Sed et illud utique captabitur, de caelo solo et de 
 terra ista scripturam significasse, quod ea in principio deus 
 fecerit, de speciebus autem supra dictis nihil tale, et ideo 
 eas, quae factae non significentur, ad infectam materiam pertinere. 
 respondebimus huic quoque scrupulo. scriptura diuina 
 satis dissereret, si summas ipsas rerum a deo factas commendasset, 
 caelum et terram, habentes utique suggestus suos 
 proprios, qui in ipsis summis intellegi possent. suggestus 
 autem caeli et terrae primo tunc fuerunt tenebrae et abyssus, 
 [et] spiritus et aquae. nam terrae quidem suberant abyssus 
 et tenebrae. si enim abyssus infra terram, tenebrae autem 
 super abyssum, sine dubio et tenebrae et abyssus infra terram. 
 caelo uero spiritus et aquae subiacebant. nam si aquae super 
 terram. quae eam texerant, spiritus autem super aquas, pariter 
 et spiritus et aquae super terram. quae uero super terram,

 1 adJeueretur, non uulgo 2 quod seclusi 4 informe. et acripsi: informe 
 est PNF confusum est. unam van der Vliet (cuitts interpretaHonem 
 (stud. eccl. p. 80) probare non possum) 5 speciem seclwti 
 6 nihil addidi habet PN, habeat F (fort. recte, cf. 142,16) 7 intellegenda 
 esset Urs: intellegendae esse PN, intelligendae se F 9 enim 
 Becluri: antem lun Incitur habens formain F 10 unde add. van der 
 Vliet: (quomodo) Urs 12 quod ea in scripsi: quod eam in PN, quo ea F 
 16 diasereret si sumrnaa NGR3, dissereret summas PBI, diasensi summas F 
 19 fuerant NF, fuerint P uulgo 20 et seclusi: (el. 160, 21) suberaDt 
 scripsi: suberat PN, superat F 24 quae R*, quale PNFR1 
 
 
 ea utique infra caelum. et sicut terra abysso et tenebris, ita 
 et caelum spiritui et aquis incubabat et complectebatur. et 
 ita nouum non est, ut id solum, quod continet, nominetur. 
 qua summale, in isto autem intellegatur et quod continetur, 
 qua portionale. ecce, si dicam: \'ciuitas extruxit theatrum et 
 circum; scaena autem erat talis et talis, et statuae super 
 euripum, et oboliscus super omnia ferebatur\': quia non et has 
 species edixerim factas a ciuitate, non erunt ab ea cum circo 
 et theatro? an ideo non adieci factas has quoque species. 
 quia inerant eis, quae facta praedixeram, et inesse quibus 
 inerant intellegi poterant? sed uacet hoc exemplum, ut humanum: 
 aliud de auctoritate scripturae ipsius arripiam. fecit, 
 inquit, deus hominem de terra et adflauit in faciem 
 eius flatum uitae, et factus est homo in animam 
 uiuam. faciem quidem eius hic nominat, sed nec ipsam 
 factam a deo dixit, cutem uero et ossa et carnem et oculos 
 et sudorem et sanguinem postea loquitur, quae nec tunc facta 
 a deo significauit. quid respondebit Hermogenes? numquid et 
 membra hominis ad materiam pertinebunt, quia non nominatim 
 facta referuntur? an et haec in hominis factitatione censentur? 
 proinde membra erant caeli et terrae abyssus et tenebrae, 
 spiritus et aquae. in corporibus enim membra sunt facta, in 
 corporibus et membra sunt nominata. nullum elementum non 
 membrum est eius elementi, quo continetur. omnia autem 
 elementa caelo aut terra continentur. 
 
 Haec responderim pro scriptura praesenti, quatenus hic

 12] Gen. 2, 7. 

 2 spiritui Bs, spiritus PNFR1 incubabat PF, incumbebat N comte 
 
 plectebatur Oehlerus: complebatur N, complectebantur P, complectabUltur 
 F 4 quasi summale N 7 oboliscue NF, obeliscus P et om. F 
 8 ab ea <factae) fort . 10 quia Rig: qua PNF inesse NB3, inestвep.z,WB\\ 
 11 inerant NR, inerat PF 16 a deo NR, deo PF cutem NGlP . cui 
 tam PFB1 18 significauit PN, significat F 20 in 8. v. P (a m. 1) censentur 
 R3, censetur PNFB1 22 et aquae Ra, ea quae PNFB1 infacta 
 om. P (add. R in mg. ex Htrsaugietvri) enim R3, in Nlf1\'Bl 
 
 
 solorum corporum factitationem commendare uidetur caeli 
 et terrae. sciit esse, qui ultro in corporibus et membra 
 cognoscerent, et ideo compendio usa est prouidit tamen et 
 hebetes et insidiosos, qui dissimulato tacito intellectu ipsis 
 quoque membris uerbum factitationis significatorium exigerent. 
 itaque et propter istos singulas species factas docet aliis in 
 locis. habes Sophiam prior autem abysso genita sum 
 dicentem. ut credas abyssum quoque genitam, id est factam, 
 quia et filios facimus, licet generemus. nihil interest facta 
 an nata sit abyssus, dum initium detur illi,. quod non daretur, 
 si materiae [subiciatur] esset. de tenebris uero ipse dominus 
 per Esaiam: ego, qui struxi lucem et feci tenebras. de 
 spiritu aeque Amos: qui solidat tonitruum et condit 
 spiritum et adnuntiat in homines Christum suum, 
 eum spiritum conditum ostendens, qui in terras conditas 
 deputabatur, qui super aquas ferebatur, librator et adflator 
 et animator uniuersitatis. non .. ut quidam putant, ipsum 
 deum significari spiritum, quia deus spiritus; neque enim 
 aquae dominum sustinere sufficerent. sed eum spiritum dicit, 
 de quo etiam uenti constiterunt, ut ait per Esaiam: quia 
 spiritus a me exiuit, et flatum omnem ego feci. item de 
 aquis eadem Sophia: et quomodo firmos ponebat fontes 
 quae sub caelo. ego eram modulans cum ipso. cum 
 uero et eas species probamus a deo factas, etsi in Genesi 
 tantummodo nominantur sine factitationis mentione,

 7] Proa. 8, 24. 12] Es. 45, 7. 20] Ei. 57, 16. 22] Prone 8, 28. 

 1 commendare R3, commendari PNF 2 sciit rNGR3, scit FRl, 
 :,viat Oehlerus <fllturos) esse van der Vliet 5 sigmficatorium R3, signiicatorum 
 PNFR1 7 habes R3, habere PNFR1 11 subiciatur seclusi 
 ■< f. 160, 19): subiecta R3uulgo, subiciatur <necesse) esset Eng dominus 
 R3 . ad minus PNFR1 14 et adnuntiat-suum fort. delendum suam 
 om, P (add. R ex Hirsaugienai) 16 liberator F 17 lacunam signaui: 
 ..nim credibile intercidisae puto, non iure quidam Eng quidem F 
 1S significari PNFR1, significans R3 uulgo 22 quomodo (= we;) PNt 
 •cf 145, 9), quom R, cum reliqui 24 uero scripsi: ergo PNF probarnus 
 R, prodamus PNF 25 nominantur P, nominatur NF 

 XXXXVII. Xert. III. 

 11 
 
 
 respondebitur fortasse ex diuerso plane factas eas. sed ex materia. 
 ut stilus, quidem Moysei: et tenebrae super aby.ssum et 
 spiritus dei super aquas ferebatur materiam (ipsam)sonet. 
 ceterae uero scripturae quae ex materia factae sunt species 
 in disperso demonstrent. ergo sicut terra de terra, ita et 
 abyssus ex abysso, et tenebrae ex tenebris, et spiritus et 
 aquae ex spiritu et aquis constiterunt? at, sicut supra diximus, 
 non potuit informis fuisse materia, (si) species habebat; *** 
 ut et aliae ex eis sint confectae; nisi quod non aliae, sed 
 ipsae ex semetipsis, - siquidem non capit diuersas fuisse quae 
 iisdem nominibus eduntur — quo iam et operatio diuina otiosa 
 uideri possit, si quae erant fecit, cum generosior esset, quae non 
 erant [facta quam si fierent. igitur ut concludam: aut materiam 
 tunc significauit Moyses scribens: et tenebrae super abyssum 
 et spiritus dei super aquas ferebatur, - at cum 
 hae species alibi postea demonstrantur factae a deo, debuerunt 
 aeque demonstrari ex materia, quam Moyses praemiserat, 
 factae — aut si species istas et non materiam significauit 
 Moyses, ubi materia demonstrata sit quaero. 
 Sed dum illam Hermogenes inter colores suos inuenit, 
 — inter scripturas enim dei inuenire non potuerit — satis 
 est, quod omnia et facta a deo constat et ex materia facta 
 non constat. quae etiam si fuisset, ipsam quoque a deo factam 
 credidissemus, quia nihil innatum praeter deum praescribentes

 2} Gen. 1, 2. 14] ib. 

 2 moysei N, monsei PF, Moysi R uulgo 3 ipsam add. Eng 7 signum 
 interrogationis posui at scripsi: et PNF 8 si add. J23, otn. PNFRa lacunam 
 signaui: (exclusum igitur, si non habebat,) intercidisse puto 
 9 eis scripsi: ea PNF 10 diuersas R, diuersitas PNF 11 quo scripsi: 
 quod PNF et operatio NF, operatio Puulgo 12 si quae erant Rz . 
 si qua ferant PF, si qua erant N generosior esset Rig: generoaiora 
 esset PNP, generatio sola esset Oehlerus 13 facta quam seclusi (quam 
 deleuit iam Rig) 14 scribens N . scribit PPR1, (cum) scribit R3 uuigo 
 15 parenthesin indicaui at PNPRI, aut Rauulgo 16 hae R, lias 
 P (corr. R) NF 20 illam NR, illa P (corr. R) F inuenerit fort . 
 21 potuit Rig, potuerat R3 Gel 23 constat, quae uulgo quae A?, qua 
 PF facta P (corr. R) \' 
 
 
 obtineremus. in hunc usque articulum locus est retractatui, 
 donec ad scripturas prouocata deficiat exhibitio materiae. 
 expedita summa est: nihil inuenio factum nisi ex nihilo, quia 
 quod factum inuenio non fuisse cognosco. etiamsi quid ex 
 aliquo factum est, ex facto habet censum, ut ex terra herba 
 et fructus et pecudes et figuratio hominis ipsius, ut ex aquis 
 natatiles et uolatiles animae. huiusmodi origines [rerum ex his 
 prolatarum] potero materias appellare, sed factas a deo et ipsas. 
 Ceterum omne ex nihilo constitisse illa postremo diuina 
 dispositio suadebit, quae omnia in nihilum redactura est. 
 siquidem et caelum conuoluetur ut liber, immo nusquam 
 fiet cum ipsa terra, cum qua primordio factum est: caelum 
 et terra praeteribunt, inquit; caelum primum et terra 
 prima abierunt, et locus non est inuentus illis, quia 
 scilicet quod finit et locum amittit. sic et Dauid: opera 
 manuum tuarum caeli; et ipsi peribunt. sed et si mutabit 
 illos uelut opertorium, et mutabuntur, et mutari 
 perire est pristino statui, quem, dum mutantur, amittunt. 
 et stellae quidem de caelo ruent, sicut fici arbor 
 cum ualido commota uento acerba sua amittit, 
 montes uero tamquam cera liquescent a conspectu

 ll]Es.34,4. 12] Matth. 24, 35. 13] Apoc. 21,1. 14] Apoc. 20,11. 
 1-V Ps. 101, 26. 27. 16] Ps. 101, 27. 19] Apoc. 6,13. 21] Pa. 96, r). 

 1 offendo in uerbis: in hunc-materiae, quippe quae intolerabilem in modum 
 turbent nexum sententiarum. cohaerere ea arctissime cum eis, quae 
 in initio capitis proferuntur, in aperto est. neque tamen quicquam pwaestab.s 
 trampositione. nescio igitur, an et hic duplex agnoscenda sit recetlsio: 
 sed dum illam-potuerit -- in hunc-materiae. articulum F, artilum P 
 (add. R syll . cu) N retractatui NR, retractaui P (in mg . fort.: retractatui) F 
 3 nisi Oeihlerus: nihil PNF 5 ut ei R, et ex P (corr. R) NF 7 origines i?\\ 
 originis PNFR1 rerum ex his prolatarum seclusi 10 in nihilum R3, 
 ex nihilo PNFRX, ex nihilo (edita in nihilum) Eng 15 finit et locum 
 scripsi: tt finito cum PNRX, et finitio cum F, et finit locum R3 uulgo 
 16 tuarum R3, suarum PNFR1 sed et scripsi: nam et PNF 17 et mutari 
 scripsi: sed et mutari PNF, sed mutari Pam (sed ut genuinam lectionem 
 corruptelae nam olim adscriptum fu:sBe puto; caret enim sensu illud nam) 
 18 quem R3, quae PNFR1 20 acerba R3, acerua PNFR1 21 montes R, 
 niojsea PNF liquescent FR, liquescens P (corr. R), liquescet N 

 11 
 
 
 domini, cum surrexerit scilicet confringere terram. 
 sed et paludes, inquit, arefaciam, et quaerent aquam 
 nec inuenient; etiam mare hactenus. quae omnia et si 
 aliter putauerit [spiritaliter] interpretanda, non tamen poterit 
 auferre ueritatem ita futurorum, quomodo scripta sunt. 
 si quae enim figurae sunt, ex rebus consistentibus fiant 
 necesse est, non ex uacantibus, quia nihil potest ad similitudinem 
 de suo praestare, nisi sit ipsum, quod tali similitudini 
 praestet. reuertor igitur ad causam, definiens omnia ex nihilo 
 edita (ut) in nihilum peruentura. ex aeterno enim, id est ex 
 materia, nihil deus interibile fecisset. nec ex maioribus minora 
 condidisset cui magis congruat ex minoribus maiora producere, 
 id est ex interibili aeternum, quod et carni nostrae 
 pollicetur, cuius uirtutis et potestatis suae hunc iam arrabonem 
 uoluit in nobis collocasse, ut credamus illum etiam 
 uniuersitatem ex nihilo, uelut emortuam, quae scilicet non 
 erat, in hoc, ut esset, suscitasse. 
 De cetero uero statu materiae etsi non est retractandum, 
 — prius enim erat, ut eam esse constaret - tamen 
 acsi constiterit, persequendus est ordo, quo magis eam non 
 esse constet, cuius nec reliquus status consistat, simul ut 
 contrarietates suas agnoscat Hermogenes. prima, inquit, facie 
 uidetur nobis corporalis esse materia; exquisita autem ratione 
 recta inuenitur neque corporalis neque incorporalis. quae est 
 ista ratio recta, quae nihil recti renuntiat, id est nihil certi?

 1] Es. 2, 19. 2J Es. 42, 15; 41, 17. 3] Apoc. 21,1. cf. Ps. 65, 6. 

 2 arefaciam NR, arefaciant P F quaererent P (del . re R) 4 aliter 
 PNF, alter Lat spiritaliter secl. Eng 7 a similitudine P (corr. R) 
 8 similitudini scripsi: aimilitudine PNF, (de)tali similitudine Eng 9 definiens 
 scripsi: definientem PNF 10 ut addidi nihilum B1 (cf, 208,17), 
 nihilo PNFR1 13 interibili NR, interibilia PF aeternum. quod et carlli 
 nostrae pollicetur, cuius uulgo 14 uirtutid et potestatis suae Urs: uirtutes 
 et potestatis suas PNF 15 illum etiam scrtpsi: etiam illum PNF 
 17 erat R3, erit PNFR1 18 statu R, status PNF 21 reliquus status 
 R3, reliquo statu PNFR1 22 agnoscat R, agnoscant PNF 25 id est 
 R3, et est PNFR1 
 
 
 nisi fallor enim, omnis res aut corporalis sit necesse est aut 
 incorporalis, ut concedam interim esse aliquid incorporale, de 
 substantiis dumtaxat, cum ipsa substantia corpus sit rei cuiusque. 
 certe post corporale et incorporale nihil tertium. age 
 nunc sit et tertium, quod illa recta ratio Hermogeniana 
 compererit, quae neque corporalem neque incorporalem materiam 
 facit: ubi est? quale est? quid uocatur? quid describitur? 
 quid intellegitur? (an) tantum hoc ratio renuntiauit, nec 
 corporalem materiam nec incorporalem?