Sed ecce contrarium subicit, aut alia fortasse ratio ei 
 occurrit, ex parte corporalem renuntians materiam et ex parte 
 incorporalem. iam ergo ne neutrum sit, utrumque materia 
 censenda est? erit enim corporalis et incorporalis, aduersus 
 renuntiationem rectae rationis illius, plane rationem non reddentis 
 sententiae suae, sicut nec alia reddit. corporale enim 
 materiae uult esse, de quo corpora edantur, incorporale uero 
 inconditum motum eius. \'si enim\', ait, \'corpus tantummodo 
 esset, nihil ei incorporale appareret, id est motus; si uero 
 in totum incorporalis fuisset, nullum corpus ex ea fieret). 
 quanto haec rectior ratio! nisi quod, si tam rectas lineas 
 ducis, Hermogenes, quam ratiocinaris, pictor te bardior non 
 est. quis enim tibi concedit motum in secundam partem

 1 corporalis sit necesse est aut incorporalis siripsi: corporalis sit 
 necesse est aut corporalis F (aut corporalis del. m. 1), coiporalis sit 
 . necesse est PNH1, corporalis aut incorporalis sit necesse est R3 uulno 
 4 et om. F 6 quae R3, quod PNFR1 8 an addidi ratio <illa) 
 fort . 10 in contrarium F 12 ne neutrum R3, nene utrum. P, nouue 
 utrum FRI, noie (= nomine) utrum N 14 rectae rationis R3, reparationis 
 PBI, reciprocationis FR3 (ex Hirsaugiensi) . recipe rois N reddentis 
 R3, reddentes PNFR1 15 nec R3, haec PNFR1 16 materiam 
 F corpora edantur R, corpore dantur PNF 18 esset R . 
 e-ise PNF 20 quando P (corr. R) ratio nisi R3, rationis si 
 PNFBl si tam R3, sit PNFR1 21 ducis IR3, duci PNFR1 ratiocinaris 
 Iun: rationi satis PNFR\', ratio ista R3 te bardior PF, 
 tardior N 22 quis R3, qui PNFR1 
 

 substantiae deputare, cum substantiua res non sit, quia nec corporalis, 
 sed accidens, si forte, substantiae et corpori, ut actus 
 et pulsus, ut lapsus et casus, ita et motus. nam siue (ab alio 
 siue) a semetipso quid mouetur, actus eius est motus, certe 
 pars substantiae non est, sicut tu motum substantiam facis 
 materiae incorporalem. omnia denique mouentur aut a semetipsis, 
 ut animalia, aut ab aliis, ut inanimalia; tamen nec 
 hominem nec lapidem et corporalem et incorporalem dicemus. 
 quia et corpus habeat et motum, sed unam omnibus formam 
 solius corporalitatis, quae substantiae res est. si qua incorporalia 
 eis adsunt, aut actus aut passiones aut officia aut libidines 
 eorum, non portiones deputamus. quo ergo facit portionem 
 materiae in motum disponere. qui non ad substantiam 
 pertinet, sed ad substantiae habitum? quid enim, si immobilem 
 placuisset tibi inducere materiam, numquid immobilitas 
 secunda pars formae uideretur? sic itaque nec motus. sed 
 de motu et alibi licebit. 
 Nunc enim uideo te ad illam rursus rationem reuerti, 
 quae tibi nihil certi renuntiare consueuit. nam sicut nec 
 corporalem nec incorporalem infers materiam, ita nec bonam 
 nec malam adlegas et proinde superargumentans: \'si enim\', 
 inquis, \'esset bona, quae semper hoc fuerat non dosideraret 
 compositionem dei: si esset natura mala, non accepisset 
 translationem in melius, nec quicquam compositionis suae 
 adplicuisset illi deus, tali natura; in uacuum enim laborasset\'.

 1 deputare R3, deputaret PNFR1 corporalis. sed uulgo S et casus 
 scripsi: ut casus PNF siue PNF, si uel Leopoldus ab alio sine 
 addidi 4 quid R, quod PNF actus R, factus PNF 6 denique 
 = namlich, ut saepissime aut a P, aut ut a NF 7 inanimalia 
 in animata F 8 corporale et incorporale P 9 lacunam signaui: 
 uindicamus puto supplendum 10 incorporalia Rs, incorpora PlfFR1 
 11 libidines, eorum uulgo 16 forma = massa materiae cf. 170, 10 sed 
 de R, sed P, sede NF 18 ratione P 19 consueuit NR, consuebit PF 
 20 infers R3, infert PNFR1 21 adlegas et Urs: adlegasset PNF superargumentaris 
 Ellg: superargumentasset PN, super argumenta sed F, 
 superargumentans Rig Oehlerus 22 inquis RNF, iniquius P 
 
 
 uerba haec tua sunt, quorum te et alibi meminisse oportuerat, 
 ne quid his contrarium inferres. sed quoniam de mali et boni 
 ambiguitate super materiam in praeteritis aliquid retractauimus, 
 nunc ad praesentem et solam propositionem et argumentationem 
 tuam respondebo. nec dicam et hic te certum aliquid debuisse 
 pronuntiasse, aut bonam aut malam aut tertium aliquid, sed 
 nec hic quod tibi libuit pronuntiasse custodisse. rescindis 
 enim quod pronuntiasti, nec bonam nec malam, quia, cum 
 dicis: (si esset bona, non desideraret componi a deo,\' malam 
 portendis, et cum adponis: (si esset mala natura, non admitteret 
 in melius translationem\', bonam subostendis. atque ita et boni 
 et mali adfinem constituisti quam nec bonam nec malam 
 pronuntiasti. ut autem et argumentationem, qua putasti te 
 propositionem tuam confirmaturum, retundam, oppono etiam 
 illud: si bona fuisset materia semper, quare non desiderasset 
 in melius reformari? bonum non desiderat quod aut non optat 
 aut non capit profectum, ut fiat de bono melius. aeque si 
 mala natura fuisset, quare non potuerit a deo conuerti, ut a 
 potentiore, ut ab eo, qui lapidum quoque naturam conuertere 
 ualeat in filios Abrahae? nempe ergo non tantum comparas 
 deum materiae sed et subicis, a quo natura materiae deuinci 
 et edomari (in) melius potuisset. sed et quam hic non uis 
 natura malam alibi te confessum negabis.

 19] cf. Mattb. 3, 9. 

 2 inferres B3, infert PNFR1 3 super materiam = plus quam materia 
 postulabat ? 6 bonam aut malam Urs: bona aut mala P NF 7 rescindis 
 R3, reacindes PNFR1 9 dicis si esset R, discissiaset PNF a 
 deo malam portendis R3, habeo (ab eo N) mala portentia PNFM1 
 10 adponis R3, adpones PNFM1 esset R, essent PNF admitteret 
 R3, admitterem PNF 11 sabostendis R3, subostendes PR1, subostendens 
 NF 12 quam JR3, ei quam PNFR1 13 ut autem R3, si autem 
 PNFR1 et argumentationem NF, argumentationem Puulgo 14 op- 
 pono R3, illud oppono PNFR1 16 bonum non desiderat quod scripsi: 
 quod bonum non desiderat PNF 21 deum Lat: dominum PNF Oehlerus 
 22 in add. R3, om. PNFR1 potuisset PNFR1, <non) potuisset J23 
 uulgo 23 malam, <malam)-negabis? van der Vliet negabis R3, 
 negauit PNFR1 
 
 
 De situ materiae id tracto, quod et de modo peruersitatem 
 tuam traducat. subiacentem facis deo materiam 
 et utique locum. illi, qui sit infra deum. in loco ergo 
 materia. si in loco, ergo intra locum: si intra locum, ergo 
 determinatur a loco, intra quem est: si determinatur, habet 
 lineam extremam, quam tu, quantum proprie pictor. agnoscis 
 finem esse omni rei, cuius linea extrema est. non ergo erit 
 infinita materia, quae, dum in loco est, a loco determinatur. 
 et dum determinatur ab illo, extremam eum lineam patitur. 
 at tu infinitam facis dicens: (infinita est autem eo, quod 
 semper est.\' et si qui discipulorum tuorum uoluerit argumentari, 
 quasi infinitam aeuo, non modo corporis intellegi uelis. 
 atquin corporaliter infinitam, ut corporaliter immensam et incircumscriptam, 
 sequentia ostendunt. \'unde,\' inquis, (nec tota 
 fabricatur, sed partes eius.\' adeo corpore infinita, non tempore 
 est, et obduceris corpore eam infinitam faciens, cum 
 locum ei adscribens intra locum et extremam loci lineam 
 includis. sed tamen cur non totam eam formauerit deus non 
 scio, nisi qua aut inualidus aut inuidus. itaque dimidium 
 eius, quae non tota formata sit, quaero. ut qualis tota fuerit 
 agnoscam. debuerat enim deus ut exemplarium antiquitatis ad 
 gloriam operis palam fecisse.

 1 et de (= simul et de). NF, ut de P 2 facis 2?3, facit PNFS1 
 3 lacunam signaui: adsignas (cf. 171, 20) uel simile uerbum intercidisae 
 uidetur 6 quam tu, quantum proprie pictor Eng: quam.. quantum 
 proprie pictor P (inter quam et quantum spatium duarum litteraruin 
 uacuum relictum), quam quantum proprie pictor NF uulgo agnnscis 
 R3, agnoscit PNFR1 H extremam eum lineam van der Tliet: 
 extrema cum linea PNF 10 aut P (corr. R) 11 qui discipulorum 
 R, quid bis ei polorum PNF 12 infinitam R, infinit PNF 13 infhiitam 
 ut corpuraliter om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 1 
 16 obduceris hoc loco = refelleris cum R3, tum PNFB1 17 ei R\\ 
 et PNFR1 extremam R2, extremum PNFR1 18 includis JR3, includes 
 PNFR1 19 aut R iloco priore), ut PNF itaque R3, itaque ut 
 PNFRt, utique fort . 20 ut qualis R:ł, qualis PNFR1 
 
 
 Sit nunc definitiua, sicut rectius tibi uidetur, per 
 demutationes suas et translationes, sit et comprehensibilis, 
 'ut quae fabricatur,\' inquis, ca deo,\' et dispartibilis, quia et 
 conuertibilis et demutabilis, - (demutationes enim eius,\' 
 inquis, \'dispartibilem eam ostendunt\': et hic a lineis tuis 
 excidisti, quibus circa personam dei usus es, praescribens 
 deum illam non ex semetipso fecisse, quia in partes uenire 
 non posset qui sit aeternus et manens in aeuum ac per hoc 
 immutabilis et indiuisibilis. si et materia eadem aeternitate 
 censetur, neque initium habens neque finem, eadem ratione 
 non poterit pati dispertitionem et demutationem, qua nec 
 deus. in aeternitatis consortio posita participet cum illo necesse 
 est et uires et leges et condiciones aeternitatis. aeque 
 cum dicis: \'partes autem eius omnia simul ex omnibus 
 habent, ut ex partibus totum dinoscatur,\' utique eas partes 
 intellegi uis, quae ex illa prolatae sunt, quae hodie uidentur 
 a nobis. quomodo ergo omnia ex omnibus habent, 
 utique ex pristinis, quando quae hodie uidentur aliter habeant 
 quam pristina fuerunt?. 
 Dicis in melius reformatam materiam, utique (de) deterioribus, 
 et uis meliora deteriorum exemplarium ferre? confusa 
 res erat, nunc uero composita est, et uis ex compositis incomposita 
 praeberi? nulla res speculum est rei alterius, id est 
 non coaequalis; nemo se apud tonsorem pro homine mulum 
 inspexit, nisi si qui putat in hac extructione mundi dispositae 
 iam et comptae informem et incultam materiam

 2 sit et comprehenaibilis 123, sic et comprehensibiles PNFR1 3 et 
 dispartibilis quia et coouertibilis et demutabilis scripsi: quia et conuertibilis 
 et demutabilis et dispartibilis PNF 7 illam J23, illum 
 2*NFRl 11 pati ij3, pater PNFIi1 dispertitionem PN, dispersionem 
 F 12 cum R3N, eum PFR1 illo R3, illi PN, illic F 13 et 
 (primum) om. F aeque R3, atque PNFB1 18 utique PN, ut F 
 20 de add. Pam 23 rei alterius NFPam: alterius P 25 dispositae 
 iam et comptae Lat: disposita iam et contempta PNF 
 
 
 respondere. quid hodie informe in mundo, quid retro speciatum in 
 materia, ut speculum sit mundus materiae? cum ornamenti 
 nomine sit penes Graecos mundus, quomodo inornatae materiae 
 imaginem praefert, ut dicas totum eius ex partibus cognosci? 
 certe ex illo toto erit etiam hoc, quod non uenit in deformationem; 
 et supra edidisti non totam eam fabricatam. igitur 
 uel hoc rude et confusum et incompositum non potest in 
 expolitis et distinctis et compositis recognosci, quae nec 
 partes materiae appellari conuenit, cum a forma eius. ex 
 mutatione diuisa, recesserunt.