III. EPISTULA FAUSTI. Quaeris a me, reuerentissime sacerdotum, quomodo Arrianis respondendum sit, qui blasphemo ore conantur adserere: non potest, inquit, fieri, nisi ut iunior sit genitus ab ingenito. iuxta quae totum silentium quasi iussus absoluere non tam pro rei instructione quam pro fidei confessione praesumam id primitus obseruans, ne res per se obscuras studio conpositi sermonis inuoluam, sed quaedam pauperis sensus indicia, quae non tam ornatui quam intellectui uideantur seruire, depromam. respondeo ergo, sicut respondere discipuli magistris interrogantibus solent. itaque ad praeceptum beatitudinis uestrae loquor, ut discutiar, inperitiam contestor, ut docear. nam apud eruditissimum si reticeam, uix possum scire, quid nesciam. De ingenito locuturi scire debemus aliud esse rerum substantias, aliud rerum nomina, sicut uerbi gratia, cum aurum 3] cf. Gennad. de uir. ill. c. LXXXVI: legi eius et aduersus Arrianos et Macedonianos paruum libellum, in quo coessentialem praedicat trinitatem, et alium aduersus eos, qui dicunt esse in creaturis aliquid incorporeum, in quo et diuinis testimoniis et patrum confirmat sententiis nihil credendum incorporeum praeter deum. 1 Lucidus-damno om. Baronius praesbyter P epistula S, epistolam P, meam add. v subscripsi om. P 2 astruuntur P assero P damnanda condemno P damnlllo S 3 tertiam hanc Fausti epistulam iam recemuimus in CIaudiani Mamerti editione p. 3-17 (Corp. script. eccles. lat. uol. XI), tibi posteriorem epistulae partem CIaudiani quoque codicibus seruatam ampliore adnotatione critica inuenies adornatam. hoc loco satis habuimus codicis Sangallensis tantum adferre lectiones omnes; compendio M significamus lectiones selectas e CIaudiani Mamerti codir cibus uel aliquot uel omnibus depromptas 4 INCIPIT EPISTULA Sa-I FAUSTI 8 5 queris 8 7 inquid S, inquiunt v 8 que S 9 presummam S 11 sermones S seu S quedam S inditia 8 14 prea ceptum S 15 discutias-doceas v 16 erudissimum S reticiam 8 17 loquuturi S atque argentum dixeris, non statim metallum ipsum, sed metalli uocabula protulisti. etenim aurum aliud est in proprietate generis, aliud in appellatione sermonis, aliud est, cum illud nominamus, aliud cum tenemus. Genitus et ingenitus significatio est deitatis, non ipsa deitas, naturae est appellatio, non natura. ingeniti et geniti nuncupatio ad hoc ualet, ut quis ex quo subsistat intellegas et non patrem ex filio, sed filium ex patre esse cognoscas. principium ex principio et unum est et initio caret, quomodo si dicas: deus ex deo, non tamen duo dii, sed unus deus. genitus ergo, ingenitus et ex utroque procedens personas indigitat, non naturas. maiestas enim, quae patri est indiscreta cum filio et spiritu sancto, distingui nominibus potest, ordinari gradibus non potest. Hoc loco praescius oportet intentionem mentis admoueas. dicis forsitan: quia ex illo est, posterior illo est. age ad haec intellectum nostrum aliquibus conparationibus nutriamus. uideamus, si aliqua res ex alia existat, quae tamen illa, ex qua existit, non sit aetate posterior. uerbi gratia hoc ipsum filii nomen ex patris deriuari nomine creditur nec tamen posterius inuenitur, quia, nisi iste nasceretur, pater ille non diceretur. ecce nomen, quod absolute coaeuum illi est, a quo est, et, cum filius ex patre sit, patri nomen filius facit. adquirit genitori uocabulum pietatis persona nascentis. cum hoc ex illo sit, nec hoc posterius nec aliud probatur antiquius. et cum brachii nomine filius ex operum uirtutibus nuncupetur, ecce brachium procedit ex corpore et tamen brachii aetas corporis non praecedit. uerbum ex uoce profertur et tamen, cum ex ore 25] Esai. 53, 1. 2 etenim v, enim S 3 apellatione 8 ö naturae scripsi, natura S nuncupacio S 8 patrem S cognuscas S 10 unus ds S, unus dicitur v 11 ingenitus et scripsi, et ingenitus S, et ingenitus et v utroque Cani- sius, utraque S probante Mommseno procedens] persona add. Mommsen indigitat v, indig\' at S (erat n in rasura), indicat Kruschius 12 que S 15 oportit S 16 aege S 18 ex alia v, exilia S que S illa v, illi S Kruschius 19 fili, 8 20 diriuari S 24 personae v 27 corpus v precedit S nascatur, uoce esse posterius non probatur. ignis et caloris indiuisa societas, sed cum calor indubitanter ex igne esse intellegatur, tamen ignis nequaquam calore suo prior esse dinoscitur. ecce rem, quae existere uidetur ex alia et tamen ei, de qua existit, sine ulla temporis intercessione coniuncta est. Cum autem ad deum uenimus, hoc est genitus, quod iustus et iustitia, sapiens et sapientia, misericors et misericordia. absolute ex deo iusto atque sapiente secundum apostolum oriri intellegimus iustitiam atque sapientiam. et sicut numquam iustus sine iustitia, numquam sapiens sine sapientia fuit, ita filius ex patre, sed numquam (pater) potuit esse sine filio. Absque dubio Arriani saluatorem nostrum negare non audent, sed, dum minorem dicunt, deum adserere non possunt. deus enim naturaliter plenitudinis dignitate subsistit et eorum impietas unum se deum colere prima confessione testatur. sed quia iuniorem, per eum, qui putatur senior, duos facit et soliditatem unitatis intersecat. nam ipsum nomen minoris alterum, qui illo sit maior, ostendit. quis illo antiquior, qui de se ipse pronuntiat: ego sum alpha et w, primus et nouissimus, qui a Iudaeis qui esset interrogatus ita respondit: principium quod et loquor uobis, qui ueridica per prophetam uoce confirmat: ante me non fuit deus et post me non erit? si pater hoc dicit, inferiorem post se non coepisse confirmat, si filius, ante se (patrem) penitus non fuisse pronuntiat. de hoc propheticus sermo euidenter insinuat: hie est deus noster et non reputabitur alius ad eum, et post haec: inter 8] 1 Ioann. 3, 7. 19] Esai. 44, 6; Apoc. 1, 8. 21] Ioann. 8, 25. 22] Esai. 43, 10. 25] Bar. 3, 36. 26] Bar. 3, 38. 1 nascatur scripsi, nascitur S caloris scripsi, calor S Krxtschius 2 calore v 4 ex alia scripsi cum Kruachio coll. p. 169, 18, eiilia S, ex illa v 7 misericors et misericordia delet Mommsen 11 pater addidi, om. S 16 incertum utrum quia an qui exstet in S, qui v et Kruschius 18 quid esse S corr. man. alt . ipso v 19 alfa S w] o S 20 a scripsi, cu S iudeis S qui esset v, quiesse S 21 uiridica S 24 patrem addidi. om . S penitus S fuisset Canisius 26 hec S homines uisus est et cum hominibus conuersatus est. secundum haec ergo inter genitum et ingenitum nec ordo est, quia unus est, nec tempus interest, quia primus est, nec postponendus est, quia solus est, nec minor dicendus est, quia plenus est, ergo solus deus perfectus simplicisque naturae, inaestimabilis et inpassibilis, etsi eum secundum carnem passum esse pro nobis ueraciter et salubriter confitemur. Post haec sequenti loco quaeris a me, quomodo iuxta substantiam dei in epistula quadam scriptum sit: nihil sensit patientis sensu, sed sensit conpatientis affectu. Primo hoc, quod nec philosophos latuit, scire promptissimum, (quia) in homine diuersae affectiones, id est iustitia, misericordia, sanctitas, beneuolentia, pietas res accedentes sunt et ideo affectus uocantur. deus uero his non passibiliter afficitur, quia ei inesse iugiter et naturaliter dinoscuntur. ergo quod in homine affectus et gratia, in deo uirtus est et natura. nam quod dictum est: nihil sensit patientis sensu, sed sensit conpatientis affectu, cur quisquam illo sensu dicere non praesumat, quod etiam propheticum commemorat: domine, ne in ira tua arguas me neque in furore tuo corripias me, et: iurauit dominus nec paenitebit eum, et iterum: iratus est dominus populo suo et abominatus est hereditatem suam. et item diuerso affectu Iacob dilexisse et Esau odio habuisse describitur. contristari in peccatis nostris et laetari dicitur in operibus suis et affectibus subiacens de 9] Faustus epist. VII. 19] Psalm. 6, 2; 37, 2. 21] Psalm. 109, 4. Psalm. 105, 40. 28] Mal. 1, 2; Rom. 9,13. 8 quaeris — 14 afficitur affert CIaud. Mam. 13 (p. 26,12 Engelbr.) 15 ergo - 16 natura affert CIaud. Mam. I 3 (p. 27, 7 E) . 2 hec S 5 solus ds S, dicitur v 8 queris S 10 patientis scripsi, cf. infra lin. 17, pacientell S (erat s in ras.), patiente v conpatientis scripsi, conpacientes S, compatiente v 11 phylosophos S prumptissimum S 12 quia insertti ex CIaud. Mam. 13, p. 26,17 E., om. S affectionis S 14 possibiliter v 16 et] ex v utroque loco, Red cf. CIaud. Mam. I. c . 17 pacientis 8 18 conpacientis S 21 penitebit S 23 diuersu S 24 ,:odio 8 IIabuisse S discribitur S se ipse dicit: paenitet me fecisse hominem. et de summa caeli sede pronuntiat: Saule, Saule, quid me persequeris? nam et conpatientis ostendere uidetur affectum, cum dicit: esuriui et dedistis mihi manducare, sitiui et dedistis mihi bibere et reliqua huiusmodi, quae memoriae abundanter occurrunt. Quomodo ergo, si quisquam sacerdos multiplici linguarum scientia praeditus et in medio diuersarum gentium constitutus Hebraeum Hebraeo, Graecum Graeco, Romanum Romano instructurus adloquio secundum singulorum intellectum uerba conformet et iuxta uniuscuiusque sensum oris sui coaptet adloquium et dissonis unius cordis et [peccatoris] pectoris uoces in uarios dispenset auditus, ita et deus cum homine locuturus adsumere dignatur hominis linguam formam etiam suscepturus humanam per intellectuum nostrorum sonos ordinationum nostrarum contestatur affectus. nam dum quinque humanorum sensuum officia describens ita dicit: oculi domini super iustos et aures eius ad preces eorum, et iterum: os domini locutum est, item: et odoratus est odorem suauitatis, et: manus mea fecit haec omnia. caelum mihi thronus est, terra autem scabellum pedum meorum, cordibus nostris efficientias insinuat rerum sui significatione membrorum, unde pro ineffabili eius circa humanum genus dignatione, quae seruos amicos ac filios nominare (et) conpellare non despicit, ut homo cum eodem uicissim humano ore et more conloquitur. 1] Gen. 6, 7. 2] Act. 9, 4. 4] Matth. 25, 85. 17] Psalm. 33,16. 18] Esai. 1, 20. 19] Gen. 8, 21. 20] Esai. 66, 2 et 1. 1 penitet 8 3 fortasse iam scribendum conpacientis S affectum uidetur v 8 preditus S 9 hebreu hebreo S gregum grego S 11 conformet Hartelius, confirmet S 12 dissonis (= tis, qui diuerso sermone utuntur) S, dissonas Hartelius et Kruschius et peccatoris] expectatas v peccatoris uncis inclusi suadente Hartelio, retinet Kruschius coll. Ruricii ep. 11 in pectore peccatoris 13 loquaturus S 14 homines S 15 intellectum nostrum r sonus S 16 testatur v 17 offitia S describens v, discribes S 21 scabillum S 23 p 8 efficiabili v 24 que S, om. v nominare del. Kruschius suadente Mommseno et add . v, om. S conpellere S 25 dispicit S ut v, et S 26 conlocutus v Ceterum dei ira iustitia est, dei furor seueritatis uigor est, dei iurasse definisse est, dei paenituisse sententia tamen saepe mutata, et, cum se persequente aliquo laedi dicit, crimen laedentis ostendit. intercluditur nobis omnimodis orationis ministerium omnisque ratio, qua deus uel intellegitur uel praedicatur, si haec humani sermonis commercia subtrahuntur. cur ergo dici inter ista non possit: sed sensit conpatientis affectu? Si ergo discutienti magistro simplex et aperta responsio satisfecit, transeamus ad tertiam quaestionem, qua ut respondeam praecipis, quae in rebus humanis corporea quaeue incorporea sentienda sint. ad haec aliqua non pro sensus mei praesumptione depromam, sed pro sanctorum opinione seniorum, praesertim cum haec animum laedere non possint et ad fidem nutrire possint et usque ad id, quo patri filius aequalis appareat, contra Arrianas armare atque erigere ualeant prauitates. Ergo quando de tractatu altiori conlatio est, ad subtiliorem intellectum sensus et animus praeparandus est. nonnulli eruditissimi patrum alia adserunt esse inuisibilia, alia uero incorporea. quicquid creatum est materiam uideri et factori suo conpreheusibile et corporeum esse definiunt. nam et animarum et angelorum naturam adserunt esse corpoream pro eo, quod initio circumscribatur et spatio. nam sicut in quodam sancti Hieronymi tractatu legimus: globos, inquit, siderum 23] Hieron. comm. in Iob 25 (XXVI 727 Migne). 19 quicquid — uideri affert CIaud. Mam. 1 10 (p. 50, 16 E.) . 23 globos-arbitrantur affert CIaud. Mam. I 10 (p. 51, 24 E.) . 1 ceterum S 2 penituisse S sententia 81 sepe S 3 mutata CoMMtMS, muta S ledi S ledentis S 5 d3 S, dicitur v predicatur S 6 sermones S 8 discucienti S 9 terciam S questionem S 10 a uerbis praecipis ut respondeam (sic!) incipiunt codices CIaudiani Mamerti precepis S 11 ad] huc pertinere uidentur uerba a 82 in fntJrg. addita: uentilatione huius questionis minime sensos S presumptione S 12 depromam M, promam S oppinione S 13 presertim S Mere S 14 possent S appereat S 15 erigere M, regere S 16 alciori S 17 preparandus S 19 materia S 20 conprehensibilem S 22 circumscribantur v spacio S 23 hyeronimi S globus S inquid S poratos esse spiritus arbitrantur, et item: si angeli, inquit, caelestia etiam corpora ad conparationem dei inmunda esse dicuntur, quid putas homo aestimandus est? sed inter haec ideo tu animam negas esse corpoream, quia iuxta aliquorum opinionem nec localis sit nec qualitate (aut quantitate subsistat, quod de sola dei maiestate) credi debere manifestum est. legimus enim in quodam receptissimo patrum tractatu: ingredi, inquit, et implere omnia soli est possibile trinitati, quae sic uniuersae intellectualis naturae efficitur penetratrix, ut non solum circumplecti eam atque ambire, sed etiam inlabi ei et uelut incorporea corpori possit infundi. licet enim pronuntiemus nonnullas spiritales esse naturas, ut sunt angeli, archangeli ceteraeque uirtutes, ipsa quoque anima nostra uel certe aer iste subtilis, tamen incorporeae nullatenus aestimandae sunt. habent enim secundum se corpus, quo subsistunt, licet multo et inconparabiliter tenuius, quam nostra sunt corpora, secundum apostoli sententiam dicentis: et corpora caelestia et corpora terrestria. quibus pro manifesto colligitur nihil esse incorporeum nisi solum deum et idcirco ipsi tantummodo posse penetrabiles omnes (spiritales) atque intellectuales esse substantias. Quae cum ita sint, obicis mihi ideo animam non esse corpoream, quia, ut dictum est, nec localis sit nec qualitate aut 8] Cassian. coll. VII 13 (II 192, 19 Petschenig). 19] I Cor. 15, 40. 1 si — aestimandus est affert CIaud. Diam. I 12 (p. 53, 13 E.) . 18 nonnullas-aestimandae affert CIaud. Diam. I 8 (p. 47, 22 E.), II 10 (p. 139, 16 E.) . 16 habent-sunt corpora affert CIaud. Mam . 116 (p. 61, 10 E.) . 24 obicis-dubites affert CIaud. Mam. 116 (p . 62, 2 E.) . 2 inquid S etiam M, om . S 4 est M, om. S ideo om. v 6 autmaiestate M, om. S 7 enim om. M 8 inquid S 9 sic S uniuersa S 10 paenitratrix S 13 nullas S 14 cgtereque S 15 acerte S 17 et U inconparabiliter om. Cassianus 18 tenuis S 19 dicentes S 20\'p 8 21 collegitur S 23 spiritales addidi ex Cassiano, om. MS Kruschim atque om. M 24 que S incorpoream v quantitate subsistat. quod cuius periculi sit ita (credere in subsequentibus demonstrabitur. nunc uero) in hoc tractatus nostri status habita discussione pendebit, ut si nec localis sit nec quantitati subiaceat, esse eam haud dubie incorpoream concedamus. si uero demonstraro eam quantitate determinari locoue concludi, consequenter eam etiam corpore contineri nec ipse iam dubites. quomodo non localis est, quae inserta membris et inligata uisceribus solis motibus uaga conditione substantiae tenetur inclusa? quodsi localem non esse animam ideo adserendum putes, quod per diuersa sensibus euagetur et cogitationibus differatur, primum intellegendum est, quod aliud sit animae status, aliud is, qui de anima nascitur, cogitationis affectus. quamobrem aut hoc potius aestimandum est, quod, si quando sibi aliquid imaginatur, magis cum suis intra semet ipsam motibus occupetur et, si quid aliud est, quod aspicere uidetur, magis ei in recordationis speculo describatur. nam quando absentem carum suum cogitat, numquid iam uelut ipso conspecto desideriis satisfecit? aut cum uerbi gratia Petri aut Pauli speciem intra mentis arcana depingit, numquid statim intimas paradisi sedes, ubi eos esse nouimus, penetrauit? aut cum sibi in corde diuitis illius dammas ex lectione proposuit, 21] Luc. 16, 22. 7 quomodo-inclusa affert CIaud. Diam. III 14 (p. 181, 14 E.) . 11 aliud-describatur affert CIaud. Mam. 124 (p. 84, 4 E.) . 17 quandosatisfecit affert CIaud. Mam. I 25 (p. 87, 14 E.) . 21 cum-descendit affert CIaud. Mam. III 13 (p. 178, 24 E.) . 1 sit periculi v credere-uero om. S consequentibus CIaud. Mam. I 16 2 demonstrabimus CIaud. Mam. 1. 1 . hac v tractatus M, status S 3 status M, om. S 4 quantitate S, qualitati v aut dubie S, indubie CIaud. Mam. I. I . 5 demonstraro eam Canisius, demonstrare ea S, eam demonstrauerimus M Kruschius, demonstrauero eam v 6 corpori 81 7 dubitis S 9 assumendum v 11 deferatur 82 12 his S, hic v 13 aut om. M, ut v, sed cf. CIaud. Mam. p. 84, 6 E . 15 occupatur Mv illud S, sed cf. CIaud. Mam. I.Z . 16 recordationis M et CIaudianus I. c., cordationes 81, cordationis 82 discribatur S 17 suum carum v iam om. M et CIaud. Mam. 1. 1 . 18 conspectu S desideriis CIaud. Mam. 1. I., desiderii S, desiderio M 19 si ante speciem add. S 20 paradysi S nouimus S7, nouissimos 81 numquid iam ad tormentorum eius loca ac uiuis inaccessibilia inferi profunda descendit? Haec omnia procul dubio aut secum intra pectoris arcana per uarias similitudines fingit aut certe, si extra animae sedem instabilis cogitatio lubrico motu agitata discurrit, hoc ipsud localiter agit. et siue urbem siue quamcumque regionem cogitet, ibi tantum sensu commorante defigitur, quo animi intentione raptatur. imaginari sibi aliqua potest, conplecti omnia simul non potest. cum ergo anima Alexandriam uel Hierosolymam cogitauit, si uere illic tota sui praesentia, ut arbitraris, interfuit, referat nobis situs locorum, uultus hominum, motus actusque populorum. sed hoc ipsud, quod nunc inter nos commercia sermonum mutua spiritus actione miscemus, loqui me uobiscum sed apud conscientiam meam sentio, ad uos uero me accessisse non sentio. nam si uere anima cum suis ferri sen- . sibus creditur, et his, quorum reminiscitur, ipsa per se suis cogitationibus praesentatur. ecce per haec praesentis temporis momenta uos cogito et animo reminiscente uos uideo et quorum (reminiscor) omnimodis, quid geratis et utrum quieti an lectioni uel orationi uacetis, ignoro. sed hoc ideo euenit, quia ad uos cordis affectu, non ipsa substantiae meae ueritate peruenio. neque enim in suis motibus, quos nunc optimos nunc pessimos esse sentimus, animae nostrae natura consistit. nam si per cogitationes suas constare credenda est, cur eis interdum euanescentibus atque pereuntibus ipsa in sui uigore atque alacritate perdurat? quantae ergo in nobis frequentissimae cogitationes et curae etiam salubriter moriuntur et uitae magis 9 anima-populorum affert CIaud. Mam. III 10 (p. 172, 1 E.) . 1 eius tormentorum t\' loca ac uiuis M, loco cuius S 2 inferri S, inferni v discendit S 3 inter S 5 instabili S mutu S 9 anima S1 alexandriilam S (n in ras.) hyerusolima S 10 si uere M, siue S lillt S (erat aut) 11 motus] ritus M 12 ipsu S 13 actione miscemus M, actione scimus S loqui me M, loquimur S 14 uero M, om. S 15 accessise S 16 reminiscimur M 17 presentatur S presentis S 18 reminiscentes S pro et post uideo exspectaueris sed quorum mN. M Kruschius 19 reminisoor addidi coll. lin. 16, om. MS 25 euaniscentibus S 26 quante S frequentissime S 27 cogitacionis S libertati interioris operantur! si ipsis anima constaret, absque dubio ipsis pereuntibus superesse non posset. unde hoc magis ipsa conscientiis nostris ratio loquitur, quod unaquaeque anima aut multiplicia cogitata rerum causis intra se concepta parturiat aut sensus suos uelut quaedam officia aut ministeria diuersis necessitatibus occupanda dispergat, ipsa uero in conclaui corporis sui semel de eo exitura requiescat. Quamobrem localem esse ipsam ut denuo sufficiens proferamus exemplum, nonne anima Lazari morante uita intra corpus fuit, recedente autem uita de habitaculo corporis exulauit et rursum intra exanimum refusa corpus illo, unde absentauerat, euocata remeauit? tunc eam, quam et hospitii habitatione depulsam et rursum intra hospitium, unde absentauerat, restitutam uides, localem non esse contendis? sed quid ego haec de corruptibili homine loquar, cum ille, cuius caro non uidit corruptionem, inmaculatam quidem animam possederit, sed localem, quam utique intra se habuit, quando adfixus est in patibulo, extra se procul dubio emisit, quando iacuit in sepulchro. quomodo non est localis, quam caro continet, coniungit uita, mors separat? quodsi, ut dicis, localem necessitatem animarum natura non recipit, non desunt ergo et de regione paradisi illae, quae carcere clauduntur inferni? dic, quaeso, si locales non sunt, quomodo peccatores a coetibus consortiisque iustorum uastum illud chaos tristi interiectione discriminat, ut 15] Act 2, 31. 22 si locales - transmeare affert CIaud. Mam. III 9 (p . 169, 2 E.) . 1 libertati v, libertatis M Mommsen, liberati S Kruschius 2 possit S 3 nos S unaquequae S 5 sensus suos uelut om. MMommsen quadam S offltia S 6 occupandis 81 corr . claui S 9 morante S (an man. alt.), manente v et M 11 intra exanimum M, extra animu S se ante absentauerat utroque loco add. Mv 12 tamquam Mv et Kruschius ex v hospicii S 18 inter v absentiauerat S 14 uidis 8 et ante localem add. Mv et Kruschius contendisse S ergo S 18 extra M, intra S 19 contenit S uita coniungit M Kruschius 20 quod si ut M, quod sic S 21 recepit 81 paradysi S 22 ille S 23 consorciisque S 24 iustum v, uacuum CIaud. Mane. III 9 XXI. Fust. 12 neque hinc illuc possint accedere neque inde huc transmeare? iam illud manifestissimum est, ut quantitate circumscribantur, quae spatiis continentur. si agnouisti animam localem, concede corpoream. dic mihi, anne ipsa gloriosi anima redemptoris nostri reliquit mundum, quando conscendit ad caelum? Ego autem ne angelos quidem locales esse dubitauerim, quos certum nunc in caelestibus contineri, nunc per aeris uacuum ferri, nunc ad terrena dimitti, quos sermo diuinus ascendentes et descendentes in patriarchae uisione describit, qui utique, si locales non essent et ubique essent, adesse atque discedere ascensu descensuque non possent. ipse beatissimus Gabriel, qui se ante dominum adstare testatur, cum caelorum dominum Mariae infundendum uisceribus nuntiaret cumque sub dominicae oculis genetricis adsisteret, sine dubio caelo deerat, maria non superuolabat, uacua atque diffusa uasti aeris non inplebat, sed illum tantum locum, in quo aderat, occupabat. quae cum ita sint, quicquid locum occupat, corpus est et nescio, quomodo locali lege non teneatur, qui de loco ad locum mittitur et uelut corpus motu accessuque transfertur, mole descendit, mobilitate discurrit, uadit, redit, absentat, ascendit. uel ille, credo, localis est, qui ex eo in caelo non est, ex quo est eiectus e caelo, nec se solum localem esse prodidit, qui secum tertiam partem stellarum ex alto proturbatus abstraxit. dic mihi, si corpus non habet, in illa deiectione quid decidit? 1] Luc. 16. 26. 9] Gen. 28, 12. 13] Luc. 1, 19. 24] Apoc. 8, 12. 12 ipse-occupabat affert CIaud. Mam. III 6 (p . 162, 7 E.) . 1 illuc r, illud S, illo M possit S 2 ut] quod r 5 consurrexit M 8 est post certum add. M celestibus 8 uacuu S, uacua M 10 discribit S 11 qui om. S adesse] esse S 12 discendere S discensoque S possint S 13 gabrihel S dum S, deum M 14 marie S 15 adsisterit 81, adstaret CIaud. Mam. III 6 16 deerat M, erat S uenti ante uasti add. S 17 inplebat M, placebat S tantum modo M quo om. S aderat S cum CIaud. Mam. I l., erat M 18 que S ista S et om. S 20 uiutu Sx accessoque Sl 21 discendit Sl discendit S 22 illo S est qui - e caelo om. S 23 solum] solidum et Kruschius 24 terciam S 25 quid decidit Schottus, qui decidit S Kruschtus, quid cecidit M quid illi negas corporalem naturam, cuius negare non audes ruinam? et si, ut dicis, corpus non habet, non ardebit. ubi autem nisi in corpore sentiet ignem illum, qui paratus est diabolo et angelis eius? iam illud dici superfluum puto illum de aeris istius conuersatione quandam crassitudinem de elementorum concretione traxisse. dic mihi, si corpus non habuit, ubinam in aere concretio, ubi sese haec ipsa nescio quae colligere potuit crassitudo, si secum aliquid corporale de illa caelesti arce non detulit? alienum, ut uideo, corpus ad tormenta portabit. corpus itaque esse etiam ex tua adsertione recognosce. corpus est, quod inficitur, quod maculatur, quod quacumque ex accedenti adiectione uitiatur. Hic ergo dudum primogenitus angelorum nunc princeps factus est tenebrarum et quasi corporeus pulcher ante, nunc degener, dudum caelesti splendore conspicuus, nunc tetro infernalis peccati horrore foedatus. corpus, inquam, est, quod habitatione depellitur, quantitate circumscribitur, qualitate mutatur, dolore conficitur. quae cum ita sese habeant, qui incorpoream dicunt animam, uide, in quam profundum se crimen inmergaut. iam primum cum auctor uniuersitatis deus omnia in numero et pondere fecisse referatur, ergo anima a materia uniuersae creaturae excepta esse creditur, quae non est corporea nec localis est, si loco non continetur, ergo ubique diffunditur, omnia intrare, inplere et ubique praesens esse dicitur ac, si creatori suo creatura sociaretur et fragilitas auctori suo, non 3] Matth. 25, 41. 20] Sap. 11, 21. 9 alienum — portabit affert CIaud. Mam. III 8 (p. 167, 22 E.) . 1 audis S 2 si ut M, sic S 8 qui paratus-illum om. S 5 de] in v quendam S 7 habet v ubi v in aere M, inherere S sese M, se S, se ante potuit coZloc. v que S 8 collegere S 9 arche 8 nt] & S tormentum v 10 portabis v sua v 11 recognusce S infinitur 8 12 quecuque S uitiatur M, uertatur S 13 princeps M, primus S 14 tenebrorum S et quasi -Į}ag. 180, 22 habere naturam non exstat in codicibus CIaudiani digener 81 16 habitatione Mommsen, habet actione S 18 sese acripsi, esse S, om. v habeat S quin corpoream Sx, qui incorpoream 83 19 animum S 22 que S 28 ego S 24 presens S si Schottus, sic S 12* iam res dei, sed pars dei aestimanda iungitur. uide, quo adsertores suos ducat alti prolapsus erroris. equidem nobis ea, quae supra uos sunt, inuisibilia sunt, sed omnia illi, sicut conprehensibilia, ita et corporea sunt, qui ex nihilo fecit omnia, quae sicut opere instituit, ita et materia incorporauit et rebus omnibus. inter quas et anima censetur, sicut distribuit pondus, numerum (atque mensuram), ita et posuit quantitatem. Inter haec si forte, ut dictum est, adserendum aliquis putet, quod illa angelicae subtilitate naturae quaedam contagio aeris huius admixtione collecta flammis inuenietur obnoxia, ergo in aere solo, prout ait, si aereum est, quod ardebit, non in illo, sed extra illum poena desaeuiet. sed absque dubio non aliud est quam substantia corporis, ubi dominari poterit uis doloris. uide, quo tendat inprudens et inperita persuasio, quae, incorporeum cum loquitur, etiam inconprehensibilem confitetur ac sic condito adscribit operi, quod soli conpetit conditori, ac rebus creatis communicat priuilegia maiestatis et indebitam facturae potentiam usque ad factoris extendit iniuriam. si bene requiramus, ad quos rerum exitus animum referas, haec uel maxime diabolum credulitas ex illa beatae sedis statione deuoluit et propter hoc angeli perdidit dignitatem, dum se dei praesumit habere naturam. Unus ergo deus incorporeus, quia et inconprehensibilis et ubique diffusus, ex nullius enim facturae corporeae (materia) 4 qui ex — quantitatem affert CIaud. Mam. II 3 (p. 105, 16 E.) . 1 aestimanda] deo add. Mommsen 2 prolapsus CIaud. Mam. II 3, pro lapsos S, per lapsus v errores S equidem v, quidem S 3 illa v 5 que S incorporauit CIaud. Diam. I. I., corporauit S 7 et ante numerum add. v atque mensuram addidi ex CIaud. Mam. I. c., om. S quantitatem CIaud. Mam. I. c., qualitates S 8 hae S 9 subtilitas v quedam S, quadam v contagione v 10 inueniatur v 11 in aere solo v, pro aere uidetur dio exstare in S, in diabolo Kruschius 12 extra t-, ex S desaeuiet Hartelius, desatui & S, desaeuiret v 14 quae scripsi, qui S 15 incorporeum cum scripsi, incorpore cum S, incorporeum eum Kruschius in indice s . u. loqui, incorporeum v 17 communicant S 18 facturae scripsi, futurae S, creaturae v 20 maximae S crudelitas r 22 habere suprascr. 81 24 corpore v materia materiale Hartclius, materiale MS, an materia ille scribendum ? corpore materiale Mommsen, re uiateriale Kruschius (in emendandis p. LXX VIIj materiale sumpsit exordium, et ideo coaeternus filius patri, quia ex nullo opere conditus nullisque initiis circumscriptus super omnia, quae figulo suo conpreheusibilia atque corporea intra mundi corpus operatus est, incorporea maiestate diffunditur, ex ingenito genitus, id est ex patre, sed semper cum patre his, quae excitauit ex nihilo, indiscreta sancti spiritus societate dominatur. Arnen.