ἀλλὰ ἀθεότητος καὶ πάσης ἀσεβείας ἐστὶν εἰσήγησις, καὶ μεγάλης πλάνης ἔλεγχος, ἀπὸ τῆς πρὸς τὸν ἕνα καὶ μόνον ἀληθινὸν θεὸν γνώ σεως λέγω δὴ τὸν τοῦ χριστοῦ χῦ 
 πατέρα πρα · ὅτε τοίνυν ταῦθ’ οὕ τως ἐλέγχεται καὶ δέδεικται ἡ παρὰ τοῖς ἕλλησιν εἰδω λολατρία πάσης ἀθεότητος οὖσα μεστὴ, καὶ οὐ κ ἐπ’ ὠφ έ ε λείας, ἀλλ’ ἐπ’ ἀπωλεία τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων ἀνων 
 εἰσαχθεῖσα, φέρε λοιπὸν, ὡς ἐξ ἀρχῆς ὁ λόγος ἐπη γγείλατο [nota bene] τῆς πλάνης διελεγχθείσης, τὴν τῆς ἀλη θείας ὁδὸν ὁδεύσωμεν· καὶ θεωρήσωμεν τὸν ἡ γεμόνα καὶ γεμόνα καὶ δημιουργὸν τὸν τοῦ πατρὸς πρὸς νοήσωμεν· καὶ γνῶσιν ἕλληνες ὅσον τῆς ἀληθείας ἀπεσχοίνισαν· τὰ μὲν προειρημένα οὐδὲν ἕτερον, ἢ πλάνη τῶ βίω διηλέγχθη· ἡ δὲ τῆς ἀληθείας ὁδὸς, πρὸς τὸν ὄν τα θεὸν ἕξει τὸν σκοπὸν· πρὸς δὲ τὴν ταύτης γνῶ σιν καὶ ἀκριβῆ κατάληψιν, οὐκ ἄλλων ἡμῖν ἐστὶ χρείας, ἀλλ’ ἡμῶν αὐτῶν· οὐδ’ ὥσπερ ἐστὶν αὐ τὸς ὁ θεὸς ὑπεράνω πάντων, οὕτω καὶ ἡ πρὸς τού των ὁδὸς πόῤῥωθεν, ἢ ἔξωθεν ἡμῶν ἐστιν· ἀ λλ’ ἐν ἡμῖν ἐστὶ, καὶ ἀφ’ ἡμῶν εὑρεῖν τὴν ἀρχὴν 
 δυνατὸ ς ν , καθώς καὶ μωϋσῆς ἐδίδασκε λέ 
 γων· τὸ ῥῆμα τῆς πίστεως, ἐντὸς τῆς καρδίας σου 
 ἐστὶν. ὅπερ καὶ ὁ σωτὴρ σημαίνων καὶ βεβαιῶν ἔ λεγεν, ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ ἐντὸς ὑμῶν ἐστιν. ἔνδον γὰρ ἐν ἑαυτοῖς ἔχοντες τὴν πίστιν καὶ τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ θῦ , ἐντὸς ὑμῶν ἐστιν· ἔνδον γὰρ ἐν ἑαυτοῖς ἔχοντες τὴν πίστιν καὶ τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ· δυνάμεθα ταχέως θεωρῆ σαι καὶ νοῆσαι τὸν τοῦ παντὸς βασιλέα τοῦ πα τρὸς τὸν σωτήριον λόγον· καὶ μὴ πρ ω ο φασιζέσθω σαν ἕλληνες, οἱ τοῖς εἰδώλοις θρησκεύοντες· μὴ δὲ ἄλλός τις ἁπλῶς ἑαυτὸν ἀπατάτω ὡς τὴν τοιαύ την ὁδὸν οὐκ ἔχων, καὶ διὰ τοῦτο τῆς ἀθεότητος ἑ αυτοῦ πρόφασιν εὑρίσκων· πάντες γὰρ εἰς αὐ τὴν ἐπιβεβήκαμεν καὶ ἔχομεν, εἰ καὶ μὴ πάν τες αὐτὴν ὁδεύειν, ἀλλὰ παροδεύειν ἐκβαίνον τες θέλουσι, διὰ τὰς ἔξωθεν αὐτοὺς ἑλκούσας ἡδονὰς τοῦ βίου· καὶ εἴ τις ἂν ἔροιτο, τίς ἂν εἴ η αὕτη, φημὶ δὴ τὴν ἑκάστου ψυχὴν εἶναι· καὶ τὸν ἐν αὐτῇ νοῦν· δι’ αὐτοῦ γὰρ δύναται μόνον θεὸς θε ωρεῖσθαι, καὶ νοεῖσθαι· ἐκτὸς εἰ μὴ ὥσπερ τὸν θεὸν 
 [nota bene] ἠρνήσαντο· οὕτω καὶ ψυχὴν ἔχειν παραιτήσονται οἱ ἀσεβεῖς· εἰκότως τοῦτο πρὸ τῶν ἄλλων λέγοντες· οὐ γὰρ ἐχόντων ἐστὶ νοῦν ἀρνεῖσθαι τὸν τούτου ποιητὴν καὶ δημιουργὸν θεὸν. ὅτι μὲν οὖν ἕκαστος ἀνθρώ πων ψυχὴν ἔχει καὶ ταύτην λογικήν, καὶ τοῦτο ἀναγκαῖον ἐστὶ δεῖξαι δι’ ὀλίγων διὰ τοὺς ἀκε ραίους· ἐπεὶ μάλιστα τινὲς ἀπὸ τῶν αἱρέσε ων ἀρνοῦνται καὶ τοῦτο· οἰόμενοι μηδὲν εἶναι ἄνθρωπον, ἢ τὸ φαινόμενον εἶδος τοῦ σώ ματος· ἵνα ταύτης δειχθείσης, φανερώτερον δι’ ἑαυτῶν, τῶν κατὰ τῶν εἰδώλων ἔλεγχον ἔχειν δυνη θῶσι. πρῶτον μὲν οὖν οὐ μικρὸν γνώρισμα τοῦ 
 [nota bene] λογικὴν εἶναι τὴν ψυχὴν τῶν ἀνθρώπων ἀνων , ἐκ τοῦ πρὸς τὰ ἄλογα διαλλάττειν αὐτὴν· διὰ τοῦτο γὰρ ἐκεῖ να μὲν καλεῖν ἄλογα ἡ φύσις εἴωθε· ἐπειδὴ τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος ἐστὶ λογικὸν· ἔπειτα δὲ καὶ τοῦτο πρὸς ἀπόδειξιν, οὐ τὸ τυχὸν ἂν εἴη, ἐκ τοῦ μόνον τὸν ἄνθρωπον τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦ λογίζε σθαι καὶ ἐνθυμεῖσθαι τὰ μὴ παρόντα, καὶ πά λιν ἐπιλογίζεσθαι· καὶ κρίσει τὸ κρεῖττον τῶν λογισμῶν αἱρεῖσθαι· τὰ μὲν γὰρ ἄλογα, μόνα τὰ παρόντα βλέπει καὶ πρὸς μόνα τὰ ἐν ὀφθαλ μοῖς ὁρμᾶ, κἂν μετὰ ταῦτα τὴν βλάβην ἔχει ν · ὁ δὲ ἄνθρωπος οὐ πρὸς τὰ βλεπόμενα ὁρμᾶ, ἀ λλὰ τῷ λογισμῷ τὰ ἐν ὀφθαλμοῖς ὁρώμενα κρί νει· πολλάκις γοῦν ὁρμήσας, κεκράτηκε τῶ λογισμῷ· καὶ λογισάμενος· πάλιν ἐπελογίσα το· καὶ αἰσθάνεται ἕκαστος εἰ τῆς ἀληθείας γένοι το φίλος, ὅτι ἄλλος παρὰ τὰς σωματικὰς αἰσθήσεις ἐστὶν ὁ τῶν ἀνθρώπων νοῦς· διὰ τοῦ το γοῦν ὡς ἄλλος ὢν, αὐτῶν τῶν αἰσθήσεων γί νεται κριτὴς· καὶ ὧν ἐκεῖναι ἀντιλαμβάνονται· ταῦτα οὕτος διακρίνει, καὶ ἀναμιμνήσκει· καὶ δείκνυσιν αὐταῖς τὸ κρεῖττον· ὀφθαλμοῦ μὲν γάρ ἐστι μόνον τὸ ὁρᾷν, καὶ ὤτων τὸ ἀκούειν· καὶ στόματος γεύεσθαι· καὶ ῥινὸς ὀδμῶν ἀντιλαμβά νεσθαι· καὶ χειρῶν τὸ ἅπτεσθαι· ἀλλὰ δεῖ ὁρᾷν καὶ ἀκούειν, καὶ ὧν ἅπτεσθαι ἀλλὰ δεῖ ὁρᾷν γρ(άφε) ἀλλ’ ἃ δεῖ ὁρᾶν, καὶ 
 καὶ ἀκούειν, καὶ ὧν ἅπτεσθαι δεῖ καὶ ρ γεύεσθαι καὶ ὀδμᾶσθαι, οὐκ ἔτι τῶν αἰσθήσεών ἐστιν, ἀ λλὰ καὶ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ ταύτης νοῦ διακρῖναι· ἀμέλει καὶ ξύφους λαβέσθαι δύναται ἡ χεὶρ, καὶ δηλητηρίου γεύσασθαι τὰ στόματα, ἀλλ’ οὐκ οἶ δεν [nota bene] ὅτι βλάπτει ταῦτα, εἰ μὴ ὁ νοῦς διακρίνη· καὶ ἔοικέ γε τὸ τοιοῦτον· ἵνα ἐπὶ εἰκόνος αὐτὸ θε ωρήσωμεν λύρα καλῶς κατεσκευασμένῃ ς · [nota bene] 
 καὶ τῷ ταύτην κρατοῦντι μουσικῷ μετ’ ἐπιστή μης· [nota bene] ὡς γὰρ αἱ ἐν τῇ λύρᾳ νευραὶ ἑκάστη μὲν ἔχει τὸν ἴδιον φθόγγον. ἡ μὲν βαρύν, ἡ δὲ ὀξύν, ἡ δὲ μέσον, ἡ δὲ ὀξύτονον, ἡ δὲ ἄλλον ἀδιάκρι τος δέ ἐστιν αὐτῶν ἡ ἁρμονία καὶ ἀδιάκριτος δέ ἐστιν αὐτῶν ἡ ἁρμονία καὶ ἀδιάγνωστος ἡ σύνθε σις χωρὶς τοῦ ἐπιστήμονος· τότε γὰρ καὶ ἡ ἁρμονία 
 [nota bene] αὐτῶν δείκνυται καὶ ἡ σύνταξις ὀρθὴ, ὅταν ὁ κα τέχων τὴν λύραν πλήξῃ τὰς νευρὰς καὶ ἁρμονί ως ἑκάστης ἅψεται, τοῦτον τὸν τρόπον καὶ τῶν αἰσθήσεων ἐν τῷ σώματι ὡς λύρας ἡρμοσμέ νων, ὅταν ὁ ἐπιστήμων νοῦς αὐτῶν ἡγεμονεύῃ, τότε καὶ διακρίνει ἡ ψυχὴ, καὶ οἶδεν ὃ ποιεῖ καὶ πράττει· τοῦτο δὲ μόνον ἴδιον· ἀνθρώπων ἀνων ἐστὶ, καὶ τοῦ τὸ ἐστι τὸ λογικὸν τῆς ψυχῆς τῶν ἀνθρώπων ἀνων , ᾧ χρωμένη διαλλάττει τῶν ἀλόγων· καὶ δείκνυσιν ὅτι ἀλη θῶς ἄλλη παρὰ τὸ φαινόμενον ἐν σώματι ἐστί. πολλάκις γοῦν κειμένου τοῦ σώματος ἐπὶ γῆς, τὰ ἐν οὐρανοῖς φαντάζεται καὶ θεωρεῖ ὁ ἄνθρω πος· καὶ πολλάκις τοῦ σώματος ἡρεμοῦντος καὶ ἡσυχάζοντος καὶ καθεύδοντος, κινεῖται ἔν δον ὁ ἄνθρωπος καὶ τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦ θεωρεῖ· χώ ρας ἀποδημῶν καὶ περιπατῶν καὶ ἀπαντῶν τοῖς γνωρίμοις· καὶ πολλάκις διὰ τούτων, τὰς μεθ’ ἡμέραν πράξεις ἑαυτοῦ μαντευόμενος καὶ προγινώσκων· τοῦτο δὲ τὶ ἂν εἴη ἕτερον, ἢ ψυχὴ λογικὴ; ἐν ᾗ λογίζεται καὶ ἀπονοεῖ τὰ ὑπὲρ αὐ τὸν ὁ ἄνθρωπος ἄνος · καὶ τοῦτο δ’ ἂν εἴη πρὸς ἀπόδειξιν ἀκριβῆ τοῖς ἔτι πρὸς ἀναίδειαν τῆς ἀλογίας τε τραμμένοις, πῶς τοῦ σώματος θνητοῦ κατὰ φύσιν ὄντος λογίζεται ἄνθρωπος ἄνος τὰ περὶ ἀθανασίας, καὶ πολλάκις ἑαυτῷ τὸν θάνατον ὑπὲρ ἀρετῆς προσ καλεῖται· ἢ πῶς προσκαίρου τοῦ σώματος ὄντος, τὰ αἰώνια φαντάζεται ἄνθρωπος; ὥστε τὸν μὲν ἐμποδῶν καταφρονεῖν, εἰς ἐκεῖνα δὲ τὸν πό θον ἔχον· τὸ μὲν οὖν σῶμα οὐκ ἂν ἑαυτὸ περὶ ἑ αυτοῦ λογίσηται· καὶ οὐκ ἂν τὰ ἔξωθεν ἑαυ τοῦ λογίζοιτο· θνητὸν γὰρ καὶ πρόσκαιρὸν ἐστιν· ἀ νάγκη δὲ ἕτερον εἶναι τὸ τὰ ἐναντία καὶ παρὰ τὴν φύσιν τοῦ σώματος λογιζόμενον. τί οὖν ἂν εἴη τοῦ το, πάλιν, ἡ ψυχὴ λογικὴ καὶ ἀθάνατος· καὶ γὰρ οὐ κ ἔξωθεν, ἀλλ’ ἔνδοθεν αὕτη τῷ σώματι ὡς ὁ μου σικὸς τῇ λύρᾳ ἐνηχεῖ τὰ κρείττονα· πῶς δὲ πάλιν κατὰ φύσιν ὢν ὁ ὀφθαλμὸς εἰς τὸ ὁρᾶν, καὶ ἡ ἀκοὴ εἰς τὸ ἀκούειν, τὰ μὲν ἀποστρέφονται, τὰ δὲ αἱροῦντ ες αι · τὶς γὰρ ὁ τὸν ὀφθαλμὸν τοῦ ὁρᾶν ἀποστρέφων; ἢ τὶς τὴν ἀκοὴν κατὰ φύσιν οὖσαν ἀκουστικήν ἀποκλείει τοῦ ἀκούειν; ἢ τὶς τὴν γεῦσιν κατὰ φύσιν οὖσαν γευστικὴν, κωλύ ει πολλάκις τῆς φυσικῆς ὁρμῆς; τὶς δὲ τὴν χεῖ ρα κατὰ φύσιν οὖσαν εἰς τὸ ἐνεργεῖν, ἐπέχει τοῦ ψαύειν τινὸς; τὶς δὲ τὴν ὄσφρησιν καὶ αὐτὴν εἰς τὸ ὀδμᾶσθαι γενομένην ἀποστρέφει τοῦ μὴ ἀν τιλαμβάνεσθαι; τὶς ὁ ταῦτα κατὰ τῶν φυ σιν ἀποστραφεὶς, ἐπιστρέ φον φεται πρὸς τὰς ἑτέρου συμβουλίας καὶ πρὸς τὸ ἐκείνου νεῦμα ἤνιοχεῖται; ταῦτα γὰρ οὐδὲν ἕτερον ἢ ψυχὴν λο γικὴν ἀποδείκνυσιν ἡγεμονεύουσαν τοῦ σώ ματος· οὐδὲ γὰρ ἑαυτὸ τὸ σῶμα πέφυκεν ἐ λαύνον, ἀλλ’ ὑφ’ ἑτέρου ἄγεται καὶ φέρεται· ὥ σπερ οὐδὲ ἵππος ἑαυτὸν ὑποζεύγνυσιν, ἀλλ’ ὑ πὸ τοῦ κρατοῦντος ἐλαύνεται· διὰ τοῦτο γοῦν καὶ νόμοι μὲν ἀνθρώποις τὰ καλὰ μὲν πράττειν τὴν δὲ κακίαν ἀποστρέφεσθαι· τοῖς δὲ ἀλόγοις ἀ λόγιστα τὰ κακὰ μένει καὶ ἄκριτα· ἅτε δὴ τῆς λο γιότητος καὶ τῆς κατὰ λόγον διανοίας ἐκτὸς τυ γχάνουσιν· εἶναι μὲν οὖν ψυχὴν λογικὴν ἐνανθρώ ποις ἐκ τῶν προειρημένων νομίζω δεδεῖχθαι· ὅτι δὲ καὶ ἀθάνατος γέγονεν ἡ ψυχὴ, καὶ τοῦτο ἀνα γκαῖον Anima im mor ta lis εἶναι ἐν τῇ ἐκκλησιαστικῆ διδασκα λία πρὸς ἔλεγχον τῆς τῶν εἰδώλων ἀναιρέ σεως· γένοιτο δ’ ἂν οὖν ἡ περὶ τούτων γνῶσις ἐγγυ τέρῳ μᾶλλον ἐκ τῆς περὶ τοῦ σώματος γνώσεως, καὶ ἐκ τοῦ πρὸς τὸ σῶμα διαλλάττειν αὐτὴν· εἰ γὰρ ἄλλην ὁ λόγος ἀπέδειξε παρὰ τὸ σῶμα ἔστι δὲ τὸ σῶμα φύσει θνητὸν, ἀνάγκη τὴν ψυχὴν ἀθάνατον εἶναι τῷ μὴ εἶναι κατὰ τὸ σῶμα· καὶ πάλιν εἰ ἡ ψυχὴ τὸ σῶμα κινεῖ ὡς δέδεικται, καὶ οὐχ’ ὑπὸ ἄλλων αὐτὴ κινεῖται, ἀκόλουθό ς ν ἐστιν ὑφ’ ἑαυτῆς κινουμένην τὴν ψυ χὴν, καὶ μετὰ τὴν εἰς γῆν ἀπόθεσιν τοῦ σώματος, κινεῖσθαι πάλιν αὐτὴν ἀφ’ ἑαυτῆς· οὐ γὰρ ἡ ψυ χὴ ἐστὶν ἡ ἀποθνήσκουσα, ἀλλὰ διὰ τὴν ταύ της ἀναχώρησιν, ἀποθνήσκει τὸ σῶμα· εἰ μὲν οὖν ἐκινεῖτο καὶ αὕτη ὑπὸ τοῦ σώματος, ἀκόλου θον ἦν ἀναχωροῦντος τοῦ κινοῦντος, ἀποθνήσκειν αὐτήν· εἰ δὲ ἡ ψυχὴ κινεῖ καὶ τὸ σῶμα, ἀνάγκη μᾶλλον αὐτὴν ἑαυτὴν κινεῖν· ἑαυτῇ δὲ κινουμέ νη, ἐξ ἀνάγκης καὶ μετὰ τὸν τοῦ σώματος θά νατον ζῇ· ἡ γὰρ κίνησις τῆς ψυχῆς, οὐδὲν ἕτερον ἐστὶν, ἢ ζωὴ αὐτῆς· ὥσπερ ἀ μέλει καὶ τὸ σῶμα τότε ζῆν λέγομεν, ὅτε κινεῖται· καὶ τὸτε θάνα τον αὐτοῦ εἶναι· ὅτε τῆς κινήσεως παύεται· τοῦ το δὲ καὶ ἀπὸ τῆς ἐν σώματ α ι καθά περ παξ ἐ νεργείας αὐτῆς, φανερώτερον ἂν τις ἴδοι. εἰ γάρ καὶ ὅτε τό σῶμα ἐπιβέβηκε καὶ συνδέχεται τού τῳ· οὐ κατὰ τὴν τοῦ σώματος σμικρότητα συστελλεται καὶ συμμετρεῖται· ἀλλὰ πολλά κις ἐπὶ κλίνης τούτου κειμένου, καὶ ὡς ἐν θα νάτῳ κοιμωμένου, αὕτη κατὰ τὴν ἑαυτῆς δύνα μιν γρηγορεῖ, καὶ ὑπερεκβαίνει τὴν τοῦ σώμα τος φύσιν· καὶ ὥσπερ ἀποδημοῦσα τούτου, μένουσα ἐν τῷ σώματ α ι , τὰ ὑπὲρ γῆν φαντά ζεται καὶ θεωρεῖ· πολλάκις δὲ καὶ τοῖς ἔξω τῶν γηΐνων σωμάτων ἁγίοις καὶ ἀγγέλοις συναν τᾶ· καὶ πρὸς αυτοὺς ἀφικνεῖται τῇ τοῦ νοῦ θα ῤῥοῦσα καθαρότητι, πῶς οὐχὶ μᾶλλον καὶ πολλῷ πλέον ἀπολυθεῖσα τοῦ σώματος, ὅτε ὁ συνδήσας αὐτὴν βάλλεται θεὸς γρ(άφε). βούλεται ὁ θεὸς φανερωτέραν ἕξει τὴν τῆς ἀθανασίας γνῶσιν; εἰ γὰρ καὶ συν δεθεῖσα σώματι τήν ἐκτὸς τοῦ σώματος ζωὴν ἔ ζη, πολλῷ πλέον καὶ μετὰ θάνατον τοῦ σώματος ζήσεται· καὶ οὐ παύσεται τοῦ ζῆν διὰ τόν οὕτως αὐτὴν ποιήσαντα θεὸν, διὰ τοῦ ἑαυτοῦ λόγου τοῦ 
 κυρίου κυ ἡμῶν ἰησοῦ ἰῦ 
 χριστοῦ χῦ · διατοῦτο γὰρ καὶ ἀθάνατα καὶ αἰ ώνια λογίζεται καὶ φρονεῖ ἐπειδὴ καὶ ἀθάνατός ἐστι· καὶ ὥσπερ τοῦ σώματος θνητοῦ τυγχάνοντος θνητὰ καὶ αἱ τούτου θεωροῦσιν αἰσθήσεις, οὕτως ἀθάνατα θεωροῦσαν καὶ λογιζομένην τὴν ψυ χὴν, ἀνάγκη καὶ αὐτὴν ἀθάνατον εἶναι καὶ ζὴν ἀεὶ· αἱ γὰρ περὶ τῆς ἀθανασίας ἔννοιαι καὶ θε ωρίαι, οὐδέποτε αὐτήν ἀφιᾶσι μένουσαι ἐν αὐ τῇ· καὶ ὥσπερ ἔκκαυμα ἐν αὐτῇ γινόμεναι πρὸς ἀσφάλειαν τῆς ἀθανασίας· διὰ τοῦτο γοῦν καὶ τῆς περὶ θεοῦ θεωρίας ἔχει τὴν ἔννοιαν· καὶ αὐτὴ ἑαυτῆς γίνεται ὁδὸς, οὐκ ἔξωθεν, ἀλλ’ ἐξ ἑαυτῆν λα μβάνουσα τὴν τοῦ θεοῦ λόγο ν υ γνῶσιν καὶ κατάλη ψιν· λέγομεν οὖν καθάπερ εἴρηται πρότερον· ὥσπερ τὸν θεὸν ἠρνήσαντο, καὶ ἄψυχα θρησκε ύουσιν, [nota bene] οὕτῳ καὶ τὴν ψυχὴν οὐκ ἔχειν λογικὴν νο μίζοντες, αὐτόθεν ἔχουσι τῆς παραφρο σύνης τὴν ἐπιτιμίαν ἐν ἀλόγοις καταριθ μούμενοι· καὶ διατοῦτο ὡς ἄψυχοι ἐν ἀψύ χοις ἔχοντες τὴν δεισιδαιμονίαν, ἐλέους καὶ χειρογωγίας εἰσὶν ἄξιοι· εἰ δὲ ψυχὴν ἀξιοῦσιν ἔχειν, καὶ ἐπὶ τῷ λογικῷ μέγα φρονοῦσιν, εἰ κότως τοῦτο ποιοῦντες, διατὶ ὡς μὴ ἔχοντες ψυ χὴν παρὰ λόγον τολμῶσι, καὶ οὐχ ἅ δεῖ φρονοῦσιν· ἀλλὰ κρείττονας ἑαυτοὺς καὶ τοῦ θείου ποιοῦσι; ψυχὴν γὰρ ἀθάνατον ἔχοντες, καὶ μὴ βλεπο μένην αὐτοῖς, τὸν θεὸν ἐν τοῖς βλεπομένοις καὶ θνητοῖς ἀπεικάζουσιν; ἢ διατὶ ὥσπερ ἀ πέστησαν ἀπὸ τοῦ θεοῦ θῦ , οὕτως οὐ καταφεύγου σι πάλιν πρὸς αὐτόν· δύνανται γὰρ ὥσπερ ἀ πεστράφησαν τῇ διανοίᾳ τὸν θεὸν, καὶ τὰ οὐκ ὄντα ἀνεπλάσαντο εἰς θεοὺς, οὕτως ἀνα βῆναι τῷ νῷ τῆς ψυχῆς, καὶ πάλιν ἐπιστρέψαι πρὸς τὸν θεὸν. ἐπιστρέψαι δὲ δύνανται, ἐ 
 ἂ ὰ ν ὃν ἐνεδύσαντο ῥύπον πάσης ἐπιθυμί ας ἀπόθ ω α νται· καὶ τοσοῦτον ἀπονίψωνται ἕ ως ἂν ἀπόθωνται πᾶν τὸ συμβεβηκὸς ἀλλότριον τῇ ψυχῇ· καὶ μόνην αὐτὴν ὥσπερ γέγονεν ἀ ποδείξωσιν· ἵν’ οὕτως ἐν αὐτῇ θεωρῆσαι τὸν τοῦ 
 πατρὸς πρς λόγον καθ’ ὃν καὶ γεγόνασιν ἐξ ἀρχῆς δυνη θῶσι· κατ’ εἰκόνα γὰρ θεοῦ πεποίηται, καὶ κα θομοίωσιν γέγονεν, ὡς καὶ ἡ θεία σημαίνει γαρ 
 γραφὴ ἐκ προσώπου τοῦ θεοῦ λέγουσα· ποι ήσωμεν ἄνθρωπον ἄνον κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν ἡ μετέραν· ὅθεν καὶ ὅτε πάντα τὸν ἐπιχυ θέντα ῥύπον τῆς ἁμαρτίας ἀφ’ ἑαυτῆς ἀποτίθε ται· καὶ μόνον τὸ κατ’ εἰκόνα καθαρὸν φυλά ττει, εἰκότως διαλαμπρυνθέντος τούτου, ὡς ἐν κατόπτρῳ θεωρεῖ τὴν εἰκόνα τοῦ πατρὸς πρς τὸν λόγον· καὶ ἐν αὐτῷ τὸν πατέρα πρα οὗ καὶ ἔστιν εἰκὼν ὁ σωτὴρ λογίζεται· ἢ εἰ μὴ αὐτάρκης ἐστὶν, ἡ παρὰ τῆς ψυχῆς διδασκαλία διὰ τὰ ἐπιθολοῦντα ταύ της ἔξωθεν τὸν νοῦν, καὶ μὴ ὁρᾶν αὐτὴν τὸ κρεῖττον· ἀλλ’ ἔστι πάλιν καὶ ἀπὸ τῶν φαινο μένων τὴν περὶ τοῦ θεοῦ γνῶσιν καταλαβεῖν· τῆς κτίσεως ὥσπερ γράμμασι διὰ τῆς τά ξεως καὶ ἀρμονίας τὸν ἑαυτῆς δεσπότην καὶ ποιητὴν σημαινούσης καὶ βοώσης· ἀγαθὸς γὰρ ὢν καὶ φιλάνθρωπος ὁ θεός, καὶ κηδό μενος τῶν ὑπ’ αὐτοῦ γενομένων ψυχῶν· ἐπει δὴ ἀόρατος καὶ ἀκατάληπτὸς ἐστι τὴν φύ σιν, ἐπέκεινα πάσης γεννητῆς οὐσίας ὑπάρχων· καὶ διατοῦτο ἔμελλε τὸ ἀνθρώ πινον γένος ἀτυχεῖν τῆς περὶ αὐτοῦ γνώσε ως, τῷ τὰ μὲν ἐξ οὐκ ὄντων εἶναι· τὸν δὲ ἀ γέννητον, τούτου ἕνεκεν τὴν κτίσιν οὕτῳ διεκόσμησεν ὁ θεὸς θς τῷ ἑαυτοῦ λόγῳ· ἵν’ ἐπειδὴ τὴν φύσιν ἐστὶν ἀόρατος, κἂν ἐκ τῶν ἔργων γι νώσκεσθαι δυνηθῇ τοῖς ἀνθρώποις· ἐκ γὰρ 
 [nota bene] τῶν ἔργων πολλάκις ὁ τεχνίτης καὶ μὴ ὁρώμε νος γινώσκεται· καὶ οἷόν τι λέγουσι περὶ τοῦ ἀ γαλματοποιοῦ φειδίου ὡς τὰ τούτου δημιουρ γήματα ἐκ τῆς συμμετρίας, καὶ τῆς πρὸς ἄ λληλα τῶν μελῶν ἀναλογίας, ἐμφαίνειν καὶ μὴ παρόντα φειδίαν τοῖς ὁρῶσιν, οὕτῳ δεῖ νοεῖν ἐκ τῆς τοῦ κόσμου τάξεως τὸν τούτου ποιητὴν καὶ δημιουργὸν θεὸν, κἂν τοῖς τοῦ σώματος ὀφ θαλμοῖς μὴ θεωρεῖται· οὐ γὰρ κατεχρήσατο τῇ ἀοράτῳ φύσει αὐτοῦ ὁ θεὸς· μὴ τις τοῦτο προ φασιζέσθω, καὶ παντελῶς ἑαυτὸν ἄγνωστον τοῖς ἀνθρώποις ἀνοις ἀφῆκεν· ἀλλ’ ὡς προεῖπον, οὕτῳ διεκόσμησε τὴν κτίσιν, ὥστε καὶ μὴ ὁρώμε νον αὐτὸν τῇ φύσει, ὅμως ἐκ τῶν ἔργων γινώσκε σθαι· καὶ τοῦτο οὐ παρ’ ἐμαυτοῦ φημὶ, ἀλλ’ ἀ φ’ ὧν ἀπὸ τῶν θεολόγων ἀνδρῶν ἔμαθον, ὧν εἷς ἐστιν ὁ παῦλος· ῥωμαίοις μὲν γράφων οὕτω· 
 cap. 1. 
 
 τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς 
 ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται. λυκάοσι Act. cap. .14. 
 
 δὲ παῤῥησιαζόμενος καὶ λέγων · καὶ ἡμεῖς ὁμοι οπαθεῖς ἐσμὲν ὑμῖν ἄνθρωποι, εὐαγγελιζόμε 
 νοι ὑμᾶς ἀπὸ τῶν ματαίων ἐπιστρέφειν ἐπὶ θε 
 ὸν ζῶντα· ὃς ἐποίησε τὸν οὐρανὸν οὐνὸν καὶ τὴν γῆν καὶ 
 τὴν θάλασσαν καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς· ὃς 
 ἐν ταῖς παρωχημέναις γενεαῖς εἴασε πάν 
 τα τὰ ἔθνη πορεύεσθαι ταῖς ὁδοῖς αὐτῶν· καὶ 
 τοι οὐκ ἀμάρτυρον ἑαυτὸν ἀφῆκεν ἀγαθουρ 
 γῶν· οὐρανόθεν ὑμῖν διδοὺς ὑετοὺς καὶ και 
 ροὺς καρποφόρους ἐ μ πιπλῶν τροφῆς εὐφροσύνης τὰς 
 καρδίας ὑμῶν· τὶς γὰρ ὁρῶν τὸν οὐρανοῦ κύ κλον καὶ τὸν δρόμον ἡλίου καὶ σελήνης καὶ τῶν ἄ λλων ἀστέρων τὰς θέσεις καὶ τὰς περιπολήσεις ἐναντίας μὲν καὶ διαφόρους γινομένας, ἐν δὲ τῇ διαφορα, ὁμοίαν τὴν τάξιν παρὰ πάν των ὁμοῦ σωζομένην, οὐκ ἐνθυμεῖται, ὅτι οὐκ αὐ τὰ ἑαυτὰ, ἀλλ’ ἕτερός τις ὁ διακοσμῶν ποιητὴς· τὶς δὲ ὁρῶν ἥλιον ἀνατέλο τ να καθ’ ἡμέραν, σε λήνην δὲ φαίνουσαν κατὰ νύκτα καὶ φθίνουσαν καὶ πληρο ύ υ μένην ἀπαραλλάκτως κατὰ τὸν τῶν ἡμερῶν ἴσον πάντως ἀριθμὸν καὶ τῶν ἄστρων, τὰ μὲν διατρέχοντα καὶ ποικίλως διαλλάσσον τα τοὺς δρόμους, τὰ δὲ ἁπλανῶς κινούμενα, 
 [nota bene] 
 οὐκ ἂν ἔννοιαν λαβοι ὅτι πάντως ἐστὶν ὁ κυ βερ 
 νούμενα οὐκ ἂν ἔν 
 νῶν αὐτὰ δημιουρ γὸς; τὶς ὁρῶν τὰ ἐναντία τῇ φύσει συνημμέ να, καὶ σύμφωνον ἔχοντα τὴν ἁρμονίαν, οἷον τὶς ἰδὼν πῦρ ψυχρῷ καὶ ξηρὸν ὑγρῷ κεκρα μμένον, καὶ ταῦτα μὴ ἀντιστατοῦντα πρὸς ἄ λληλα, ἀλλ’ ἓν ἀποτελοῦντα ὡς ἐξ ἑνὸς τὸ σῶμα, οὐκ ἂν ἐνθυμηθείη ἔξωθεν εἶναι τούτων τον ταῦ τα συνάψαντα; τὶς ἰδὼν χειμῶνα παραχωροῦν τα ἔαρι, καὶ ἔαρ θέρει· καὶ θέρος μετωπώρω· καὶ ὅτι ου ἐναντία ὄντα ταῦτα τῇ φύσει· τὸ μὲν γὰρ ψύχει, τὸ δὲ καὶει· τὸ δὲ τρέφει τὸ δὲ φθίνει, ὅ μως τὰ πάντα ἴσην καὶ ἀβλαβῆ τοῖς ἀνθρώ ποις ἀποτελοῦντα τὴν χρῆσιν, οὐκ ἂν ἐννοή σειεν, ὅτι ἔστι τὶς κρείττων τούτων, ὁ τὴν ἰ σότητα παρέχων πᾶσι καὶ κυβερνῶν τὰ πάντα· κἂν μὴ βλέπη τοῦτον. τὶς ὁρῶν ἐν ἀέρι τὰς νεφέλας ὑποβασταζομένας καὶ ἐν νεφέλαις τὴν τοῦ ὕδατος δεθεῖσαν βαρύ τητα, οὐκ ἔννοιαν λαμβάνει τοῦ ταῦτα δή σαντος καὶ προστάξαντος γενέσθαι· ἢ τὶς ὁ ρῶν αὐτὴν τὴν γῆν βαρυτάτην οὔσαν τῇ φύσει ἐπὶ τὸ ὕδωρ ἐδρασθεῖσαν καὶ ἀκίνητον μέ νουσαν ἐπὶ τὸ φύσει κινούμενον, οὐ διανο ηθήσεται εἶναί τινα τὸν ταῦτην διαταξάμε νον καὶ ποιήσαντα θεὸν· τὶς ἰδὼν τὴν κατὰ καιρὸν τῆς γῆς καρποφορίαν, καὶ οὐρανόθεν ὑετοὺς καὶ ποταμῶν ἐπιῤῥοίας, καὶ πηγῶν ἀναβλύσεις, καὶ ζώων ἐξ ἀνομοίων γονὰς, καὶ ταῦτα οὐκ ἀεὶ, ἀλλὰ κατὰ καιροὺς ὡρι σμένους γινόμενα· καὶ ὅλως τίς κατανοήσας ἐν ἀνομοίοις καὶ ἐναντίοις, τὴν ἴσην καὶ ὁ μοίαν παρ’ αὐτῶν ἀποτελουμένην τάξιν, οὐκ ἂν ἐνθυμηθείη ὅτι ἔστι μία δύναμις ἡ ταῦ τα διακοσμήσασα· καὶ διέπουσα ὡς ἂν αὐτὴ μένουσα καλῶς· αὐτὰ μὲν γὰρ καθ’ ἑαυ τὰ, οὐκ ἂν συσταίῃ καὶ φανῆ ναι μή ποτε δυνη θείη διὰ τὴν πρὸς ἄλληλα τῆς φύσεως ἐναντιό τητα τὸ μὲν γὰρ ὕδωρ φύσει βαρύ καὶ κάτω ῥέ ον ἐστὶν· αἱ δὲ νεφέλαι κοῦφαι καὶ τῶν ἐλαφρῶν καὶ τῶν ἀνωφερῶν τυγχάνουσι· καὶ ὅμως τὸ βαρύτερον ὕδωρ ὁρῶμεν ἐν ταῖς νεφέλαις βαστα ζόμενον· καὶ πάλιν ἡ μὲν γῆ βαρυτάτη ἐστὶ· τὸ δ’ αὖ τα πάλιν ὕδωρ, κουφότερον ἐστὶ ταύ της, καὶ ὅμως, ὑπὸ τῶν ἐλαφροτέρων τὸ βα ρύτερον βαστάζεται, καὶ οὐ καταφέρεται· ἀλλ’ ἔστηκεν ἀκίνητος ἡ γῆ· καὶ τὸ μὲν ἄῤῥεν οὐ τ’αὐτόν ἐστι τῷ θήλει, καὶ ὅμως εἰς ἓν συνά γεται, καὶ μία παρ’ ἀμφοτέρων ἀποτελεῖται γένεσις τοῦ ὁμοίου ζώου· καὶ συνελόντι φά ναι, τὸ ψυχρὸν τῷ θερμῷ ἐναντίον ἐστὶ· καὶ τὸ ὑγρὸν τῷ ξηρῷ μάχεται, καὶ ὅμως συνελ θόντα, οὐ στασιάζει πρὸς ἑαυτά, ἀλλ’ ἐξ ὁμο νοίας, ἓν σῶμα καὶ τὴν πάντων γένεσιν ἀπο τελοῦσιν· οὐκ ἂν οὖν χα μαχόμενα καὶ ἐναντία ὂντα τῇ φύσει ἑαυτὰ συνήγαγον, εἰ μὴ κρείτ των ἦν καὶ κύριος ὁ συνδήσας αὐτά· ᾧ καὶ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα ὥσπερ δοῦλα δεσπότῃ ὑ πακούοντα εἴκει καὶ πείθεται· καὶ οὐκ εἰς τὴν ἑαυτοῦ φύσιν ἕκαστον σκοποῦν ἀντιμάχε ται πρὸς τὸ ἕτερον· ἀλλὰ τὸν συνδήσαντα κύριον γινώσκοντ αι α , ὁμόνοιαν ἔχουσι πρὸς ἑαυτά· φύσει μὲν ὄντα ἐναντία, τῇ δὲ τοῦ κυβερνῶντος βουλήσει φιλιάζοντα· ἐπεὶ εἰ μὴ κρείττονι προστάξει ἐγεγόνει τούτων μία κρασις, πῶς ἂν τὸ βαρὺ τῷ ἐλαφρῶ· ἢ τὸ ξη ρὸν τῷ ὑγρῷ· ἢ τὸ περιφερὲς τῷ ὀρθῷ· ἢ τὸ πῦρ τῷ ψυχρῶ· ἢ ὅλως ἡ θάλασσα τῇ γῇ· ἢ ὁ, ἥλιος τῇ σελήνῃ· ἢ τὰ ἄστρα τῷ οὐρανῷ οὐνῷ · καὶ ὁ ἀὴρ ταῖς νε φέλαις ἐμίγη καὶ συνῆλθεν, ἀνομοίου οὔσης τῆς ἑκάστου πρὸς τὸ ἕτερον φύσεως; ἔμελλε γὰρ καὶ μεγάλη στάσις γίνεσθαι πρὸς αὐτὰ· τοῦ μὲν, καιοντος· τοῦ δὲ ψύχοντος· καὶ τοῦ μὲν βαρέως κάτω, τοῦ δὲ κούφου ἐκ τῶν ἐν αντίων ἄνω ἕλκοντος· καὶ τοῦ μὲν ἡλίου φωτίζοντος, τοῦ δὲ ἀέρος σκοτίζοντος· καὶ γὰρ καὶ τὰ ἄστρα ἐστασίασαν ἂν πρὸς αὐ τά· ὅτι τὰ μὲν, ἀνωτέρω· τὰ δὲ, κατωτέ ρῳ τὴν θέσιν ἔχει· καὶ ἡ νὺξ δὲ οὐκ ἂν παρε χώρησε τῆ ἡμέρᾳ, ἀλλ’ ἔμενεν ἂν πάντως μαχομένη πρὸς αὐτὴν καὶ στασιάζουσα τούτων δὲ γινομένων, λοιπὸν ἦν ἰδεῖν, οὐκέ τι κόσμον, ἀλλ’ ἀκοσμίαν· οὐκἔτι τάξιν, ἀλλ’ ἀταξίαν· οὐκ ἔ έ τι σύστασιν, ἀλλ’ ἀ σύστατον ὅλον· οὐκ ἔ έ τι μέτρα, ἀλλ’ ἀμε τρίαν· τῇ γὰρ ἑκάστου στάσει καὶ μάχῃ, ἢ πάντα ἀνηροῦντο, ἢ τὸ κρατούμενον μό νον ἐφαίνετο· καὶ τοῦτο πάλιν τὴν τοῦ παν τὸς ἀκοσμίαν ἐδείκνυε· μόνον γὰρ γε νόμενον καὶ λειπόμενον τῇ τῶν ἄλλων χρείᾳ, ἀνάρμοστον τὸ ὅλον ἐποίει· ὥσπερ εἰ καὶ μό νος ποὺς· καὶ μόνη χεὶρ ἀπομείνα σα , οὐκ ἂν 
 [nota bene] ἔσωσεν ὁλόκληρον τὸ σῶμα· ποίος γὰρ κόσμος ἦν εἰ μόνος ἥλιος ἔφαινεν; ἢ σε λήνη μόνη π ο ε ριεπόλει, ἢ νὺξ μόνη ἦν, ἢ ἡμέ ρα ἀεὶ ἐτύγχανε· ποία δὲ πάλιν ἦν ἁρμονί α, εἰ μόνος ἦν ὁ οὐρανὸς οὐνὸς χωρὶς τῶν ἀστέρων, ἢ τὰ ἄστρα χωρὶς τοῦ οὐρανοῦ οὐνοῦ · τί δὲ καὶ χρήσι μον, εἰ μόνη θάλασσα ἦν, καὶ εἰ μόνη γῆ χω ρὶς ὑδάτων καὶ τῶν ἄλλων τῆς κτίσεως με ρῶν ἔκειτο; πῶς δὲ καὶ ἄνθρωπος ἄνος ἐφάνη, ἢ ὅ λως ζῶον ἐπὶ γῆς τῶν στοιχείων πρὸς ἑαυτὰ στασιαζόντων καὶ ἑνὸς ὄντος τοῦ κρατοῦν τος καὶ μὴ δυναμένου πρὸς τὴν τῶν σω μάτων σύστασιν ἀρκεῖν; οὐκ ἂν γὰρ ἐκ μό νου θερμοῦ, ἢ μόνου ψυχροῦ, ἢ μόνου ὑγροῦ ἢ ξηροῦ συνέστη τί τῶν ἄλλων, ἀλλ’ ἦν ἄ τακτα πάντα καὶ ἀσύνθετα καθόλου· ἀ λλ’ οὐκ ἂν αὐτὸ τὸ δοκοῦν κρατεῖν, ἠδυνήθη ἂν συστῆναι χωρὶς τῆς τῶν ἄλλων ἐπικου ρίας· οὕτω γὰρ καὶ νῦν συνέστηκεν· ἐπεὶ οὖν οὐκ ἀταξία ν , ἀλλὰ τάξις ἐστὶν ἐκ τῷ παντὶ, καὶ οὐκ ἀμετρία, ἀλλὰ συμμε τρία· καὶ οὐκ ἀκοσμία, ἀλλὰ κόσμος καὶ κόσμου παναρμόνιος σύνταξις, ἀνάγ κη λογίζεσθαι καὶ λαμβάνειν ἔννοιαν τοῦ ταῦ τα συναγαγόντος καὶ συσφίγξαντος· καὶ συμ φωνίαν ἐργαζομένου πρὸς αὐτὰ δεσπότου· κἂν γὰρ μὴ τοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρᾶται, ἀλλ’ ἀπὸ τῆς τά ξεως καὶ συμφωνίας τῶν ἐναντίων ἐννοεῖν ἐ στι τὸν τούτων ἄρχοντα καὶ κοσμήτορα καὶ βα σιλέα. ὥσπερ γὰρ πόλιν ἐκ πολλῶν καὶ δι αφόρων ἀνθρώπων ἀνων συνιστῶσαν, μικρῶν καὶ μεγάλων, καὶ πλουσίων καὶ πενήτων, καὶ πά λιν γερόντων καὶ νεωτέρων καὶ οἰκουμένην· καὶ τοὺς ἐν αὐτῇ διαφόρους μὲν ὄντας, ὁμονο οῦντας δὲ πρὸς ἑαυτοὺς, καὶ μὴτε τοὺς πλου σίους κατὰ τῶν πενήτων· μήτε τοὺς μεγάλους κατὰ τῶν μικρῶν, μήτε τοὺς νέους κατὰ τῶν γε ρόντων γινομένους, ἀλλὰ πάντας κατὰ τὴν ἰσο μοιρίαν εἰρηνεύοντας, εἰ ταῦτα βλέπομεν, πάν τως ἐννοοῦμεν ὅτι ἄρχοντος παρουσία τὴν ὁμό νοιαν πρυτανεύει κἂν μὴ ὁρῶμεν αὐτὸν· ἡ μὲν γὰρ ἀταξία ἀναρχίας ἐστὶ γνώρισμα· ἡ δὲ τάξις τὸν ἡγεμονεύοντα δείκνυσι· καὶ γὰρ τὴν ἐν τῷ σώματ α ι τῶν μελῶν συμφωνίαν ὁρῶντες, ὅτι οὐ μάχεται ὁ ὀφθαλμὸς τῇ ἀ κοῇ, οὐδὲ ἡ χεὶρ τῷ ποδὶ στασιάζει, ἀλλ’ ἕ καστον τὴν ἰδίαν ἀποτελεῖ χρείαν ἀστασι ά ζει ἀλ στως, ἐννοοῦμεν ἐκ τούτου πάν τως εἶναι ψυχήν ἐν τῷ σώματι τὴν τούτων ἡγε μονεύουσαν κἂν μὴ βλέπωμεν αὐτὴν, οὕτως ἐν τῇ τοῦ παντὸς τάξει καὶ ἁρμονίᾳ, τ ῶ ὸ ν τοῦ παν τὸς νοεῖν ἡγεμόνα θεὸν ἀνάγκη· καὶ τοῦτον ἕνα καὶ οὐ πολλοὺς. καὶ ἡ τάξις δὲ αὕτη τῆς διακοσμήσεως, καὶ ἡ τῶν πάντων μεθ’ ὁμο νοίας ἁρμονία, οὐ πολλοὺς ἀλλ’ ἕνα τὸν αὐτῆς ἄρχον τ α καὶ ἡγεμόνα δείκνυσι λόγον· οὐκ ἂν γὰρ εἴπερ ἦσαν πολλοὶ τῆς κτίσεως ἄρχοντες, ἐ σώζετο τοιαύτη τάξις τῶν πάντων, ἀλλ’ ἦν πά λιν ἄτακτα πάντα διὰ τοὺς πολλοὺς ἕλκον τος ἑκάστου πρὸς τὴν ἑα υ τοῦ βούλησιν τὰ πάντα, καὶ μαχομένου πρὸς τὸν ἕτερον· ὥσ περ ἐλέγομεν τὴν πολιθεότητα ἀθεότητα εἶναι, 
 [nota bene] οὕτως ἀνάγκη τὴν πολύαρχον ἀναρχίαν εἶ ναι· ἑκάστου γὰρ τὴν τοῦ ἑτέρου ἀρχὴν ἀναιροῦν τος, οὐδεὶς ἐφαίνετο λοιπὸν ἄρχων, ἀλλ’ ἦν ἀ ναρχία παρὰ πᾶσιν· ἔνθα δὲ μὴ ἔστιν ἄρ χων, ἐκεῖ πάντως ἀταξία γίνεται· καὶ ἔμ παλιν ἡ τῶν πολλῶν καὶ διαφόρων μία τά ξις καὶ ὁμόνοια, ἕνα καὶ τὸν ἄρχοντα δείκνυ σι· καθάπερ εἴ τις πόῤῥωθεν ἀκούων λύ ρας ἐκ πολλῶν καὶ διαφόρων νευρῶν συγκει μένης καὶ θαυμάζοι τούτων τὴν ἁρμονίαν τῆς συμφωνίας· ὅτι μὴ μόνον ἡ βαρεῖα τὸν ἦχον ἀποτελεῖ· μὴ δὲ μόνη ἡ ὀξεῖα· μὴ δέ μό νη ἡ μέση· ἀλλὰ πᾶσα κατὰ τὴν ἴσην ἀν τίστασιν ἀλλήλαις συνηχοῦσι, καὶ πάντως ἐκ τούτων ἐννοεῖ, οὐχ’ ἑαυτὴν κινεῖν τὴν λύραν, ἀ λλ’ οὐδὲ ὑπὸ πολλῶν αὐτὴν τύπτεσθαι· ἕνα δὲ εἶναι μουσικὸν τὸν ἑκάστης νευρᾶς ἦχον, πρὸς τὴν ἐναρμόνιον συμφωνίαν κεράσαντα· τῇ ἐπιστήμῃ κἂν μὴ τοῦτο βλέπῃ· οὕτῳ παναρ μονίου οὔσης τῆς τάξεως ἐν τῷ κόσμῳ παντὶ· καὶ μήτε τῶν ἄνω πρὸς τὰ κάτω· μήτε τῶν κάτω πρὸς τὰ ἄνω στασιαζόντων· ἀλλὰ μι ᾶς τῶν πάντων ἀποτελουμένης τάξεως, ἕνα καὶ μὴ πολλοὺς νοεῖν, ἀκόλουθόν ἐστι τὸν ἄρχοντα καὶ βασιλέα πάσης τῆς κτίσεως, τὸν τῷ ἑαυ τοῦ φωτί πάντα καταλάμποντα καὶ κινοῦν τα· οὐδὲ γὰρ πολλοὺς εἶναι δεῖ νομίζειν τοὺς τῆς κ τίσεως ἄρχοντας ποιητὰς· ἀλλὰ πρὸς εὐσέβει αν ἀκριβῆ καὶ ἀλήθειαν, ἕνα τὸν ταύτης δημιουργὸν πιστεύειν προσήκει· καὶ τοῦτο τῆς κτίσεως αὐτῆς ἐμφανῶς δεικνυούσης· γνώ ρισμα γὰρ ἀσφαλὲς τοῦ ἕνα τὸν ποιητὴν εἶναι τοῦ παντὸς ἐστὶ τοῦτο· τὸ μὴ πολλοὺς, ἀλλ’ ἕνα 
 [nota bene] εἶναι τὸν κόσμον· ἔδει γὰρ εἴπερ ἦσαν πολλοὶ θεοί, πολλοὺς εἶναι καὶ διαφόρους τοὺς κόσμους· οὔτε γὰρ ἔπρεπε τοὺς πολλοὺς ἕνα κόσμον κατασκευάζειν· οὔτε τὸν ἕνα ὑπὸ πολλῶν ποι εῖσθαι διὰ τὰ ἐκ τούτων δεικνύμενα ἄτοπα· [nota bene] 
 πρῶτον μὲν ὅτι, εἰ ὑπὸ πολλῶν ὁ εἷς ἐγεγόνει κό σμος, ἀσθένεια τῶν ποιησάντων ἦν· ὅτι ἐκ πολλῶν ἓν ἔργον ἀπετελέσθη· καὶ ἐκ πολλῶν ἓν ἐκ τούτου γνώρισμα, οὐ τὸ τυχὸν ἦν τῆς ἀτε λοῦς ἐκάστου πρὸς τὸ ποιεῖν ἐπιστήμης· εἰ γὰρ ἤρκει εἷς, οὐκ ἂν οἱ πολλοὶ τῶν ἀλλήλων ἀνε πλήρουν ἔλλειψιν ἐν θεῶ δὲ λέγειν εἶναι τί ἐ λλειπές, ἀσεβὲς οὐ μόνον, ἀλλὰ καὶ πέρα τῶν ἀθεμίτων ἐστὶ· καὶ γὰρ καὶ τεχνίτην ἐν ἀν θρώποις, οὐκ ἄν τις εἴποι τέλειον ἀλλὰ ἀσθενῆ, εἰ μὴ μόνος, ἀλλὰ μετὰ πολλῶν ἓν ἀποτελοίη ἔρ γον· εἰ δὲ ἕκαστος μὲν ἠδύνατο τὸ ὅλον ἀποτελέ σαι· εἰ πάντες δὲ εἰργάσαντο διὰ τὴν τοῦ γιγνο μένου κοινωνίαν, γελοῖον μὲν ἂν εἴη τὸ τοιοῦτο· εἰ δὲ διὰ δόξαν ἕκαστος εἰργάσατο· ἵνα μὴ ὡς ἀδύνατος ἀπονοηθῆ, κενοδοξίαν πάλιν ἐν θεοῖς λέγειν τῶν ἀτοπωτάτων ἐστὶν· ἔπειτα εἰ ἕκαστος δυνατὸς ἦν πρὸς τὴν τοῦ ὅλου δημιουρ γίαν, τὶς ἡ χρεία τῶν πολλῶν ἑνὸς αὐτάρκους γινομένου πρὸς τὸ πᾶν· ἄλλως τε ἀσεβὲς καὶ ἄ τοπον ἂν φανείη· εἰ τὸ μὲν ποίημα ἓν τυγχά νει, οἱ δὲ ποιήσαντες διάφοροι καὶ πολλοὶ· λό γου ὄντος φυσικοῦ τὸ ἓν καὶ τέλειον τῶν διαφόρων κρεῖττον εἶναι· καὶ τοῦτο δὲ ἰστέον, ὅτι εἰ ὑπὸ πο λλῶν ὁ κόσμος ἐγεγόνει, διαφόρους εἶχε καὶ τὰς κινήσεις καὶ ἀνομοίους ἑαυτῷ· πρὸς ἕκαστον γὰρ τῶν ποιησάντων ἀποβλέπων, διαφόρους εἶχε καὶ τὰς κινήσεις· ἐν δὲ τῇ διαφορᾷ καθάπερ εἴρηται πρότερον, πάλιν ἦν ἀκοσμία καὶ τοῦ παν τὸς ἀταξία, ἐπειδὴ οὐδὲ ναῦς ὑπὸ πολλῶν κυ βερνωμένη κατ’ ὀρθὸν πλευσεῖται· εἰ μὴ εἷς ταύ της τοὺς οἴακας κρατοίη κυβερνήτης· οὐδὲ λύρα ὑ πὸ πολλῶν κρουομένη, σύμφωνον ἀποτελέσει τὸν ἦχον, εἰ μὴ εἷς ὁ ταύτην πλήττων εἴη τεχνίτης· οὐκοῦν μιᾶς οὔσης τῆς κτίσεως, καὶ ἑνὸς ὄντος τοῦ κόσμου, καὶ μιᾶς τῆς τούτου τάξεως, ἕνα δεῖ νοεῖν καὶ τὸν ταύτης βασιλέα καὶ δημιουργὸν· διατοῦτο γὰρ καὶ αὐτὸς ὁ δημιουργὸς, ἕνα τὸν σύ μπαντα κόσμον πεποίηκεν· ἵνα μὴ τῇ τῶν πολλῶν συστάσει, πολλοὶ καὶ δημιουργοὶ νομίζοιντο· ἀλλ’ ἑνὸς ὄντος τοῦ ποιητοῦ, εἷς καὶ ὁ τούτου ποιη τὴς πιστεύηται. καὶ οὐχ’ ὅτι εἷς ἐστὶν ὁ δημιουργὸς διατοῦτο καὶ εἷς ἐστὶν ὁ κόσμος· ἠδύνατο γὰρ καὶ 
 [nota bene] ἄλλους κόσμους ποιῆσαι ὁ θεὸς, ἀλλ’ ὅτι εἷς ἐστιν ὁ [nota bene] 
 κόσμος ὁ γενόμενος, ἀνάγκη καὶ τὸν τούτου δη μιουργὸν, ἕνα πιστεύειν εἶναι· τὶς οὖν ἂν εἴη ὁ τοι οῦτος, καὶ τοῦτο γὰρ ἀναγκαῖον μάλιστα δηλῶ σαι καὶ λέγειν ἵνα μὴ τῇ περὶ τούτων ἀγνοίᾳ πλα νηθεὶς τὶς, ἕτερον ὑπολάβοι, καὶ εἰς τὴν αὐτὴν πάλιν τοῖς προτέροις ἀθεότητα ἐμπέση· νομί ζω δὲ μηδένα περὶ τούτου τὴν διάνοιαν ἀμ φίβολον ἔχειν· εἰ γὰρ δὴ τοὺς παρὰ ποιηταῖς λεγομένους θεοὺς, οὐκ εἶναι θεοὺς ὁ λόγος ἔδει ξε· καὶ τοὺς τὴν κτίσιν θεοποιοῦντας, ἤλ α ε γξε πλανωμένους. καὶ καθόλου τὴν τῶν ἐθνῶν εἰδω λολατρίαν, ἀθεότητα καὶ ἀσέβειαν οὖσαν, ἀ πέδειξεν· ἀνάγκη πᾶσα τούτων ἀναιρουμέ νων, λοιπὸν παρ’ ἡμῖν εἶναι τὴν εὐσεβῆ θρησκείαν· καὶ τὸν παρ’ ἡμῶν προσκυνούμενον καὶ κηρυ ττόμενον τοῦτον μόνον εἶναι θεὸν ἀληθῆ τὸν τῆς κτίσεως κύριον καὶ πάσης ὑποστάσεως δημι ουργὸν· τὶς δὴ οὖν ἐστιν οὗτος, ἀλλ’ ἢ ὁ πανάγι ος καὶ ὑπερεπέκεινα πάσης γεννητῆς οὐσίας, ὁ τοῦ χριστοῦ πατὴρ, ὅστις καθάπερ ἄριστος κυ βερνήτης τῇ ἰδίᾳ σοφίᾳ καὶ τῷ ἰδίῳ λόγῳ τῷ κυρίῳ ἡμῶν ἰησοῦ ἰῦ 
 χριστῶ χῶ · τὰ πανταχοῦ διακυβερ νᾷ σωτηρίως καὶ διακοσμεῖ· καὶ ποιεῖ ὡς ἂν αὐτῷ καλῶς ἔχειν δοκῆ· ἔχει δὲ καλῶς, ὡς γέγονε καὶ ὁρῶμεν γιγνόμενα, ἐπειδὴ καὶ τοῦτο βούλε ται, καὶ τοῦτο οὐκ ἂν τις ἀπιστήσειεν· εἰ μὲν γὰρ ἄλογος ἦν ἡ τῆς κτίσεως κίνησις, καὶ ἁπλῶς ἐφέρετο τὸ πᾶν, καλῶς ἄν τις καὶ τοῖς λεγομένοις ἠπίστησεν· εἰ δέ, λόγῳ καὶ σοφία καὶ ἐπιστή μη συνέστηκε, καὶ παντὶ κόσμῳ διακεκό σμηται, ἀνάγκη τὸν ἐπικείμενον καὶ διακο σμήσαντα τοῦτον, οὐκ ἄλλόν τινα, ἢ λόγον εἶ ναι περὶ τοῦ λό γου τοῦ θεοῦ· λόγον δὲ φημι, οὐ τὸν ἐν ἑκάστῳ τῶν λόγον εἶ ναι τοῦ θεοῦ· λόγον δέ φημι, οὐ τὸν ἐν ἑ κάστῳ τῶν λεγομένων συμπεπλεγμένον καὶ συ μπεφυκὸτα, ὃν δὴ καὶ σπερματικὸν τινα εἰώ θασι καλεῖν· ἄψυχον ὄντα καὶ μὴ δὲν λογιζό μενον μήτε νοοῦντα· ἀλλὰ τῇ ἔξωθεν τέχνη μόνον ἐνεργοῦντα κατὰ τὴν τοῦ ἐπιβάλλοντος αὐτὸν ἐπιστήμην· οὐδὲ οἷον ἔχει τὸ λογικὸν γέ νος λόγον· τὸν ἐκ συλλαβῶν συγκείμενον καὶ 
 [nota bene] ἐν ἀέρι σημαινόμενον, ἀλλὰ τὸν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ θεοῦ τῶν ὅλων ζῶντα καὶ ἐνεργῆ θεὸν θν , αὐτὸν λό γον λέγω, ὃς ἄλλος μὲν ἐστι τῶν γενητῶν καὶ πάσης τῆς κτίσεως· ἴδιος δὲ καὶ μόνος τοῦ ἀγαθοῦ πατρὸς πρς ὑπάρχει λόγος, ὃς τόδε τὸ πᾶν δι εκόσμησε καὶ φωτίζει τῇ ἑαυτοῦ προνοίᾳ· ἀ γαθοῦ γὰρ πατρὸς πρὸς ἀγαθὸς λόγος ὑπάρχων, αὐτὸς τὴν τῶν πάντων διεκόσμησε διάταξιν· τὰ μὲν ἐναντία τοῖς ἐναντίοις συνάπτων· ἐκ τού των δὲ μίαν διακοσμῶν ἁρμονίαν. οὗτος θεοῦ δύναμις καὶ θεοῦ σοφία ὢν· οὐρανὸν οὐνὸν μὲν 
 [nota bene] περιστρ ά έ φει· γῆν δὲ ἀναρτήσας, καὶ ἐπὶ μηδε νὸς κειμένην, τῷ ἰδίῳ νεύματι ἤδρασε· τού τῳ φωτιζόμενος ἥλιος τὴν οἰκουμένην καταυ γάζει· καὶ σελήνη μεμετρημένον ἔχει τὸ φῶς· διατοῦτον καὶ τὸ ὕδωρ ἐπὶ νεφελῶν κρέμα ται· καὶ ὑετοὶ τὴν γῆν ἐπικλύζουσι· καὶ ἡ μὲν θάλασσα περιορίζεται· ἡ δὲ γῆ παν τοίοις φυτοῖς κομᾶ καὶ χλοηφορεῖ. καὶ εἴ τις ἄπιστος ζητοίη περὶ τῶν λεγομένων, εἰ ὅλος ἐστὶ λόγος θεοῦ, μένοιτὸ μὲν ὁ τοιοῦτον ἀμφιβάλλων περὶ λόγου θεοῦ· ἔχει δὲ ὅμως ἐκ τῶν ὁρωμένων τὴν ἀπόδειξιν· ὅτι πάντα λόγῳ θεοῦ θῦ καὶ σοφίᾳ 
 [nota bene] συνέστηκε· καὶ οὐκ ἂν ἡδράσθη τι τῶν γενομέ νων εἰ μὴ λόγῳ ἐγεγόνει· καὶ λόγῳ τῷ θείῳ καθά περ ἐλέχθη· λόγος δὲ ὤν, οὐ κατὰ τὴν ἀνθρώ πων ὁμοιότητα ὥσπερ εἶπον ἐστὶ, συγκείμε νον ἐκ συλλαβῶν, ἀλλὰ τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς πρὸς εἰκὼν ἐστιν ἀπαράλλακτος. ἄνθρωποι ἄνοι μεν γὰρ ἐκ με ρῶν συγκείμενοι καὶ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γενόμενοι· συγκείμενον ἔχουσι καὶ διαλυόμενον τῶν ἑ αυτῶν λόγον· ὁ δὲ θεὸς ὢν ἐστι καὶ οὐ σύνθετος· διὸ καὶ ὁ τούτου λόγος ὢν ἐστι καὶ οὐ σύνθετος, ἀλλ’ εἷς καὶ μονογενὴς θεὸς, ὁ καὶ ἐκ πατρὸς οἷα πηγῆς ἀγαθῆς ἀγαθὸς προελθὼν, τὰ πάντα διακοσμεῖ καὶ συνέχει. ἡ δὲ αἰτία δι’ ἣν ὅλως ὁ τοῦ θεοῦ 
 [nota bene] λόγος τοῖς γενομένοις ἐπιβέβηκεν, ἔστιν ἀληθὼς θαυμαστὴ καὶ γνωρίζουσα, ὅτι οὐκ ἄλλως ἔ πρεπεν, ἢ οὕτω γενέσθαι ὥσπερ καὶ ἔστι· τῶν μὲν γὰρ γενητῶν ἔστιν ἡ φύσις ἅτε δὴ ἐξ οὐκ ὄν των ὑποστάσα, ῥευστή τις καὶ ἀσθενὴς καὶ θνη τὴ καθ’ ἑαυτὴν συγκρινομένη· ὁ δὲ τῶν ὅλων θεὸς ἀγαθὸς καὶ ὑπέρκαλλος τὴν φύσιν ἐστὶ· δι ὸ καὶ φιλάνθρωπός ἐστιν. ἀγαθῷ γὰρ περὶ οὐδε νὸς ἂν γένοιτο φθόνος· ὅθεν οὐδὲ τὸ εἶναί τινι φθο νεῖ· ἀλλά πάντας εἶναι βούλεται· ἵνα καὶ φι λανθρωπεύεσθαι δύνηται· ὁρῶν οὖν τὴν γενη τὴν πᾶσαν φύσιν· ὅσον κατὰ τοὺς ἰδίους αὐ τῆς λόγους ῥευστὴν οὖσαν καὶ διαλυομένην, ἵνα μὴ τοῦτο πάθη καὶ πάλιν εἰς τὸ μὴ εἶναι ἀναλυθῆ τὸ ὅλον, τούτου ἕνεκεν τῷ ἑ αυτοῦ καὶ ἀϊδίῳ λόγῳ ποιήσας τὰ πάντα, 
 [nota bene] καὶ οὐσιώσας τὴν κτίσιν, οὐκ ἀφῆκεν αὐτὴν τῇ ἑαυτῆς φύσει φέρεσθαι καὶ χειμάζεσθαι· ἵνα μὴ και κινδυνεύσῃ πάλιν εἰς τὸ μὴ εἶναι· ἀλλ’ ὡς ἀγαθὸς τῷ ἑαυτοῦ λόγῳ καὶ αὐτῷ ὄντι θεῶ θῶ 
 τὴν σύμπασαν διακυβερνᾶ καὶ καθίστ α η 
 σιν· ἵνα τῇ τοῦ λόγου ἡγεμονίᾳ καὶ προνοίᾳ καὶ διακοσμήσει φωτιζομένη ἡ κτίσις, βεβαίως 
 [nota bene] διαμένειν δυνηθῆ· ἅτε δὴ τοῦ ὄντως ὄντος ἐκ 
 πατρὸς πρς λόγος μεταλαμβάνουσα καὶ βοηθουμένη δι’ αὐτοῦ εἰς τὸ εἶναι, μὴ ἄρα πάθη ὅπερ ἔπαθεν, εἰ μὴ ὁ λόγος αὐτὴν ἐτήρει· λέγω δὴ τὸ μὴ εἶναι, ὅς ἐστιν εἰκών τοῦ θεοῦ θῦ τοῦ ἀοράτου πρωτότοκος πάσης κτίσεως· ὅτι δι’ αὐτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ συ νέστηκε τὰ πάντα τά τε ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρα τα· καὶ αὐτὸς ἐστὶν ἡ κεφαλὴ τῆς ἐκκλησί ας, οἱ τῆς ἐκκλησίας διάκονοι διδάσκου σιν ἐν ἁγίοις γράμμασιν· αὐτὸς γοῦν ὁ παντοδύναμος καὶ παντέλειος ἅγιος ὁ τοῦ πατρὸς πρὸς 
 λόγος· ἐπιβὰς τοῖς πᾶσι καὶ πανταχοῦ τὰς ἑ αυτοῦ δυνάμεις ἐφαπλώσας, καὶ φωτίσας τά τε φαινόμενα, καὶ τὰ ἀόρατα πάντα εἰς ἑαυτὸν συνέχει καὶ συσφίγγει, μηδὲν ἔρημον τῆς ἑαυτοῦ δυνάμεως ἀπολελιπῶς· ἀλλὰ πάντα καὶ διὰ πάντων, καὶ ἕκαστον ἰδία καὶ ἀθρόως ὁμοῦ τὰ ὅλα ζωοποιῶν καὶ δια φυλάττων, τάς τε ἀρχὰς πάσης αἰσθητῆς οὐσί ας, αἵπερ εἰσὶ θερμὴ καὶ ψυχρὰ, καὶ ὑγρὰ καὶ ξηρά, εἰς ἓν συγκεραννύων, ποιεῖ μὴ ἀντιστα τεῖν· ἀλλὰ μίαν καὶ σύμφωνον ἀποτελεῖν ἁρ μονίαν· δι’ αὐτὸν καὶ τὴν αὐτοῦ δύναμιν, οὔτε τὸ πῦρ τῷ ψυχρῷ μάχεται, οὔτε τὸ ὑγρὸν τῷ ξηρῷ· ἀλλ’ ὡς φίλα καὶ ἀδελφὰ καθ’ ἑαυτά ὄντα ἐναντία, συνελθόντα ὁμοῦ, τά τε φαι νόμενα ζωογονεῖ, καὶ τοῦ εἶναι τοῖς σώμασιν ἀρ χαὶ γίνονται τούτῳ τῷ θεῷ θῷ λόγω πειθόμενα· τὰ μὲν, ἐπὶ γῆς ζωογονεῖται· τὰ δὲ, ἐν τοῖς οὐρανοῖς οὐνοῖς συνί σταται· καὶ διατοῦτο θάλαττα μὲν πᾶσα καὶ ὁ μέγας ὠκεανὸς ὅροις τοῖς ἰδίοις ἔχουσι τὴν ἑαυ τῶν κίνησιν· ἡ δὲ ξηρὰ πᾶσα χλοηφορεῖ καὶ κομᾶ παντοίοις καὶ διαφόροις φυτοῖς ὡς προείρηται· καὶ ἵνα μὴ τὸ καθ’ἕκαστον ἐπὶ φανεροῖς ὀνομά ζων ἐνδιατρίβω, οὐδέὲ ἐστι τῶν ὄντων καὶ γινο 
 μένω ν ν , ὃ μὴ ἐν αὐτῷ καὶ δι’ αὐτοῦ γέγονε καὶ ἔστη 
 κε· ᾗ φησι καὶ ὁ θεολόγος ἀνὴρ· ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος 
 καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεὸν καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο· καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγέ νετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν· οἷον γὰρ εἴ τις λύραν μου σικὸς ἁρμοσάμενος καὶ τὰ βαρέα τοῖς ὀξέσι, καὶ τὰ μέσα τοῖς ἄλλοις τῇ τέχνῃ συναγα γὼν, ἓν τὸ σημαινόμενον μέλος ἀποτελοίη, οὕτῳ καὶ ἡ τοῦ θεοῦ σοφία τὸ ὅλον ὡς λύραν ἐπέ χων, καὶ τὰ ἐν ἀέρι τοῖς ἐπὶ γῆς συναγαγὼν· καὶ τὰ ἐν οὐρανῷ οὐνῷ τοῖς ἐν ἀέρι· καὶ τὰ ὅλα τοῖς κατὰ μέ ρος συνάπτων καὶ περιάγων τῷ ἑαυτοῦ νεύματι καὶ θελήματι, ἕνα τὸν κόσμον καὶ μίαν τὴν τούτου τάξιν ἀποτελεῖ καλῶς καὶ ἡρμοσμένως, αὐτὸς μὲν ἀκίνητος μένων παρὰ τῷ πατρὶ πρὶ πάν τα δὲ κινῶν τῇ ἑαυτοῦ συστάσει· ὡς ἂν ἕκα στον τῷ ἑαυτοῦ δοκῇ πατρὶ πρὶ · τὸ γὰρ παράδοξον αὐ τοῦ τῆς θεότητος τοῦτό ἐστιν, ὅτι ἑνὶ καὶ τῷ αὐ τῷ νεύματι πάντα ὁμοῦ καὶ οὐκ ἐκ διαστημά των· ἀλλ’ ἀθρόως ὅλα τά τε ὀρθὰ καὶ τὰ περιφε ρῆ· τὰ ἄνω τὰ μέσα τὰ κάτω· τὰ ὑγρὰ τὰ ψυ χρὰ· τὰ θερμὰ τὰ φαινόμενα καὶ τὰ ἀόρατα περιάγει καὶ διακοσμεῖ κατὰ τὴν ἑκάστου φύ σιν· ὁμοῦ γὰρ τῷ αὐτῷ νεύματι αὐτοῦ, τὸ μὲν ὀρθὸν ὡς ὀρθὸν· τὸ δὲ περιφερὲς περιάγεται· τὸ δὲ μέσον ὡς ἔστι κινεῖται· τὸ θερμὸν θερμαί νεται καὶ τὸ ξηρὸν ξηραίνεται· καὶ τὰ ἄλλα ὡς ἔχει φύσεως ζωοποιεῖται καὶ συνίσταται πα ρ’ αὐτοῦ· καὶ θαυμαστή τις καὶ θεία ἀληθῶς ἀ ἁ ρ μονία ἀποτελεῖ δ ται δι’ αὐτοῦ· καὶ εἶναι ἐκ πα ραδείγματος τό τηλικοῦτον νοηθείη· ἔστω τὸ λε γόμενον ὡς ἐν εἰκόνι χοροῦ μεγάλου· ὡς τοίνυν τοῦ χοροῦ συνεστῶτος ἐκ διαφόρων ἀνθρώπων ἀνων · παί δων γυναικῶν αὖ καὶ γερόντων καὶ τῶν ἔτι νέ ων· καὶ ἑνὸς τοῦ καθηγεμόνος σημαίνον τος· ἕκαστος μὲν κατὰ τὴν φύσιν ἑαυτοῦ καὶ δύναμιν φανῆ· ὁ μὲν ἀνὴρ, ὡς ἀνήρ· ὁ δὲ παῖς ὡς παῖς· ὁ δὲ γέρω ο ν ὡς γέρων· καὶ ὁ νέ ος ὡς νέος· πάντες δέ μίαν ἀποτελοῦσιν ἁρμονίαν· ἢ ὡς ἡ καθ’ ἡμᾶς ψυχὴ ἐν ταὐ τῶ, τὰς ἐν ἡμῖν ἐσθήσεις κατὰ τὴν ἑκάστης ἐνέργειαν κινεῖ· ὥστε παρόντος πράγματος ἑνὸς τὰς πάσας ὁμοῦ κινεῖσθαι· καὶ τὸν μὲν ὀφθαλμὸν, ὁρᾶν· τὴν δὲ ἀκοὴν, ἀκούειν· τὴν δὲ χεῖρα ἅπτεσθαι· καὶ τὴν ὄσφρησιν ἀντιλαμβάνεσθαι· καὶ τὴν γεῦσιν γεύεσθαι· πολλάκις δὲ καὶ τὰ ἄλλα μέρη τοῦ σώματος, ὥστε καὶ τοὺς πόδας περιπατεῖν· ἵνα καὶ τρί τῳ [nota bene] παραδείγματι τὸ λεγόμενον σημανθῇ, ἔοικεν οἰκοδομηθείσῃ μάλιστα μεγάλ ει η πό λει· καὶ οἰκονομουμένη ἐπὶ παρουσία τοῦ καὶ ταύτην οἰκοδομήσαντος ἄρχοντ α ος καὶ βασι λέως, ἐκείνου γὰρ παρόντος καὶ πρ ὸ ο στάττοντος καὶ πρὸς πάντα τὸν ὀφθαλμὸν τείνοντος, ἑ πόμενοι πάντες, οἱ μὲν ἐπὶ τὴν γεωργίαν, οἱ δὲ, ἐπὶ τοὺς ὑδραγωγοὺς ὑδρευσόμενοι στε 
 σπεύδουσιν· ἄλλος δὲ σιτησόμενος προέρ χεται· καὶ ὁ μὲν, ἐπὶ τὴν βουλὴν βαδίζει· ὁ δὲ, ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν εἰσέρχεται· καὶ ὁ μὲν δικαστὴς ἐπὶ τὸ δικάζειν· ὁ δὲ ἄρχων, ἐ πὶ τὸ θεσμοθετεῖν· καθίσταται δὲ εὐθέως ὁ μὲν τεχνίτης ἐπὶ τὴν ἐργασίαν· ὁ δὲ ναύτης ἐπὶ τὴν θάλασσαν κατέρχεται· ὁ τέκτων ἐπὶ τὸ τεκτονε ύειν· ὁ ἰατρὸς ἐπὶ τὴν θεραπείαν· ὁ οἰκοδόμος ἐ πὶ τὴν οἰκοδομίαν· καὶ ὁ μὲν, εἰς τὸν ἀγρὸν βαδίζει· ὁ δὲ ἀπὸ τοῦ ἀγροῦ ἐπανήκει· καὶ οἱ μὲν περὶ τὴν πό λιν ἀναστρέφονται· οἱ δὲ ἀπὸ τῆς πόλεως ἐξέρχον ται, καὶ πάλιν εἰς αὐτὴν ἐπανέρχον τος και ται· πάντα δὲ ταῦτα τῇ παρουσίᾳ τοῦ ἑνὸς ἄρχοντος καὶ τῇ τούτου διατάξει γίνονται, καὶ συνίστανται· κατὰ ταῦτα δὴ καὶ ἐπὶ γῆς τῆς συμπάσης κτίσεως κἂν μικρὸν ᾖ τὸ παράδειγμα, ὅμως μείζονι δια νοία χρὴ νοεῖν· ὑπὸ μιᾶς γὰρ ῥοπῆς νεύματὸς τι νος τοῦ θεοῦ θῦ λόγου ὁμοῦ τὰ πάντα διακοσμεῖται καὶ τὰ οἰκεῖα παρ’ ἑκάστου γίνεται· καὶ παρὰ πάντων ὁμοῦ μία τάξις ἀποτελεῖται· νεύμα τι γὰρ καὶ ταῖς δυνάμεσι τοῦ ἐπιστατοῦντος καὶ ἡγεμονεύοντος τῶν πάντων θείου καὶ πατρι πρι κοῦ λό γου, οὐρανὸς οὐνὸς μὲν περιστρέφ έ ε ται· τὰ δὲ ἄστρα κι νεῖται· καὶ ὁ μὲν ἥλιος φαίνει· ἡ δὲ σελήνη πε ριπολεῖ· καὶ ἀήρ μὲν ὑπ’ αὐτοῦ φωτίζεται· αἰ θὴρ δὲ θερμαίνεται· ἄνεμοι πνέουσι· τὰ ὄρη εἰς ὕψος ἀνατεταμμένα ἵστανται· ἡ θάλασσα κυμαίνει, καὶ τὰ ἐν αὐτῇ ζῶα τρέφεται· ἡ γῆ ἀκίνητος μένουσα καρποφορεῖ, καὶ ὁ ἄνθρω πος πλάττεται, καὶ ζῆ καὶ θ ν ήσκει πάλιν· καὶ ἀ ἁ 
 πλῶς πάντα ψυχοῦται καὶ κινεῖται· τὸ πῦρ καὶ 
 εἰ τὸ ὕδωρ ψύχει, πηγαὶ ἀναβλύζουσι· ποταμοὶ πλημμυροῦσι· κα ὶ ι ροὶ καὶ ὧραι παραγίνονται· ὑετοὶ κατέρχονται· τὰ νέφη πληροῦται· χά λαζα γίνεται· χιὼν καὶ κρύσταλος πίγνυται· πετεινὰ ἴπτανται, ἑρπετὰ πορεύεται· ἔνυδρα νήχεται· θάλασσα πλέεται· γῆ σπείρεται καὶ κατὰ τοὺς ἰδίους καὶροὺς χλοηφορεῖ· φυτὰ αὔξει· καὶ τὰ μὲν, νεάζει· τὰ δὲ, πεπαίνεται· τὰ δὲ αὐξάνεται· γηράσκει καὶ φθίνει· καὶ τὰ μὲν ἀ φανίζεται· τὰ δὲ γεννᾶται καὶ φαίνεται· ταῦ τα δὲ πάντα, καὶ ἔτι πλείῳ τούτων, ἃ διὰ τὸ πλῆθος οὐκ ἰσχύομεν ἡμεῖς λέγειν, ὁ παραδοξο ποιὸς καὶ θαυματοποιὸς τοῦ θεοῦ λόγος φωτίζων καὶ ζωοποιῶν, τῷ ἑαυτοῦ νεύματι κινεῖ καὶ δια κοσμεῖ, ἕνα τὸν κόσμον ἀποτελῶν οὐκ ἔξωθεν ἑαυτοῦ καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις ἀφεὶς· καὶ γὰρ καὶ ταύτας οἷα δὴ καὶ αὐτῶν ποιητὴς ὑπάρ χων, συμπεριλαβών ἐν τοῖς ὅλοις, συνέχει καὶ ζωοποιεῖ πάλιν τῷ ἑαυτοῦ νεύματι, καὶ τῇ ἑ αυτοῦ προνοίᾳ· καὶ τούτου οὐκ ἄν τις γένοιτο πρὸς ἀπιστίαν ἐφόδιον· ὡς γὰρ τῇ ἑαυτοῦ προ νοίᾳ, καὶ σώματα μὲν αὔξει· ψυχὴ δὲ ἡ λο γικὴ κινεῖται, καὶ τὸ λογίζεσθαι καὶ τὸ ζῆν ἔχει· καὶ τοῦτο οὐ πολλῆς ἀποδείξεως δεῖται· ὁρῶμεν γὰρ τὰ γινόμενα· οὕτω δὴ πάλιν αὐτὸς ὁ τοῦ θεοῦ λόγος, ἑνὶ καὶ ἁπλῷ νεύματι τῇ ἑαυτοῦ δυνάμει· τόν τε ὁρατὸν κόσμον καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις κι νεῖ καὶ συνέχει· ἑκάστῳ τὴν ἰδίαν ἐνέργειαν ἀπο διδοὺς· ὥστε τὰς μὲν θείας θειοτέρως κινεῖσθαι· τὰ δὲ ὁρατὰ ὥσπερ καὶ ὁρᾶται· αὐτὸς δὲ ἐ πὶ πάντων ἡγεμών τε καὶ βασιλεὺς καὶ σύστασις γινόμενος τῶν πάντων, τὰ πάντα πρὸς δό ξαν καὶ γνῶσιν τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς ἐργάζεται· μονονουχὶ διὰ τῶν φαινομένων ἔργων αὐτοῦ δι δ άσκων καὶ λέγων· ἐκ μεγέθους καὶ καλ λονῆς κτισμάτων ἀναλόγως ὁ γενεσιουργὸς θεωρεῖται· ὥσπερ γὰρ ἀναβλέψαντας εἰς τὸν οὐρανὸν οὐνὸν · καὶ ἰδόντας τὸν κόσμον αὐτοῦ καὶ τὸ τῶν ἄστρων φῶς· ἔστιν ἐνθυμεῖσθαι τὸν ταῦτα διακοσμοῦντα λόγον θεοῦ θῦ , νοεῖν ἐστιν ἀ νάγκη· καὶ τὸν τούτου πατέρα πρα θεὸν, ἐξ οὗ προϊὼν εἰκότως τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς πρὸς ἑρμηνεὺς καὶ ἄγγελος λέ γεται· καὶ τοῦτο ἐκ τῶν καθ’ ἡμᾶς τίς ἂν ἴ δοι· εἰ γὰρ δὴ λόγου προϊόντος παρὰ ἀνθρώπων, ἐνθυμούμεθα τὴν τούτου πηγὴν εἶναι τὸν νοῦν 
 [nota bene] καὶ τῷ λόγῳ ἐπιβάλλοντες, τὸν νοῦν σημαι νόμενον ὁρῶμεν τῷ λογισμῷ· πολλῷ πλέον μείζονι φαντασίᾳ καὶ ἀσυγκρίτῳ ὑπερο χῇ τοῦ λόγου τὴν δύναμιν ὁρῶντες ἔννοιαν λαμ βάνομεν καὶ τοῦ ἀγαθοῦ πατρὸς πρὸς αὐτοῦ, ὡς αὐτὸς ὁ σω 
 τήρ φησὶν· ὁ ἐμέ ἑωρακώς, ἑώρακε τὸν πατέρα πρα μου· ταῦτα δὲ καὶ πᾶσα θεόπνευστος γραφὴ φανε ρώτερον καὶ κατὰ μεῖζον κηρύττει· ἀφ’ ὧν δὴ καὶ ἡμεῖς τεθαῤῥηκότες ταῦτα σοὶ γράφομεν· καὶ σὺ ταύταις ἐντυγχάνων, δυνήσῃ τῶν λεγομέ νων ἔχειν τὴν πίστιν· λόγος γὰρ ἐκ μειζόνων βεβαι ούμενος, ἀναντήῤῥητον ἔχει τὴν ἀπόδειξιν· ἄνωθεν τοίνυν περὶ τῆς τῶν εἰδώλων ἀναιρέσε ως προησφαλίζετο τὸν τῶν ἰουδαίων λαὸν ὁ θεῖ 
 ος λόγος λέγων· οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον· οὐ 
 δὲ παντὸς ὁμοίωμα, ὅσα ἐν τῷ οὐρανῷ οὐνῷ ἄνω καὶ 
 ἐπὶ τῆς γῆς κάτω· τὴν δὲ αἰτίαν τῆς τούτων κα 
 θαιρέσεως, ἑτέρως σημαίνει λέγων· τὰ εἴδωλα 
 τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον ἔργα χειρῶν ἀν 
 θρώπων· στόμα ἔχουσι καὶ οὐ λαλήσουσιν· ὀφ 
 θαλμοὺς ἔχουσι καὶ οὐκ ὄψονται· ὦτα ἔχου 
 σι καὶ οὐ κακούσονται· ῥίνας ἔχουσι καὶ οὐ 
 κ ὀσφρανθήσονται· χεῖρας ἔχουσι καὶ οὐ ψη λαφήσουσι· πόδας ἔχουσι καὶ οὐ περιπατή σουσιν· οὐ σεσιώπηκε δὲ τὴν περὶ τῆς κτίσε ως διδασκαλίαν· ἀλλὰ καὶ μάλα εἰδὼς αὐτῶν τὸ κάλλος· ἵνα μή τινες τῷ κάλλει τού των ἐναποβλέψαντες, οὐχ’ ὡς ἔργα θεοῦ θῦ , ἀλλ’ ὡς θεοὺς θρησκεύσωσι· προασφαλίζεται τοὺς ἀν θρώπους λέγων· 
 θρώπους λέγων· καὶ μὴ ἀναβλέψας τοῖς ὀφθαλμοῖς 
 καὶ ἰδών τὸν ἥλιον καὶ τὴν σελήνην καὶ πάντα 
 τὸν κόσμον τοῦ οὐρανοῦ οὐνοῦ πλανηθεὶς προσκυνή 
 σης αὐτοῖς, ἃ ἀπένειμε κύριος ὁ θεός σου πᾶ σι τοῖς ἔθνεσι τοῖς ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ οὐνοῦ · ἀπέ νειμε δὲ, οὐκ εἰς τὸ εἶναι θεοὺς αὐτοῖς αὐτά, ἀλλ’ ἵνα τῇ τούτων ἐνεργείᾳ, γινώσκουσιν οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν, τὸν τῶν ἁπάντων δημιουργὸν θεὸν ὥσπερ εἴρηται· ὁ γὰρ ἰουδαὶων πάλαι λαὸς κατὰ πλεῖον εἶχε τὴν διδασκαλίαν· ὅτι μὴ μόνον ἐκ τῶν τῆς κτίσεως ἔργων, ἀ λλὰ καὶ ἐκ τῶν θείων γραφῶν εἶχον τὴν περὶ θεοῦ θῦ 
 γνῶσιν· καὶ καθόλου δὲ τοὺς ἀνθρώπους ἀνους ἀπὸ τῆς περὶ τὰ εἴδωλα πλάνης καὶ ἀλόγου φαντασίας ἀφέλκων, φησὶν· οὐκ ἔσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι 
 [nota bene] πλὴν ἐμουῦ· οὐχ’ ὡς ὄντων δὲ θεῶν ἄλλων κω λύει τούτους αὐτοὺς ἔχειν· ἀλλ’ ἵνα μή τις τὸν ἀληθινὸν ἀποστραφεὶς θεὸν, ἑαυτῷ τὰ μὴ ὄν τα θεοποιεῖν ἄρξηται· ὁποῖοι εἰσὶν οἱ παρὰ ποι ηταῖς καὶ συγγραφεῦσιν ὀνομασθέντες καὶ δει χθέντες οὐκ ὄντες θεοὶ· καὶ αὐτὴ δὲ ἡ λέξις τὸ μὴ εἶναι αὐτοὺς θεοὺς δείκνυσι· δι’ ἧς φησιν, 
 ια´ οὐκ ἐσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι, ὅπερ ἐπὶ μέλλον τος σημαίνεται· τὸ δὲ ἐπὶ μέλλουσι γινό μενον, οὐκ ἔστι τότε ὅτε ταῦτα λέγεται· ἆ ρ’ οὖν ἀνελὼν τὴν τῶν ἐθνῶν, ἢ εἰδώλων .52. ἀ θεότητα, σεσιώπηκεν ἡ ἔνθεος διδασκαλία· καὶ ἁπλῶς ἀφῆκε τῶν τὸ τῶν ἀνθρώπων ἀνων γένος ἄμοιρον τῆς τοῦ θεοῦ γνώσεως φέρεσθαι; οὐχί γε· ἀλλὰ καὶ προα 
 παντᾶ τῇ διανοίᾳ λέγουσα· ἄκουε ἰσραὴλ, κύ 
 ριος ὁ θεὸς σου, κύριος εἷς ἐστι· καὶ πάλιν, ἀγαπήσεις 
 κύριον κν τὸν θεόν σου ἐν ὅλῃ καρδίᾳ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ἰ 
 σχύϊ σου· καὶ πάλιν· κύριον τὸν θεόν σου προσκυνή 
 σεις, καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις καὶ πρὸς αὐτὸν κολληθήση· ὅτι δὲ καὶ ἡ διὰ πάντων καὶ εἰς πάντα τοῦ λόγου πρόνοια καὶ διακόσμησις ἀ πὸ πάσης τῆς θεοπνεύστου γραφῆς μαρτυρεῖται· ἀρ κεῖ τὰ νῦν λεγόμενα δεῖξαι τοῦ λόγου τὴν πίστιν, 
 ἦ φασὶν οἱ θεολόγοι ἄνδρες· ἐθεμελίωσας τὴν γῆν 
 καὶ διαμένει τῇ διατάξει σου· διαμένει ἡμέ 
 ρα· καὶ πάλιν ψάλλατε τῷ θεῷ ἡμῶν ἐν κιθά 
 ρᾳ· τῶ περιβάλλοντι τοὺς οὐρανοὺς οὐνοὺς ἐν νεφέ 
 λαις· τῷ ἑτοιμάζοντι τῇ γῇ ν ὑετὸν· τῷ ἐ 
 ξαγαγόντι ἐν ὄρεσι χόρτον, καὶ χλόην τῇ δου 
 λείᾳ τῶν ἀνθρώπων ἀνων · καὶ διδὸντι τοῖς κτήνεσι τροφὴν· διά τινος δὲ δίδωσιν· ἢ δι’ οὗ καὶ τὰ πάντα γέγονε· δι’ οὗ γὰρ γέγονε, δι’ αὐτοῦ καὶ ἡ τῶν πάν των ἀκολούθως ἐστὶ πρόνοια· τὶς οὖν ἂν εἴη οὗ 
 τος· ἢ ὁ τοῦ θεοῦ λόγος; περὶ οὗ καὶ ἐν ἑτέρῳ λέ 
 γει· τῷ λόγῳ κυρίου οἱ οὐρανοὶ οὐνοὶ ἐστερεώθησαν, καὶ τὸ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύνα μις αὐτῶν· καὶ γὰρ τὰ πάντα ἐν αὐτῷ καὶ δι’ αὐτοῦ γενόμενα διαλέγεται· ἀφ’ ὧν καὶ ἡμᾶς πεί 
 θει λέγουσα· αὐτὸς εἶπε καὶ ἐγενήθησαν· αὐ τὸς ἐνετείλατο καὶ ἐκτίσθησαν· καθὼς καὶ ὁ πάντων μέγας μ ωϋ σῆς ἐν ἀρχῇ τῆς κοσμοποιίας βεβαιοῖ τὸ λεγόμενον ἐξηγούμενος 
 καὶ λέγων· καὶ εἶπεν ὁ θεὸς ποιήσωμεν ἄν 
 θρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοί ωσιν· ἐπειδὴ καὶ τὴν οὐρανοῦ οὐνοῦ καὶ γῆς καὶ πάν 
 των ὑφιστὰς γένεσιν, αὐτῷ εἶπεν ὁ πατήρ πήρ · 
 γενηθήτω οὐρανὸς οὐνὸς καὶ συναχθείτω τὰ ὕδατα καὶ ὀφθείτῳ ἡ ξηρὰ· καὶ ἐξαγαγέτω ἡ γῆ βο τάνην καὶ πᾶν ζῶον· ἀφ’ ὧν καὶ ἰουδαίους ἄν τις ἐλέγξειεν· οὐ γνησίως ἐφιστάνοντας ταῖς γραφαῖς· τίνι γὰρ ἂν τις εἴποι πρὸς αὐ τοὺς, ὡμίλει ὁ θεὸς, ἵνα καὶ προστάττων λαλεῖ· εἰ μὲν οὖν τοῖς γιγνομένοις προσέταττε· καὶ ὡμίλει, περιττὸς ἦν ὁ λόγος· οὔπω γὰρ ἦν, ἀλλ’ ἔμελλε γίνεσθαι· οὐδεὶς δὲ τῷ μὴ ὄντι λαλεῖ· οὐδὲ εἰς τὸ γενέσθαι προστάττει· καὶ λαλεῖ τὸ μηδέπω γενόμενον· εἰ γὰρ τοῖς ἐσο μένοις προσέταττεν ὁ θεὸς, ἔδει λέγειν αὐ τὸν· γενοῦ οὐρανὲ καὶ γενοῦ γῆ· καὶ ἔξελθε βοτάνῃ καὶ ποιήθητι ἄνεμε· νῦν δὲ τοῦτο μὲν οὐκ ἐποίησε· προστάττει δὲ λέγων· ποι ήσωμεν ἄνθρωπον ἄνον , καὶ ἐξελθέτω βοτάνη· ἀφ’ ὧν δείκνυται ὁ θεὸς ὡς πλησίον τινὶ διαλεγό μενος περὶ τούτων ὡς καὶ ὁμιλῶν ἐποίει τὰ ὅλα· τὶς οὖν ἂν εἴη, εἰ μὴ ὁ τούτου λόγος· τίνι γὰρ ἄν τις φαίη θεὸν θν ὁμολογεῖν, ἢ τῷ ἑαυτοῦ λόγω; ἢ τὶς τούτῳ συνῆν ποιοῦντι τὴν γενητὴν πᾶ σαν οὐσίαν, ἢ ἡ τούτου σοφία ἡ λέγουσα· 
 
 [nota bene] ἡνίκα ἐποίει τὸν οὐρανὸν οὐνὸν καὶ τὴν γῆν συμ παρήμην αὐτῷ· ἐν δὲ τῇ οὐρανοῦ οὐνοῦ καὶ γῆς ὀνομα σίᾳ· πάντα τὰ ἐν οὐρανῷ οὐνῷ καὶ γῆ γενητὰ συμπε ριλαμβάνει· συνών δὲ ὡς σοφία καὶ ὡς λόγος, τὸν 
 πατέρα πρα βλέπων ἐδημιούργει τὸ πᾶν καὶ συνί στη, καὶ διεκόσμει· καὶ δύναμις δὲ ὢν τοῦ 
 πατρὸς πρς , τὰ ὅλα εἰς τὸ εἶναι ἰσχυροποίει· ᾗ φησι 
 καὶ ὁ σωτὴρ· πάντα ὅσα βλέπω τὸν πατέρα πρα 
 ποιοῦντα· κᾀγώ ὁμοίως· καὶ δι’ αὐτοῦ καὶ εἰς αὐτὸν τὰ πάντα γεγονέναι, οἱ ἱεροὶ τούτου διδάσκουσι μαθηταὶ· καὶ ὅτι ἀγαθὸν ἐ ξ ἀγαθοῦ γέννημα, καὶ ἀληθινὸς θεὸς ὑ πάρχων, δύναμὶς ἐστι τοῦ πατρὸς πρς καὶ σοφία καὶ λόγος· οὐ κατὰ μετοχὴν ταῦτα ὢν, οὐ δὲ ἔξωθεν ἐπιγινομένων τούτων αὐτῷ κατὰ τοὺς αὐτοῦ μετέχοντας καὶ σοφιζομένους δι’ αὐτοῦ· καὶ δυνατοὺς καὶ λογικοὺς ἐν αὐ τῷ γινομένους, ἀλλ’ αὐτοσοφία αὐτολό γος, αὐτοδύναμις ἰδία τοῦ πατρός πρς ἐστιν· αὐ τοφῶς αὐ το ἀ α 
 λήθεια αὐτοδικαιοσύνη αὐ τοαρετὴ· ναὶ μὴν καὶ χαρακτὴρ καὶ ἀπαύ γασμα καὶ εἰκών· καὶ συνελόντι φράσαι· καρ πὸς παντέλειος τοῦ πατρὸς πρς ὑπάρχων, καὶ μόνος ἐστὶν υἱὸς· εἰκὼν ἀπαράλλακτος τοῦ πατρός πρός · τὶς οὖν ἄν τις ἐξαριθμήσειε τὸν πατέρα πρα , ἵνα καὶ τοῦ λόγου τούτου τὰς δυνάμεις ἐξεύροι; ἔστι γὰρ ὥσπερ τοῦ πατρὸς λόγος καὶ σοφία, οὕτω καὶ τοῖς γεν ν ητοῖς συγκαταβαίνων, γίνεται πρὸς τὴν τοῦ γεννήτορος γνῶσιν καὶ ἔννοιαν· αὐ τοαγιασμὸς καὶ αὐτοζωὴ· καὶ θύρα καὶ ποι μὴν καὶ ὁδὸς καὶ βασιλεὺς καὶ ἡγεμών, καὶ ἐπὶ πᾶσι σωτὴρ καὶ ζωοποιὸς καὶ φῶς ὡς πρόνοια τῶν πάντων· τοιοῦτον ἄρα ἀγα θὸν καὶ δημιουργὸν υἱὸν ἔχων ἐξ ἑαυτοῦ ὁ πα τὴρ, οὐκ ἀφανῆ αὐτὸν τοῖς γενητοῖς ἀπέκρυ ψε· ἀλλὰ καὶ ὡσημέραι τοῦτον ἀποκα λύπτει τοῖς πᾶσι διὰ τῆς τῶν πάντων δι’ αὐ τοῦ συστάσεως καὶ ζωῆς· ἐν αὐτῷ δὲ καὶ δι’ αὐτοῦ καὶ ἑαυτὸν ἐμφαίνει· καθὼς ὁ σωτὴρ σὴρ φη 
 σιν, ἐγὼ ἐν τῷ πατρὶ καὶ ὁ πατὴρ πὴρ ἐν ἐμοὶ· ὥστε ἐξανάγκης εἶναι τὸν λόγον ἐν τῷ γεννήσαν τι· καὶ τὸν γεννηθέντα σὺν τῷ πατρὶ πρὶ διαιωνίζειν· τούτων δὲ οὕτως ἐχόντων καὶ οὐδενὸς ἔξωθεν αὐτοῦ τυγχάνοντος· ἀλλὰ καὶ οὐρανοῦ οὐνοῦ καὶ γῆς καὶ πάντων τῶν ἐν αὐτοῖς ἐξηρτημένων αὐτοῦ, ὅμως ἄνθρωποι παράφρονες παρα γκωνισάμενοι τὴν πρὸς τοῦτον γνῶσιν καὶ εὐ σέβειαν, τὰ οὐκ ὄντα πρὸ τῶν ὄντων ἐτίμησαν· καὶ ἀντὶ τοῦ ὄντως ὄντος θεοῦ, τὰ μὴ ὄντα ἐθεο ποίησαν· τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα λα τρεύοντες· πρᾶγμα πάσχοντες ἀνόητον καὶ δυσσεβὲς· ὅμοιον γὰρ εἴ τις τὰ ἔργα πρὸ 
 [nota bene] τοῦ τεχνίτου θαυμάσειε· καὶ τὰ ἐν τῇ πόλει δημιουργήματα καταπλαγεὶς, τὸν τούτων δημιουργὸν καταπατοίη· ἢ ὡς εἴ τις τὸ μὲν μου σικὸν ὄργανον ἐπαινοίη· τὸν δὲ συνθέντα καὶ ἁρμοσάμενον ἐκβάλοι· ἄφρονες καὶ πολὺ τὸν ὀφθαλμὸν πεπηρωμένοι· πῶς γὰρ ἄ λλως ἂν ἔγνωσαν οἰκοδομὴν, ἢ ναῦν, ἢ λύ ραν, μὴ οὐχὶ τοῦ ναυπηγοῦ ἐργασαμένου, καὶ τοῦ ἀρχιτέκτονος οἰκοδομήσαντος καὶ τοῦ μου σικοῦ συνθέντος· ὥσπερ οὖν ὁ ταῦτα λογιζό μενος μαίνεται, καὶ ὑπερεπέκεινα πάσης 
 [nota bene] μανίας ἐστὶν, οὕτως οὔ μοι δοκοῦσιν ὑγιαί νειν τὴν διάνοιαν οἱ τὸν θεὸν μὴ ἐπιγινώσκον τες, καὶ τὸν τούτου λόγον μὴ θρησκεύοντες· τὸν σωτῆρα τῶν πάντων τὸν κύριον κν ἡμῶν ἰησοῦν ἰν 
 χριστὸν χν · δι’ οὗ τὰ πάντα ὁ πατὴρ πὴρ διακοσμεῖ, καὶ συνέ χει καὶ προνοεῖται τῶν ὅλων· εἰς ὃν σὺ τὴν πί στιν ἔχων καὶ τὸ θεοσεβὲς ὦ φιλόχριστε, χαίρε καὶ εὔελπις γίνου· ὅτι τῆς εἰς αὐτὸν πί στεως καὶ εὐσεβείας ἀθανασία καὶ βασι λεία οὐρανῶν οὐνῶν ἐστὶν ὁ καρπὸς· μόνον ἐὰν κα τὰ τοὺς αὐτοῦ νόμους, ἡ ψυχὴ κεκοσμημένη γέ νηται· ὥσπερ γὰρ τοῖς κατ’ αὐτὸν πολιτευομέ νοις ἔστι τὸ ἔπαθλον ζωὴ αἰώ νιος, οὕτω τοῖς τὴν ἐναντί αν καὶ μὴ τὴν τῆς ἀρετῆς ἀ τρα πόν ὁδεύουσιν· αἰσχύνη με γάλη καὶ κίνδυνος ἀσύγγνωστος, ἐν ἡμέρᾳ κρί σεως ὅτι καίτοι γνόν τες τὴν τῆς ἀληθεί ας ὁδὸν, ἐναντία ὧν ἔγνω σαν ἔπρα ξαν.