I. EPISTULA FAUSTI AD LUCIDUM PRERBVTERUM. DOMINO DEUINCTISSIMO ET MIHI SPECIALI AFFECTU UENERANDO AC SUSPICIENDO FRATRI LUCIDO PRESBVTERO FAUSTUS. Grandis caritas est parum cauti fratris errorem per dei gratiam et adiutorium magis uelle curare, quam, sicut summi antestites meditantur, ab unitate suspendere. quid possum de hoc sensu, sicut uis, cum unanimitate tua per litteras loqui, cum te praesens multa et blanda et humili conlocutione numquam potuerim ad uiam ueritatis adtrahere? loquentes ergo de gratia dei et oboedientia hominis id omnimodo statuere debemus, ut neque proni in sinistram neque inportuni in dexteram regia magis gradiamur uia. illud autem uenerationem tuam dixisse miratus sum, quod nullus umquam sub religiosa professione contra catholicam fidem uel scripserit uel praedicauerit, cum plurimi multiplices et profanos errores suos etiam scriptorum monumentis crediderint inserendos, qui tamen Christiano 12] Num. 21, 22._ 1 Epistulae Fawti ad Lucidum et Lucidi ad Faustum continentur duobus libris manuscnptis, codice Parisino lat . 2166 saec. VIIII (P), qui Fausti libros de gratia praebet, et codice Sangallensi 190 saec. VIIII (S), qui etiam reliquas Fausti epistulas suppeditat; praeterea Hincmarus (H) utramque epistulam in libro de praedestinatione dei et libero arbitrio c. 1 (CXXV 79 Migne) exhibet 2 epistula - presbyterum om. P presbiterum S 3 deunctissimo P uenerandao P 4 suscipiendo HP presbitero S 5 grandes S 6 adiutoriurn] auxilium v adiutorium u et gratiam P 7 antistites P2 ab unitate H, abonitate P, a bonitate S 8 uis] ais v 9 allocutione Baronius 10 ni v S (erat t in ras.) dei gratia H 11 id] in S 12 neque-sinistram suprascr 81 inportune S regiam .. uiam P regia magis] regi S 15 catholica S 16 pluremi S 17 crediderimus P XXI. Fsnst. 11 nomine gloriabantur. breuiter ergo dicam, quantum cum absente loqui possum, quid sentire cum catholica ecclesia debeas, id est, ut cum gratia domini operationem baptizati famuli semper adiungas et eum, qui praedestinationem excluso labore hominis adserit, cum Pelagii dogmate detesteris. Anathema ergo illi, qui inter reliquas Pelagii inpietates hominem sine peccato nasci et per solum laborem posse saluari damnanda praesumptione contenderit et qui eum sine gratia dei liberari posse crediderit. Item anathema illi, qui hominem cum fideli confessione solemniter baptizatum et adserentem catholicam fidem et postmodum per diuersa mundi huius oblectamenta et temptamenta prolapsum in Adam et originale peccatum perisse adseruerit. Item anathema illi, qui per dei praescientiam hominem deprimi in mortem dixerit. Item anathema illi, qui dixerit illum, qui periit, non accepisse, ut saluus esse posset [id est de baptizato uel de illius aetatis pagano, qui credere potuit et uoluit]. Item anathema illi, qui dixerit, quod uas in contumeliam non possit adsurgere, ut sit uas in honorem. Item anathema illi, qui dixerit, quod Christus non pro omnibus mortuus sit nec omnes homines saluos esse uelit. Cum autem ad nos in Christi nomine ueneris aut cum a sanctis sacerdotibus euocatus fueris, tunc oportuna, si dominus iusserit, locis suis testimonia proferemus, quibus et quae catholica sunt manifestentur et quae catholicis contraria 2 catholica] et add. S eclesia S 3 operatione S semper] per\'& e 4 et] ad H predistinationem S, praedistinationem P exclusa P 5 asserit P 6 ille S pelagill S (erat i in ras.) impietates P 7 saluari om. S 8 presumptione S 10 illi om. S 11 asserentem P lep 12 huius modi Baronius et temptamenta om. P, & tamenta S 13 originali peccato v asseruerit P 14 prescientia S in mortem deprimi hominem P 16 adcepisse P 17 posse P id est-noluit P, om. HS, [ quare uncis inclusi 19 quod om. S in contumila S, contumeliae P 20 posset S 22 uellit PS 23 nos ex mos S uenerit P 24 fuerit P oportune P 25 proferimus PS 26 que utroque loco S sunt euprascr. S 1 catholicis] sunt add. Baronius destruantur. nos autem per inluminationem Christi ueraciter et, confidenter adserimus et eum, qui periit per culpam, saluum esse potuisse per gratiam, si gratiae ipsi famuli laboris oboedientiam non negasset, et eum, qui per gratiam ad bonae consummationis metas seruitio obsequente peruenit, cadere per desidiam et perire potuisse per culpam. nos ergo per medium Christo duce gradientes post gratiam, sine qua nihil sumus, laborem officiosae seruitutis adserimus. sed omnimodo adrogantiam et praesumptionem laboris excludimus, ut totis uiribus desudantes, ne gratia in nobis euacuetur, quidquid de manu domini susceperimus, donum pronuntiemus esse, non praemium, scientes laboris ipsius fructum officii rem esse, non meriti, cum euangelista dicentes: serui inutiles sumus, quod debuimus facere fecimus. Haec, quae strictim pro epistulae breuitate memorata sunt, aut recipere se aut respuere unanimitas tua recurrente sermone respondeat. ceterum qui hanc ueritatis mensuram gratia praecedente et conatu adsurgente non sequitur, dignus erit, qui a sacris liminibus arceatur. ego tamen indiuiduam mihi bonitatem tuam toto sincerae benignitatis amplexu in uia retinens intra matris ecclesiae gremium permanere repudiato hoc errore desidero. qui si cito respuatur, ignorantia fuisse uidebitur, blasphemia uero reputabitur, si pertinaciter defendatur. grauem namque in auctorem retorquemus inuidiam, si dicamus, quod ei possibilitatem capessendae salutis noluerit dare qui periit, [ei dumtaxat, qui capere iam possit arbitrii libertatem,] 13] Luc. 17, 10. 1 distruantur P, destruuntur S 2 adserimur Sl, asserimus P 3 ipse i Mommsen ipsius famulatui Baronius G desideam P 8 officiose S, laboriosae Baronius asserimus P 9 presumptionem S 11 susciperimus P pronuntiamus v 12 premium S, praecium P, pretium H 13 euangelistjja dicente\' S 15«perP abreuitate S, braeuitate P 16 recepere PS 17 gratiam P 19 a om. H liminibus ex luminibus P tamen] autem Baronius mihi om. v . 20 sincere Pin-gremio Ba- ronius 21 eclesiae S permanere] te add. Mommsen 22 ignorantiae P fuissae P 24 graue S namquae P 25 capisendae P 26 ei-libertatem P, orn. HS, quare wncin inclusi posset v II* cum minime negare possimus, quod mandati praeuaricatorem in iudicii sui examinatione damnabit. qui enim non est. obnoxius de suscepto, nescio quomodo reus possit esse de perdito. ac sic peccantes in deum, cuius in primis incautius adseruimus gratiam, in postremis eius uidebimur inpugnare iustitiam. Huius autem epistulae exemplar mecum reteneo in conuentu sanctorum antestitum, si ita necesse fuerit, proferendum. quam si suscipiendam putauerit fraternitas tua, aut subscriptam manu propria mox remittat aut sequentibus scriptis omnino se inprobasse respondeat. quodsi eam subscriptam, ut dixi, transmittere nolueris, aperte adhuc te in errore persistere ipso silentio conprobabis ac proinde iam necessitatem mihi facies ad personam tuam publicis conuentibus exponendam. et ideo secundum haec, quae a me sunt directa, rescribe, utrum ea remotis circuitionibus aut agnoscas aut respuas. [Auxanius in Christi nomine episcopus relegi et Faustus exemplar epistulae meae relegi et Paulus episcopus in Christi nomine relegi et Eutropius in nomine Christi episcopus Pragmatius in Christi signo episcopus Patiens in Christo episcopus Eufronius relegi et admiratus sum plenitudinem sanctam Megethius episcopus relegi et Eutropius in nomine Christi episcopus relegi et Leucadius in nomine Christi episcopus relegi et De 2 examinatio P (ne man. alt.) 3 reus om. H de suprascr. P1 esse possit. Baronius 4 si S incautius om. v 5 asseruimus P postrimis S uidiuimur S 7 reteneo] PS 9 subscriptam r, subscripta P, susscripta S 11 si om. S 12 remittere H 14 publices S 15 ut HS Kruschius 16 remo|tis S (erat r in ras.) post respuas quae uncis inclusimm uerba in P solo exstant, in S uoce respuas pag. 48 finitur, quae sequuntur pag. 4.9 (lragmentum prologi Baudoniuiani) cum antecedentibus non cohaerent; sed pag. 328 post epistulam Felicis ad Desiderium episcopum Cadurcensem (cf. Canisius, lect. ant. V, 551) haec exstant: item alia manu faustus exemp epistule meae religi & subscrip, quae ad epistulam Fausti modo a nobis recensitam pertinent, cum epi- stula Lucidi subsequatur; eadem uerba habet H, om. P 24 megitius P lulianus in nomine Christi episcopus Lucidus presbyter.] Item alia manu: Faustus exemplar epistulae meae relegi et subscripsi. II. EXEMPLAR EPISTULAE LUCIDI PRESBVTERI. DOMINIS BEATISSIMIS ET IN CHRISTO REUERENTISSIMIS PATRIBUS EUFRONIO, LEONTIO, FONTEIO, UIUENTIO, MAMERTO, PATIENTI, UE- RIANO, AUXANIO, FAUSTO, PAULO, MEGETHIO, GRAECO, EUTROPIO, LEONTIO, CLAUDIO, MARCELLO, CROCO, BASILIO, CLAUDIO, URSICINO, PRAETEXTATO, PRAGMATIO, THEOPLASTO, LEUCADIO, UIUENTIO, IU- LIANO, AMICALI, IOANNI, OPILIONI ET LICINIO EPISCOPIS LUCIDUS PRESBVTER. Correptio uestra salus publica et sententia uestra medicina est. unde et ego summum remedium duco, ut praeteritos errores accusando excusem et salutifera professione me diluam. Proinde iuxta praedicandi recentia statuta concilii damno uobiscum sensum illum, qui dicit laborem humanae oboedientiae diuinae gratiae non esse iungendum, qui dicit post primi hominis lapsum ex toto arbitrium uoluntatis extinctum, qui dicit, quod Christus dominus et saluator noster mortem non pro omnium salute susceperit, 2 presbiter P 6 exemplar—presbyteri deest in P, item exemplar libelli Lucidi presbyteri H prsbi S 7 reuerendis P 8 Eufronio— 13 presbyter] leontio eufronio fontegio uiuentio mamerto patienti uiriano auxanio fausto megetio paulo graeco eutropio leucadio basilio leontio claudio pragmatio marcello praetextato iuliano amicali iohanni opilioni licinio uiuentio theoplasto episcopis lucidus P, eufronio, uiuentio, ueriano, paulo, eutropio, marcello, claudio, leontio, mamerto, auxanio, megetio, leontio, croco, ursicino, fonteo, patienti, fausto, graeco, claudio, basilio, praetextato, pragmatio, uiuentio, ioanni episcopo, theoplasto, iuliano, opilioni, leocadio, amicali et licinio presbyteris lucidus H 9 auxiano S 10 baselio S 11 pretextato S leocadio S • u uentio S 12 opiloni S lycinio S episcop S 13 prBi S 15 remedium P bis preteritos 8 adcusandos P eonfessione P 17 lecentia S 18 humanae oboedientiae laborem P 20 primum P 22 dominus etj ao P 23 salutem S susciperit P. qui dicit, quod praescientia dei hominem uiolenter conpellat ad mortem uel quod dei pereant uoluntate, qui pereunt, qui dicit, quod post acceptum legitime baptismum in Adam moriatur, quicumque deliquerit, . qui dicit alios deputatos ad mortem, alios ad uitam praedestinatos, qui dicit ab Adam usque ad Christum nullos ex gentibus per primam dei gratiam, id est per legem naturae in aduentum Christi fuisse saluatos eo, quod liberum arbitrium ex omnibus in primo parente perdiderint, qui dicit patriarchas ac prophetas uel summos quosque sanctorum etiam ante redemptionis tempora in paradisi habitatione deguisse, qui dicit ignes et inferna non esse. haec omnia quasi impia et sacrilegiis repleta condemno. Ita autem adsero gratiam dei, ut adnisum hominis et conatum gratiae semper adiungam et libertatem uoluntatis humanae non extinctam, sed adtenuatam et infirmatam esse pronuntiem et periclitari eum, qui saluus est, et eum, qui periit, potuisse saluari. Christum etiam deum ac saluatorem nostrum, quantum pertinet ad diuitias bonitatis suae, pretium mortis pro omnibus obtulisse et, quia nullum perire uelit, qui est saluator omnium hominum, maxime fidelium, diues in omnibus, qui inuocant illum. et quia in tantis rebus conscientiae satisfaciendum, memini me ante dixisse, quod Christus pro his tantum, quos credituros praesciuit, aduenisset sententias u 2 quod] cum add. P 3 legitimi P 4 moriator P 5 predistinatos PS 7 nullus P, nullum Baronius 8 nature S 9 eo] et v ex omnibus (= ex toto, cf.pag. 165,20) om. P, eis omnibus Kruschiw ex Mommseni coniectura 10 perdiderent pI, perierit Kruschius ex Mommseni h coniectura 11 dicit om. S patriarcas P (\'h man. alt.) quoque S 12 in par. hab.] intra paradisum P 14 qui-esse om. P 16 annisum P t 17 humane S 18 atenuatam P 19 pereclitari S, periclitare P 20 petiit P dominum Baronius ac] et Baronius 21 nostrum om. v omnibus] hominibus add. H praetium P 22 optulisse S uellit P 28 hominum om. P 24 et quia — p. 167,17 puniendos om. P 25 satisfaciendum] est add. H Kruschius dominicas sequens, quibus ait: sicut filius hominis non uenit ministrari, sed ministrare et animam suam redemptionem dare pro multis, et illud: hic est calix sanguinis mei noui testamenti, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum, uel illud apostoli: sicut semel statutum est hominibus mori, ita et Christus semel oblatus est ad multorum exhaurienda peccata. Nunc uero sacrorum testimoniorum auctoritate, quae abunde per spatia diuinarum inueniuntur scripturarum, et seniorum doctrinae ratione patefacta libens fateor Christum etiam pro perditis aduenisse, quia eodem nolente perierunt. neque enim fas est circa eos solum, qui uidentur esse saluati, inmensae diuitias bonitatis ac beneficia diuina concludi. nam si Christum his tantum remedia adtulisse dicimus, qui redempti sunt, uidebimur absoluere non redemptos, quos pro redemptione contempta constat esse puniendos. Adsero etiam per rationem et ordinem saeculorum alios lege gratiae, alios lege Moysi, alios lege naturae, quam deus in omnium cordibus scripsit, in spe aduentus Christi fuisse saluatos, nullos tamen ex initio mundi ab originali nexu nisi intercessione sacri sanguinis absolutos. profiteor etiam aeternos ignes et infernales flammas factis capitalibus praeparatas, quia perseuerantes in finem humanas culpas merito sequitur diuina sententia, quam iuste incurrunt, qui haec non toto corde crediderint. orate pro me, domini sancti et apostolici patres. 1] Matth. 20,28. 3] Matth. 26, 28. 6] Hebr. 9, 27. 1 sicut H, sic S, om. v uenit non H 4 effunditur S 5 remissione S 6 semel om. v 7 exaurienda S 9 autoritate 8 que S habunde S 10 scripturarum om. S et] ex v 11 doctrine S, doc- 6 trina v 12 qui H nollente S prierunt S 15 attulisse S 16 conteta S 18 assero P ratione S 19 gratiae, alios lege Moysi, alios lege om. 8 21 nullos om. v ex] et S, ab v 22 sanguinis] non add. v altamos S (erat & in ras.) 23 preparatas S 24 in finem om, P 25 iustae P bec S crediderunt S Lucidus presbyter hanc epistulam manu propria subscripsi et quae in ea adstruuntur adsero et quae sunt damnata damno. III. EPISTULA FAUSTI. Quaeris a me, reuerentissime sacerdotum, quomodo Arrianis respondendum sit, qui blasphemo ore conantur adserere: non potest, inquit, fieri, nisi ut iunior sit genitus ab ingenito. iuxta quae totum silentium quasi iussus absoluere non tam pro rei instructione quam pro fidei confessione praesumam id primitus obseruans, ne res per se obscuras studio conpositi sermonis inuoluam, sed quaedam pauperis sensus indicia, quae non tam ornatui quam intellectui uideantur seruire, depromam. respondeo ergo, sicut respondere discipuli magistris interrogantibus solent. itaque ad praeceptum beatitudinis uestrae loquor, ut discutiar, inperitiam contestor, ut docear. nam apud eruditissimum si reticeam, uix possum scire, quid nesciam. De ingenito locuturi scire debemus aliud esse rerum substantias, aliud rerum nomina, sicut uerbi gratia, cum aurum 3] cf. Gennad. de uir. ill. c. LXXXVI: legi eius et aduersus Arrianos et Macedonianos paruum libellum, in quo coessentialem praedicat trinitatem, et alium aduersus eos, qui dicunt esse in creaturis aliquid incorporeum, in quo et diuinis testimoniis et patrum confirmat sententiis nihil credendum incorporeum praeter deum. 1 Lucidus-damno om. Baronius praesbyter P epistula S, epistolam P, meam add. v subscripsi om. P 2 astruuntur P assero P damnanda condemno P damnlllo S 3 tertiam hanc Fausti epistulam iam recemuimus in CIaudiani Mamerti editione p. 3-17 (Corp. script. eccles. lat. uol. XI), tibi posteriorem epistulae partem CIaudiani quoque codicibus seruatam ampliore adnotatione critica inuenies adornatam. hoc loco satis habuimus codicis Sangallensis tantum adferre lectiones omnes; compendio M significamus lectiones selectas e CIaudiani Mamerti codir cibus uel aliquot uel omnibus depromptas 4 INCIPIT EPISTULA Sa-I FAUSTI 8 5 queris 8 7 inquid S, inquiunt v 8 que S 9 presummam S 11 sermones S seu S quedam S inditia 8 14 prea ceptum S 15 discutias-doceas v 16 erudissimum S reticiam 8 17 loquuturi S atque argentum dixeris, non statim metallum ipsum, sed metalli uocabula protulisti. etenim aurum aliud est in proprietate generis, aliud in appellatione sermonis, aliud est, cum illud nominamus, aliud cum tenemus. Genitus et ingenitus significatio est deitatis, non ipsa deitas, naturae est appellatio, non natura. ingeniti et geniti nuncupatio ad hoc ualet, ut quis ex quo subsistat intellegas et non patrem ex filio, sed filium ex patre esse cognoscas. principium ex principio et unum est et initio caret, quomodo si dicas: deus ex deo, non tamen duo dii, sed unus deus. genitus ergo, ingenitus et ex utroque procedens personas indigitat, non naturas. maiestas enim, quae patri est indiscreta cum filio et spiritu sancto, distingui nominibus potest, ordinari gradibus non potest. Hoc loco praescius oportet intentionem mentis admoueas. dicis forsitan: quia ex illo est, posterior illo est. age ad haec intellectum nostrum aliquibus conparationibus nutriamus. uideamus, si aliqua res ex alia existat, quae tamen illa, ex qua existit, non sit aetate posterior. uerbi gratia hoc ipsum filii nomen ex patris deriuari nomine creditur nec tamen posterius inuenitur, quia, nisi iste nasceretur, pater ille non diceretur. ecce nomen, quod absolute coaeuum illi est, a quo est, et, cum filius ex patre sit, patri nomen filius facit. adquirit genitori uocabulum pietatis persona nascentis. cum hoc ex illo sit, nec hoc posterius nec aliud probatur antiquius. et cum brachii nomine filius ex operum uirtutibus nuncupetur, ecce brachium procedit ex corpore et tamen brachii aetas corporis non praecedit. uerbum ex uoce profertur et tamen, cum ex ore 25] Esai. 53, 1. 2 etenim v, enim S 3 apellatione 8 ö naturae scripsi, natura S nuncupacio S 8 patrem S cognuscas S 10 unus ds S, unus dicitur v 11 ingenitus et scripsi, et ingenitus S, et ingenitus et v utroque Cani- sius, utraque S probante Mommseno procedens] persona add. Mommsen indigitat v, indig\' at S (erat n in rasura), indicat Kruschius 12 que S 15 oportit S 16 aege S 18 ex alia v, exilia S que S illa v, illi S Kruschius 19 fili, 8 20 diriuari S 24 personae v 27 corpus v precedit S nascatur, uoce esse posterius non probatur. ignis et caloris indiuisa societas, sed cum calor indubitanter ex igne esse intellegatur, tamen ignis nequaquam calore suo prior esse dinoscitur. ecce rem, quae existere uidetur ex alia et tamen ei, de qua existit, sine ulla temporis intercessione coniuncta est. Cum autem ad deum uenimus, hoc est genitus, quod iustus et iustitia, sapiens et sapientia, misericors et misericordia. absolute ex deo iusto atque sapiente secundum apostolum oriri intellegimus iustitiam atque sapientiam. et sicut numquam iustus sine iustitia, numquam sapiens sine sapientia fuit, ita filius ex patre, sed numquam (pater) potuit esse sine filio. Absque dubio Arriani saluatorem nostrum negare non audent, sed, dum minorem dicunt, deum adserere non possunt. deus enim naturaliter plenitudinis dignitate subsistit et eorum impietas unum se deum colere prima confessione testatur. sed quia iuniorem, per eum, qui putatur senior, duos facit et soliditatem unitatis intersecat. nam ipsum nomen minoris alterum, qui illo sit maior, ostendit. quis illo antiquior, qui de se ipse pronuntiat: ego sum alpha et w, primus et nouissimus, qui a Iudaeis qui esset interrogatus ita respondit: principium quod et loquor uobis, qui ueridica per prophetam uoce confirmat: ante me non fuit deus et post me non erit? si pater hoc dicit, inferiorem post se non coepisse confirmat, si filius, ante se (patrem) penitus non fuisse pronuntiat. de hoc propheticus sermo euidenter insinuat: hie est deus noster et non reputabitur alius ad eum, et post haec: inter 8] 1 Ioann. 3, 7. 19] Esai. 44, 6; Apoc. 1, 8. 21] Ioann. 8, 25. 22] Esai. 43, 10. 25] Bar. 3, 36. 26] Bar. 3, 38. 1 nascatur scripsi, nascitur S caloris scripsi, calor S Krxtschius 2 calore v 4 ex alia scripsi cum Kruachio coll. p. 169, 18, eiilia S, ex illa v 7 misericors et misericordia delet Mommsen 11 pater addidi, om. S 16 incertum utrum quia an qui exstet in S, qui v et Kruschius 18 quid esse S corr. man. alt . ipso v 19 alfa S w] o S 20 a scripsi, cu S iudeis S qui esset v, quiesse S 21 uiridica S 24 patrem addidi. om . S penitus S fuisset Canisius 26 hec S homines uisus est et cum hominibus conuersatus est. secundum haec ergo inter genitum et ingenitum nec ordo est, quia unus est, nec tempus interest, quia primus est, nec postponendus est, quia solus est, nec minor dicendus est, quia plenus est, ergo solus deus perfectus simplicisque naturae, inaestimabilis et inpassibilis, etsi eum secundum carnem passum esse pro nobis ueraciter et salubriter confitemur. Post haec sequenti loco quaeris a me, quomodo iuxta substantiam dei in epistula quadam scriptum sit: nihil sensit patientis sensu, sed sensit conpatientis affectu. Primo hoc, quod nec philosophos latuit, scire promptissimum, (quia) in homine diuersae affectiones, id est iustitia, misericordia, sanctitas, beneuolentia, pietas res accedentes sunt et ideo affectus uocantur. deus uero his non passibiliter afficitur, quia ei inesse iugiter et naturaliter dinoscuntur. ergo quod in homine affectus et gratia, in deo uirtus est et natura. nam quod dictum est: nihil sensit patientis sensu, sed sensit conpatientis affectu, cur quisquam illo sensu dicere non praesumat, quod etiam propheticum commemorat: domine, ne in ira tua arguas me neque in furore tuo corripias me, et: iurauit dominus nec paenitebit eum, et iterum: iratus est dominus populo suo et abominatus est hereditatem suam. et item diuerso affectu Iacob dilexisse et Esau odio habuisse describitur. contristari in peccatis nostris et laetari dicitur in operibus suis et affectibus subiacens de 9] Faustus epist. VII. 19] Psalm. 6, 2; 37, 2. 21] Psalm. 109, 4. Psalm. 105, 40. 28] Mal. 1, 2; Rom. 9,13. 8 quaeris — 14 afficitur affert CIaud. Mam. 13 (p. 26,12 Engelbr.) 15 ergo - 16 natura affert CIaud. Mam. I 3 (p. 27, 7 E) . 2 hec S 5 solus ds S, dicitur v 8 queris S 10 patientis scripsi, cf. infra lin. 17, pacientell S (erat s in ras.), patiente v conpatientis scripsi, conpacientes S, compatiente v 11 phylosophos S prumptissimum S 12 quia insertti ex CIaud. Mam. 13, p. 26,17 E., om. S affectionis S 14 possibiliter v 16 et] ex v utroque loco, Red cf. CIaud. Mam. I. c . 17 pacientis 8 18 conpacientis S 21 penitebit S 23 diuersu S 24 ,:odio 8 IIabuisse S discribitur S se ipse dicit: paenitet me fecisse hominem. et de summa caeli sede pronuntiat: Saule, Saule, quid me persequeris? nam et conpatientis ostendere uidetur affectum, cum dicit: esuriui et dedistis mihi manducare, sitiui et dedistis mihi bibere et reliqua huiusmodi, quae memoriae abundanter occurrunt. Quomodo ergo, si quisquam sacerdos multiplici linguarum scientia praeditus et in medio diuersarum gentium constitutus Hebraeum Hebraeo, Graecum Graeco, Romanum Romano instructurus adloquio secundum singulorum intellectum uerba conformet et iuxta uniuscuiusque sensum oris sui coaptet adloquium et dissonis unius cordis et [peccatoris] pectoris uoces in uarios dispenset auditus, ita et deus cum homine locuturus adsumere dignatur hominis linguam formam etiam suscepturus humanam per intellectuum nostrorum sonos ordinationum nostrarum contestatur affectus. nam dum quinque humanorum sensuum officia describens ita dicit: oculi domini super iustos et aures eius ad preces eorum, et iterum: os domini locutum est, item: et odoratus est odorem suauitatis, et: manus mea fecit haec omnia. caelum mihi thronus est, terra autem scabellum pedum meorum, cordibus nostris efficientias insinuat rerum sui significatione membrorum, unde pro ineffabili eius circa humanum genus dignatione, quae seruos amicos ac filios nominare (et) conpellare non despicit, ut homo cum eodem uicissim humano ore et more conloquitur. 1] Gen. 6, 7. 2] Act. 9, 4. 4] Matth. 25, 85. 17] Psalm. 33,16. 18] Esai. 1, 20. 19] Gen. 8, 21. 20] Esai. 66, 2 et 1. 1 penitet 8 3 fortasse iam scribendum conpacientis S affectum uidetur v 8 preditus S 9 hebreu hebreo S gregum grego S 11 conformet Hartelius, confirmet S 12 dissonis (= tis, qui diuerso sermone utuntur) S, dissonas Hartelius et Kruschius et peccatoris] expectatas v peccatoris uncis inclusi suadente Hartelio, retinet Kruschius coll. Ruricii ep. 11 in pectore peccatoris 13 loquaturus S 14 homines S 15 intellectum nostrum r sonus S 16 testatur v 17 offitia S describens v, discribes S 21 scabillum S 23 p 8 efficiabili v 24 que S, om. v nominare del. Kruschius suadente Mommseno et add . v, om. S conpellere S 25 dispicit S ut v, et S 26 conlocutus v Ceterum dei ira iustitia est, dei furor seueritatis uigor est, dei iurasse definisse est, dei paenituisse sententia tamen saepe mutata, et, cum se persequente aliquo laedi dicit, crimen laedentis ostendit. intercluditur nobis omnimodis orationis ministerium omnisque ratio, qua deus uel intellegitur uel praedicatur, si haec humani sermonis commercia subtrahuntur. cur ergo dici inter ista non possit: sed sensit conpatientis affectu? Si ergo discutienti magistro simplex et aperta responsio satisfecit, transeamus ad tertiam quaestionem, qua ut respondeam praecipis, quae in rebus humanis corporea quaeue incorporea sentienda sint. ad haec aliqua non pro sensus mei praesumptione depromam, sed pro sanctorum opinione seniorum, praesertim cum haec animum laedere non possint et ad fidem nutrire possint et usque ad id, quo patri filius aequalis appareat, contra Arrianas armare atque erigere ualeant prauitates. Ergo quando de tractatu altiori conlatio est, ad subtiliorem intellectum sensus et animus praeparandus est. nonnulli eruditissimi patrum alia adserunt esse inuisibilia, alia uero incorporea. quicquid creatum est materiam uideri et factori suo conpreheusibile et corporeum esse definiunt. nam et animarum et angelorum naturam adserunt esse corpoream pro eo, quod initio circumscribatur et spatio. nam sicut in quodam sancti Hieronymi tractatu legimus: globos, inquit, siderum 23] Hieron. comm. in Iob 25 (XXVI 727 Migne). 19 quicquid — uideri affert CIaud. Mam. 1 10 (p. 50, 16 E.) . 23 globos-arbitrantur affert CIaud. Mam. I 10 (p. 51, 24 E.) . 1 ceterum S 2 penituisse S sententia 81 sepe S 3 mutata CoMMtMS, muta S ledi S ledentis S 5 d3 S, dicitur v predicatur S 6 sermones S 8 discucienti S 9 terciam S questionem S 10 a uerbis praecipis ut respondeam (sic!) incipiunt codices CIaudiani Mamerti precepis S 11 ad] huc pertinere uidentur uerba a 82 in fntJrg. addita: uentilatione huius questionis minime sensos S presumptione S 12 depromam M, promam S oppinione S 13 presertim S Mere S 14 possent S appereat S 15 erigere M, regere S 16 alciori S 17 preparandus S 19 materia S 20 conprehensibilem S 22 circumscribantur v spacio S 23 hyeronimi S globus S inquid S poratos esse spiritus arbitrantur, et item: si angeli, inquit, caelestia etiam corpora ad conparationem dei inmunda esse dicuntur, quid putas homo aestimandus est? sed inter haec ideo tu animam negas esse corpoream, quia iuxta aliquorum opinionem nec localis sit nec qualitate (aut quantitate subsistat, quod de sola dei maiestate) credi debere manifestum est. legimus enim in quodam receptissimo patrum tractatu: ingredi, inquit, et implere omnia soli est possibile trinitati, quae sic uniuersae intellectualis naturae efficitur penetratrix, ut non solum circumplecti eam atque ambire, sed etiam inlabi ei et uelut incorporea corpori possit infundi. licet enim pronuntiemus nonnullas spiritales esse naturas, ut sunt angeli, archangeli ceteraeque uirtutes, ipsa quoque anima nostra uel certe aer iste subtilis, tamen incorporeae nullatenus aestimandae sunt. habent enim secundum se corpus, quo subsistunt, licet multo et inconparabiliter tenuius, quam nostra sunt corpora, secundum apostoli sententiam dicentis: et corpora caelestia et corpora terrestria. quibus pro manifesto colligitur nihil esse incorporeum nisi solum deum et idcirco ipsi tantummodo posse penetrabiles omnes (spiritales) atque intellectuales esse substantias. Quae cum ita sint, obicis mihi ideo animam non esse corpoream, quia, ut dictum est, nec localis sit nec qualitate aut 8] Cassian. coll. VII 13 (II 192, 19 Petschenig). 19] I Cor. 15, 40. 1 si — aestimandus est affert CIaud. Diam. I 12 (p. 53, 13 E.) . 18 nonnullas-aestimandae affert CIaud. Diam. I 8 (p. 47, 22 E.), II 10 (p. 139, 16 E.) . 16 habent-sunt corpora affert CIaud. Mam . 116 (p. 61, 10 E.) . 24 obicis-dubites affert CIaud. Mam. 116 (p . 62, 2 E.) . 2 inquid S etiam M, om . S 4 est M, om. S ideo om. v 6 autmaiestate M, om. S 7 enim om. M 8 inquid S 9 sic S uniuersa S 10 paenitratrix S 13 nullas S 14 cgtereque S 15 acerte S 17 et U inconparabiliter om. Cassianus 18 tenuis S 19 dicentes S 20\'p 8 21 collegitur S 23 spiritales addidi ex Cassiano, om. MS Kruschim atque om. M 24 que S incorpoream v quantitate subsistat. quod cuius periculi sit ita (credere in subsequentibus demonstrabitur. nunc uero) in hoc tractatus nostri status habita discussione pendebit, ut si nec localis sit nec quantitati subiaceat, esse eam haud dubie incorpoream concedamus. si uero demonstraro eam quantitate determinari locoue concludi, consequenter eam etiam corpore contineri nec ipse iam dubites. quomodo non localis est, quae inserta membris et inligata uisceribus solis motibus uaga conditione substantiae tenetur inclusa? quodsi localem non esse animam ideo adserendum putes, quod per diuersa sensibus euagetur et cogitationibus differatur, primum intellegendum est, quod aliud sit animae status, aliud is, qui de anima nascitur, cogitationis affectus. quamobrem aut hoc potius aestimandum est, quod, si quando sibi aliquid imaginatur, magis cum suis intra semet ipsam motibus occupetur et, si quid aliud est, quod aspicere uidetur, magis ei in recordationis speculo describatur. nam quando absentem carum suum cogitat, numquid iam uelut ipso conspecto desideriis satisfecit? aut cum uerbi gratia Petri aut Pauli speciem intra mentis arcana depingit, numquid statim intimas paradisi sedes, ubi eos esse nouimus, penetrauit? aut cum sibi in corde diuitis illius dammas ex lectione proposuit, 21] Luc. 16, 22. 7 quomodo-inclusa affert CIaud. Diam. III 14 (p. 181, 14 E.) . 11 aliud-describatur affert CIaud. Mam. 124 (p. 84, 4 E.) . 17 quandosatisfecit affert CIaud. Mam. I 25 (p. 87, 14 E.) . 21 cum-descendit affert CIaud. Mam. III 13 (p. 178, 24 E.) . 1 sit periculi v credere-uero om. S consequentibus CIaud. Mam. I 16 2 demonstrabimus CIaud. Mam. 1. 1 . hac v tractatus M, status S 3 status M, om. S 4 quantitate S, qualitati v aut dubie S, indubie CIaud. Mam. I. I . 5 demonstraro eam Canisius, demonstrare ea S, eam demonstrauerimus M Kruschius, demonstrauero eam v 6 corpori 81 7 dubitis S 9 assumendum v 11 deferatur 82 12 his S, hic v 13 aut om. M, ut v, sed cf. CIaud. Mam. p. 84, 6 E . 15 occupatur Mv illud S, sed cf. CIaud. Mam. I.Z . 16 recordationis M et CIaudianus I. c., cordationes 81, cordationis 82 discribatur S 17 suum carum v iam om. M et CIaud. Mam. 1. 1 . 18 conspectu S desideriis CIaud. Mam. 1. I., desiderii S, desiderio M 19 si ante speciem add. S 20 paradysi S nouimus S7, nouissimos 81 numquid iam ad tormentorum eius loca ac uiuis inaccessibilia inferi profunda descendit? Haec omnia procul dubio aut secum intra pectoris arcana per uarias similitudines fingit aut certe, si extra animae sedem instabilis cogitatio lubrico motu agitata discurrit, hoc ipsud localiter agit. et siue urbem siue quamcumque regionem cogitet, ibi tantum sensu commorante defigitur, quo animi intentione raptatur. imaginari sibi aliqua potest, conplecti omnia simul non potest. cum ergo anima Alexandriam uel Hierosolymam cogitauit, si uere illic tota sui praesentia, ut arbitraris, interfuit, referat nobis situs locorum, uultus hominum, motus actusque populorum. sed hoc ipsud, quod nunc inter nos commercia sermonum mutua spiritus actione miscemus, loqui me uobiscum sed apud conscientiam meam sentio, ad uos uero me accessisse non sentio. nam si uere anima cum suis ferri sen- . sibus creditur, et his, quorum reminiscitur, ipsa per se suis cogitationibus praesentatur. ecce per haec praesentis temporis momenta uos cogito et animo reminiscente uos uideo et quorum (reminiscor) omnimodis, quid geratis et utrum quieti an lectioni uel orationi uacetis, ignoro. sed hoc ideo euenit, quia ad uos cordis affectu, non ipsa substantiae meae ueritate peruenio. neque enim in suis motibus, quos nunc optimos nunc pessimos esse sentimus, animae nostrae natura consistit. nam si per cogitationes suas constare credenda est, cur eis interdum euanescentibus atque pereuntibus ipsa in sui uigore atque alacritate perdurat? quantae ergo in nobis frequentissimae cogitationes et curae etiam salubriter moriuntur et uitae magis 9 anima-populorum affert CIaud. Mam. III 10 (p. 172, 1 E.) . 1 eius tormentorum t\' loca ac uiuis M, loco cuius S 2 inferri S, inferni v discendit S 3 inter S 5 instabili S mutu S 9 anima S1 alexandriilam S (n in ras.) hyerusolima S 10 si uere M, siue S lillt S (erat aut) 11 motus] ritus M 12 ipsu S 13 actione miscemus M, actione scimus S loqui me M, loquimur S 14 uero M, om. S 15 accessise S 16 reminiscimur M 17 presentatur S presentis S 18 reminiscentes S pro et post uideo exspectaueris sed quorum mN. M Kruschius 19 reminisoor addidi coll. lin. 16, om. MS 25 euaniscentibus S 26 quante S frequentissime S 27 cogitacionis S libertati interioris operantur! si ipsis anima constaret, absque dubio ipsis pereuntibus superesse non posset. unde hoc magis ipsa conscientiis nostris ratio loquitur, quod unaquaeque anima aut multiplicia cogitata rerum causis intra se concepta parturiat aut sensus suos uelut quaedam officia aut ministeria diuersis necessitatibus occupanda dispergat, ipsa uero in conclaui corporis sui semel de eo exitura requiescat. Quamobrem localem esse ipsam ut denuo sufficiens proferamus exemplum, nonne anima Lazari morante uita intra corpus fuit, recedente autem uita de habitaculo corporis exulauit et rursum intra exanimum refusa corpus illo, unde absentauerat, euocata remeauit? tunc eam, quam et hospitii habitatione depulsam et rursum intra hospitium, unde absentauerat, restitutam uides, localem non esse contendis? sed quid ego haec de corruptibili homine loquar, cum ille, cuius caro non uidit corruptionem, inmaculatam quidem animam possederit, sed localem, quam utique intra se habuit, quando adfixus est in patibulo, extra se procul dubio emisit, quando iacuit in sepulchro. quomodo non est localis, quam caro continet, coniungit uita, mors separat? quodsi, ut dicis, localem necessitatem animarum natura non recipit, non desunt ergo et de regione paradisi illae, quae carcere clauduntur inferni? dic, quaeso, si locales non sunt, quomodo peccatores a coetibus consortiisque iustorum uastum illud chaos tristi interiectione discriminat, ut 15] Act 2, 31. 22 si locales - transmeare affert CIaud. Mam. III 9 (p . 169, 2 E.) . 1 libertati v, libertatis M Mommsen, liberati S Kruschius 2 possit S 3 nos S unaquequae S 5 sensus suos uelut om. MMommsen quadam S offltia S 6 occupandis 81 corr . claui S 9 morante S (an man. alt.), manente v et M 11 intra exanimum M, extra animu S se ante absentauerat utroque loco add. Mv 12 tamquam Mv et Kruschius ex v hospicii S 18 inter v absentiauerat S 14 uidis 8 et ante localem add. Mv et Kruschius contendisse S ergo S 18 extra M, intra S 19 contenit S uita coniungit M Kruschius 20 quod si ut M, quod sic S 21 recepit 81 paradysi S 22 ille S 23 consorciisque S 24 iustum v, uacuum CIaud. Mane. III 9 XXI. Fust. 12 neque hinc illuc possint accedere neque inde huc transmeare? iam illud manifestissimum est, ut quantitate circumscribantur, quae spatiis continentur. si agnouisti animam localem, concede corpoream. dic mihi, anne ipsa gloriosi anima redemptoris nostri reliquit mundum, quando conscendit ad caelum? Ego autem ne angelos quidem locales esse dubitauerim, quos certum nunc in caelestibus contineri, nunc per aeris uacuum ferri, nunc ad terrena dimitti, quos sermo diuinus ascendentes et descendentes in patriarchae uisione describit, qui utique, si locales non essent et ubique essent, adesse atque discedere ascensu descensuque non possent. ipse beatissimus Gabriel, qui se ante dominum adstare testatur, cum caelorum dominum Mariae infundendum uisceribus nuntiaret cumque sub dominicae oculis genetricis adsisteret, sine dubio caelo deerat, maria non superuolabat, uacua atque diffusa uasti aeris non inplebat, sed illum tantum locum, in quo aderat, occupabat. quae cum ita sint, quicquid locum occupat, corpus est et nescio, quomodo locali lege non teneatur, qui de loco ad locum mittitur et uelut corpus motu accessuque transfertur, mole descendit, mobilitate discurrit, uadit, redit, absentat, ascendit. uel ille, credo, localis est, qui ex eo in caelo non est, ex quo est eiectus e caelo, nec se solum localem esse prodidit, qui secum tertiam partem stellarum ex alto proturbatus abstraxit. dic mihi, si corpus non habet, in illa deiectione quid decidit? 1] Luc. 16. 26. 9] Gen. 28, 12. 13] Luc. 1, 19. 24] Apoc. 8, 12. 12 ipse-occupabat affert CIaud. Mam. III 6 (p . 162, 7 E.) . 1 illuc r, illud S, illo M possit S 2 ut] quod r 5 consurrexit M 8 est post certum add. M celestibus 8 uacuu S, uacua M 10 discribit S 11 qui om. S adesse] esse S 12 discendere S discensoque S possint S 13 gabrihel S dum S, deum M 14 marie S 15 adsisterit 81, adstaret CIaud. Mam. III 6 16 deerat M, erat S uenti ante uasti add. S 17 inplebat M, placebat S tantum modo M quo om. S aderat S cum CIaud. Mam. I l., erat M 18 que S ista S et om. S 20 uiutu Sx accessoque Sl 21 discendit Sl discendit S 22 illo S est qui - e caelo om. S 23 solum] solidum et Kruschius 24 terciam S 25 quid decidit Schottus, qui decidit S Kruschtus, quid cecidit M quid illi negas corporalem naturam, cuius negare non audes ruinam? et si, ut dicis, corpus non habet, non ardebit. ubi autem nisi in corpore sentiet ignem illum, qui paratus est diabolo et angelis eius? iam illud dici superfluum puto illum de aeris istius conuersatione quandam crassitudinem de elementorum concretione traxisse. dic mihi, si corpus non habuit, ubinam in aere concretio, ubi sese haec ipsa nescio quae colligere potuit crassitudo, si secum aliquid corporale de illa caelesti arce non detulit? alienum, ut uideo, corpus ad tormenta portabit. corpus itaque esse etiam ex tua adsertione recognosce. corpus est, quod inficitur, quod maculatur, quod quacumque ex accedenti adiectione uitiatur. Hic ergo dudum primogenitus angelorum nunc princeps factus est tenebrarum et quasi corporeus pulcher ante, nunc degener, dudum caelesti splendore conspicuus, nunc tetro infernalis peccati horrore foedatus. corpus, inquam, est, quod habitatione depellitur, quantitate circumscribitur, qualitate mutatur, dolore conficitur. quae cum ita sese habeant, qui incorpoream dicunt animam, uide, in quam profundum se crimen inmergaut. iam primum cum auctor uniuersitatis deus omnia in numero et pondere fecisse referatur, ergo anima a materia uniuersae creaturae excepta esse creditur, quae non est corporea nec localis est, si loco non continetur, ergo ubique diffunditur, omnia intrare, inplere et ubique praesens esse dicitur ac, si creatori suo creatura sociaretur et fragilitas auctori suo, non 3] Matth. 25, 41. 20] Sap. 11, 21. 9 alienum — portabit affert CIaud. Mam. III 8 (p. 167, 22 E.) . 1 audis S 2 si ut M, sic S 8 qui paratus-illum om. S 5 de] in v quendam S 7 habet v ubi v in aere M, inherere S sese M, se S, se ante potuit coZloc. v que S 8 collegere S 9 arche 8 nt] & S tormentum v 10 portabis v sua v 11 recognusce S infinitur 8 12 quecuque S uitiatur M, uertatur S 13 princeps M, primus S 14 tenebrorum S et quasi -Į}ag. 180, 22 habere naturam non exstat in codicibus CIaudiani digener 81 16 habitatione Mommsen, habet actione S 18 sese acripsi, esse S, om. v habeat S quin corpoream Sx, qui incorpoream 83 19 animum S 22 que S 28 ego S 24 presens S si Schottus, sic S 12* iam res dei, sed pars dei aestimanda iungitur. uide, quo adsertores suos ducat alti prolapsus erroris. equidem nobis ea, quae supra uos sunt, inuisibilia sunt, sed omnia illi, sicut conprehensibilia, ita et corporea sunt, qui ex nihilo fecit omnia, quae sicut opere instituit, ita et materia incorporauit et rebus omnibus. inter quas et anima censetur, sicut distribuit pondus, numerum (atque mensuram), ita et posuit quantitatem. Inter haec si forte, ut dictum est, adserendum aliquis putet, quod illa angelicae subtilitate naturae quaedam contagio aeris huius admixtione collecta flammis inuenietur obnoxia, ergo in aere solo, prout ait, si aereum est, quod ardebit, non in illo, sed extra illum poena desaeuiet. sed absque dubio non aliud est quam substantia corporis, ubi dominari poterit uis doloris. uide, quo tendat inprudens et inperita persuasio, quae, incorporeum cum loquitur, etiam inconprehensibilem confitetur ac sic condito adscribit operi, quod soli conpetit conditori, ac rebus creatis communicat priuilegia maiestatis et indebitam facturae potentiam usque ad factoris extendit iniuriam. si bene requiramus, ad quos rerum exitus animum referas, haec uel maxime diabolum credulitas ex illa beatae sedis statione deuoluit et propter hoc angeli perdidit dignitatem, dum se dei praesumit habere naturam. Unus ergo deus incorporeus, quia et inconprehensibilis et ubique diffusus, ex nullius enim facturae corporeae (materia) 4 qui ex — quantitatem affert CIaud. Mam. II 3 (p. 105, 16 E.) . 1 aestimanda] deo add. Mommsen 2 prolapsus CIaud. Mam. II 3, pro lapsos S, per lapsus v errores S equidem v, quidem S 3 illa v 5 que S incorporauit CIaud. Diam. I. I., corporauit S 7 et ante numerum add. v atque mensuram addidi ex CIaud. Mam. I. c., om. S quantitatem CIaud. Mam. I. c., qualitates S 8 hae S 9 subtilitas v quedam S, quadam v contagione v 10 inueniatur v 11 in aere solo v, pro aere uidetur dio exstare in S, in diabolo Kruschius 12 extra t-, ex S desaeuiet Hartelius, desatui & S, desaeuiret v 14 quae scripsi, qui S 15 incorporeum cum scripsi, incorpore cum S, incorporeum eum Kruschius in indice s . u. loqui, incorporeum v 17 communicant S 18 facturae scripsi, futurae S, creaturae v 20 maximae S crudelitas r 22 habere suprascr. 81 24 corpore v materia materiale Hartclius, materiale MS, an materia ille scribendum ? corpore materiale Mommsen, re uiateriale Kruschius (in emendandis p. LXX VIIj materiale sumpsit exordium, et ideo coaeternus filius patri, quia ex nullo opere conditus nullisque initiis circumscriptus super omnia, quae figulo suo conpreheusibilia atque corporea intra mundi corpus operatus est, incorporea maiestate diffunditur, ex ingenito genitus, id est ex patre, sed semper cum patre his, quae excitauit ex nihilo, indiscreta sancti spiritus societate dominatur. Arnen. IIII. DOMINO PATRI FARITER ET PATRONO FAUSTO PAPAE PAILINIS. Scribere uobis hinc retinet metus, inde compellit affectus atque inter utrumque ita mens incerta iactatur, ueluti cum temerarius nauta dubiae committit uela fortunae. sed ego, qui in te certum habeo portum, assumo mihi saepe incerti cursus euentum, elegi tamen, ut potius fastidium generem quam reatum. agnoui enim optime, quod epistulas meas sine fastu domnus meus Faustus excipiat. sed quia domnus meus Marinus eremita, uir sanctus et nimia districtione metuendus, tantum mihi indixit grandi seueritate timorem, percontator accedo. sum peccatis carnalibus inuolutus, omnia, quaecumque potest criminosus, exerceo, cum diem humanae sortis impleuero, paenitentiam sum subitam consecutus, si excludat pro parte peccatum an ad integrum, opto cognoscere aut, si unitam credentes trinitatem perpetuis poenis atque cruciatibus, flammis tormentisque omnibus corporalibus uitiis non peccantes in spiritu torqueantur. 1 sumsit S quoaeternus S 2 circumscribtus S, circumscribitur v 4 mundfi S 5 id suprascr. Sl 6 quae] qui S nihilo] ex add. S 7 dominator S 8 haec epistula non exstat in S, seruata autem est codicibus Parisinis lat. 12097 saee. VI-VII (R) et 1564 saec. VIIII (Q), quorum lectiones uariantes ex Kruschii editione Fausti aliorumque et Buricii epistularum adiuncta Luetiohanni editioni Apollinaris Sidonii (Monum. Germ. hist, auct. antiquiss. VIII) p. 275 sq. desumpsi; iucipit epistula paulini ad faustum epum R, LXX incipit epistola paulini ad faustum Q 9 pariter om. Q 10 conpellet Q 12 committet Q 14 genere Q Ii) optimae R faustu Q 17 distrinctiono Q 18 tanta Q seueritate YR)Q percontatur (R)Q aoocdo—inuolutus om. Q 20 di<> Q 24 omnibus] pro and. Q Kruschius Mea haec sententia est, quod, si omnia haec Christianus excipiat, nihil amplius suscipere ualeat. Arrianus, aut utrum anima uinculo seclusa corporeo custodia aliqua mancipetur an carcere clausa teneatur aut utrum inter auras incerta iactetur. et quia scio, quod in ea hora omnis cogitatio perit, si admittis, dignanter interrogo, utrum et bona et mala cogitatio de anima, quae probatur immortalis esse, descendat, an aliqui sensus intellectusque seruetur, aut utrum aliquid de honesto sentit affectu. et quia bonis scimus uniuersa concedi, ut etiam ampliora uiuis possint praestare post mortem, malis quid aut detur aut adimatur, agnoscam aut ipsa anima corporea an incorporea melius nocetur, edocear et, quia caro infirma est, spiritus autem promptus, quam peccati communionem anima pro corporali errore suscipiat, scire ignarus exopto aut, quae est immortalis, quomodo pro mortalibus uitiis torqueatur, idem utrum anima et spiritus idem sint aut quomodo segregentur, agnoscam. Nam praedictus uir ita me sub sacramenti etiam interpositione conterruit, quod, qui corporalibus uitiis succumberet, nullam possit ueniam promereri, sed in hisdem seruetur ipsa resurrectione suppliciis nec possit expiari infernalibus tormentis, quod corporalibus (uita) uitiis concreta contraxerat. tamen ita 12] Matth. 26, 41; Marc. 14, 38. \'1 mea—Arrianus Hincmarus de praedestvnatione dei c. 35 (CXXV 372 Migne) citat fpianos Q excipiet Eincmarus 2 amplius om . Q Hincmarus arrianos Q 3 aliqua macipetur 22, alia qua acipetur Q an] aut coni. Mommsen, sed cf. lin. 6 utrum .. an .. aut utrum 4 in aura Q iactatur Q, fort. recte, cf. lin. 9 sentit, nisi forte sentiat scribetidum est 5 omnes Q admittetis Q 7 num aliquis scribendum ? 8 dehonestu sentet affectu Q 10 possent Q 11 adimatur] dabitur Q an incorporea om. Q 13 communione Q 14 corporale Q scire — p. 183, 7 ignoro Hincmarus affert l. c . aut] ut Hinemar . 15 inmorlitas Q uitiis] anima add. Hincmar . torqueator (R)Q 16 et om. Q 18 uir om. Q, Marinus arIcl. Hincmar . sacramenta Q 19 obcuberit Q, occubuerit Hincmar . 20 posset Q promeriro Q 21 supplicis Q posset Q expiare Q Kruschius 22 quae Mnmmsen uita addidi, om. RQHincmar . uitiis] diuiciis Q, diu uitiis IIincmar, miserrimus credo, quod, qui semel susceptum signum diuini nominis et infixum fronti character domini nostri numquam mali sibi conscius uel subdolus falsator infregerit, susceptis leuiter pro expiando errore tormentis purum aerium sensum et simplicis animae ignem die consumpta producat. nam si uniuersa haec, quae interminatur domnus meus Marinus, excipimus peccatores, quid maius impii mereantur, ignoro. da ueniam, quod pietati uestrae- iniuriam moueo, dum doceri a magistro ueterano nouus quandoque discipulus futurus exopto. V. DOMINO INSIGNI ET SUMMO MIHI HONORE SPECIALITER EXCOLENDO PAULINO FILIO FAUSTUS. Admiranda mihi semper tuarum pagina litterarum nunc abundantius gemina eloquii ac fidei luce praefulsit, dum super statu animae rogitat et timore sollicito iudicia futura suspirat. ait quodam loco sermo diuinus: recte interroganti sapientia 16] Eccli. 24, 46 r1 10 cf. Auitus in epistula ad Gundobadum p. 20 Iieip.: et quia legistis cousulenti cuidam Paulino Lurdegalensi ab episcopo supradicti nominis (scil. Fausto) fuisse responsum: cuius temporibus Paulinus quidam (deus uiderit, utrum is, quem memoratis, tamen Burdegalensis) uon pauca stilo catholico et inreprehensibili fide conscripsit: praefati haeretici mentionem idcirco praemisi, ne Manichaei ipsius Fausti opus infaustum citeriorem hunc, quem etiam gloria uestra nouerat, ortu Britannum habitaculo Keiensem, titulo nominis accusaret. 2 fronte Hincmar . malis ibi Q 3 falsatur E iufrigeret) Q, infringet Hincmar . 5 die Kruschius, dies (R) Q, diu HinCfnar. probante Mommseno 6 qui Q dominos meos Q excipemus Q, excipiemus Hincmar . peccatores om. R, sed cf. pog. 193, i3 7 magis Q pietate Q 8 dociri R, docere Q ueterano] ueneri Q 9 discipulis Q exopto] explicit add. Q 10 epistulas Y- VII exhibet praeter codicem S cod. Parisinus lat. 1564 (Q) saec. VIIII, qui antecedentem quoque epistulam habet; DOMINO - FAUSTUS] LXXI. incipit epistola sci fausti (faustus Qx) ad benedictum puulinum Q 14 geminae eloqui S ac] et (Q) prefulsit 8 15 rogitut et] rogitat Q, cogitans r iuditia S 16 diuinos Q interroganto Q reputabitur. quaedam enim scientiae portio est scire, quid nescias, et ea, quae ignoranter non intellegas, prudenter inquirere. Primo loco inquirendum putasti, utrum incumbentibus extremae necessitatis angustiis momentanea paenitentia capitales consumere possit offensas. ipse sibi inimica persuasione mentitur, qui maculas longa aetate contractas subitis et iam inutilibus abolendas gemitibus arbitratur. quo tempore confessio esse potest, satisfactio esse non potest. nam quia deus non inridetur, ipse se decepit, qui morti multis temporibus uixit et ad quaerendam uitam iam semiuiuus adsurgit, ut tunc officiosus appareat, quando dominicae seruituti omnia corporis et animae subtrahuntur officia. circa exsequendam interioris hominis sanitatem non sola accipiendi uoluntas, sed agendi expectatur utilitas. ita enim legimus: si, inquit, peccator paenitentiam egerit pro peccatis suis (egerit memorauit, non solum dixit acceperit), in sua iustitia, quam operatus est, uiuet. aduertis, quod huiusmodi medicina sicut ore poscenda, ita opere consummanda est. insultare deo uidetur, qui illo tempore ad medicum noluit ueuire, quo potuit, et illo nunc incipit uelle, quo non potest. opus itaque est, ut, quanta in peccando fuit abruptae et uegetae ad malum mentis intentio, tanta sit in uulnerum curatione deuotio. Secundo quaesisti loco, utrum sola sufficiat ad salutem fides et unitae scientia trinitatis. in rebus diuinis non solum 8] Gal. 6, 7. 14] Ezech. 18, 21. 3 cf. ep. IIII p. 181, 21. 28 cf. ep. IIII p. 181, 22. 1 porcio S quod v 2 nescis v et] ut Kruschius intelligis t, intelleas Q inquirere v, inquiras QSKruschius 3 inquaerendo Q utrum] si (Q) extreme S 4 pęnitentia S capitalis (Q) 5 consumere-sibi om. (Q) 6 etiam S 7 abolenda Q 8 n ridetur S 9 morte Q, mortem v uicit v 10 querendam S uiam v adsurget Q 11 seruitute S corpores Q 12 offitia S interiores Q 18 solum (Q) 14 inquid S 15 egit v 16 sua] inquit add. Q Kruschius 17 uiuet acnpM, uiuit QS 20 tunc QKrmchius quando Q, quam v 21 peccando ex peccato S abrupta et uegeta v uegitae S mentes Q 28 secundum Q quesiati S proficeat Q fides et om. QKruschius coll. Paulini epist. p. 181, 22 24 unitae Q, unitate S, unicae v fides ex unitate sc. t. Canisim, fnrt . fides ex unitae sc. t. scribendum trinitatcs Q diuinis r, dtj S, dei QKmschiw credendi ratio requiritur, sed placendi. fides ergo nuda meritis inanis et uacua est, sicut apostolus dicit: quid prod est, si fidem quis dicat se habere, opera autem non habeat? numquid potest fides seruare eum? sequitur enim et dicit: fides, si non habeat opera, mortua est in semet ipsa. sed dicit quis: tu fidem habes et ego opera habeo, ostende mihi fidem tuam sine operibus et ego ostendam tibi ex operibus fidem meam. secundum haec sufficere per se sola credulitas non probatur. nam deum scire et credere etiam diabolus inuenitur, sicut idem apostolus dicit: tu credis, quoniam unus est deus, benefacis, nam et daemones credunt et contremiscunt. uis autem scire, o homo inanis, quoniam fides sine operibus mortua est? Abraham pater noster nonne ex operibus iustificatus est? et ne spem nostram in sola fidei parte ponamus, ita conclusit: sicut enim corpus sine spiritu mortuum est, ita et fides sine operibus mortua est, sine quibus inanem esse hominem dixit. multum similium testimoniorum studio breuitatis omittimus. apostolus Paulus, de cuius pectore quasi de templo suo dominus loquebatur, numquid solam fidem sibi iudicauit ad superanda mundi mala posse conpetere ita dicens: castigo corpus meum et in seruitutem redigo, ne forte, cum aliis praedicauero, ipse reprobus efficiar? ecce per uitia corporis reprobus fieri metuit, iam probatus per mortifera carnalium contagia passionum uas contumeliae fieri pertimescit, qui iam uas electionis effectus est. 2] lac. 2, 14. 5] Iac. 2, 17. 11] Iac. 2, 19. 16] Iac. 2, 20. 22] 1 Cor. 9, 27. 26] Rom. 9, 21. 1 requiretur Q se S fidei Q 2 prodjjest Q (ras. e) 3 se dicat v 4 fides om. Q et dicit om. v 6 operam QS abeo S 9 solatn credulitatem v deum scripsi, dum QS 10 diabulus S 11 qifi S, quod v et om . S 12 demones S 13 qñl S, quod v mortua—operibus add. in marg. iflf. Qx 14 habraham Q 16 enim om. v 19 braeuitates Q omittemus Q, omittam v 20 pec ;,tore Q (ca in ras.) 22 corpus meum castigo (Q) 23 predicauero S 24 effiar Q corpores Q1 fieri metuit iam] fieri_ma uittam S], corr. 82 lnetuitj pertimescit (Q) 25 mortiferam Q contagilia Q 26 contumiliao S pertimiscit. /?. metuit (Q) quia iam S, quiaam Q plectiones Q Uideamus, si uitae suae prodigum fides sola defendat, et baptizatos, ut dicis, iam perire non posse. agnosco, quomodo mala carnalia alienum a deo faciunt obscenarum mancipium uoluptatum. ad Galatas ait apostolus: manifesta sunt opera carnis, quae sunt fornicatio, inmunditia, luxuria, homicidia, ebrietates, comisationes et his similia, quoniam, qui talia agunt, regnum dei non consequentur, aut ad Ephesios: omnis fornicator aut inmundus aut auarus, quod est idolorum seruitus, non habebit hereditatem in regno Christi et dei. idolis, inquit, seruiens: quando aliquid illa cupiditate diligitur, qua deus diligi debet, affectus huiusmodi idolis conparatur. hic sine dubio exclusus a regno inferno et morti est mancipatus, multos autem baptizatos salua fide diuersis generibus in aeternum perire manifestum est. arguit sermo diuinus non transgressores fidei, non baptismi uiolatores, sed qui misericordes esse neglexerunt, dicens: iudicium sine misericordia ei, qui non fecerit misericordiam, et iterum: esuriui et non dedistis mihi manducare, sitiui et non dedistis mihi bibere, hospes fui et non collegistis me, nudus et non operuistis me. si hic sinistri gregis numerus donum baptismatis ignorasset, infidelitatem eis et impietatem primitus obiecisset, sed baptizatos licet, ab operibus tamen bonis uacuos morti deputat et 1] Act. 9, 15. 4] Gal. 5, 19. 8] Eph. 5, 5. 17] lac. 2, 13. 18] Matth. 25, 42. 1 prodigo Q 2 baptizatus Q Kruschius possit vKruschius agnusce S 3 a deo Q, dm S faciant QKruschius 4 galathas S 5 carnes Q inmundicia S luxoria S homicia Q, homicidium v 6 ebrietatis S comesationes S quoniam om. v 7 aguntur S, faciunt v consequenter Q 8 aut scripsi, ait S Krttschius, item (Q) ephesius omnes fornicatur Q 10 uerba idolis, inquit-collparatur hic om. Q probante Mommseno inquid 8 11 quam S dilegi S 13 morte P mancipaudos Q, mancipandus v multus et baptizatus Q 16 sed] eos add. Q Krwtchim misericordis Q necloxorint Q, neglexerint v 17 inditium S, iudice Q, iudicari v misericordiae Q ei] et Q, eiun r fecit Q Kruschiust 18 misericordia Q In hospis S 20 eram Q Kru- RchiUR me poat collegistis om. Q 21 domum S 22 j>mitus S baptizatus et uacnus Q 23 mote Q flammis perennibus derelinquit et seueritatem sententiae ita concludit: discedite, inquit, a me maledicti in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius, et rursum: triticum congregabit in horreum suum, paleas autem conburet igni inextinguibili, similiter: hi, inquit, ibunt in uitam aeternam, illi uero in ignem aeternum. inter haec uideat quisque, ne mendacem arguat deum de pollicitatione praemii, qui dubitat de aeternitate supplicii. non ita est, nam qui nouit honorare merita, nouit punire peccata. tria itaque haec capitalia, sacrilegium adulterium homicidium, nisi hic perfectae paenitentiae fuerint expiata remediis, perennibus illuc concremabuntur incendiis. hos itaque inmisericordes a fide et baptismo non legimus declinasse, sed perpetuam mortem diuina cognoscimus auctoritate meruisse. Et hoc etiam animum tuum prouida in posterum cura sollicitat, utrum animae exutae corpore sentiendi et intellegendi uigorem adfectumque non exuant. interrogemus diuitem illum in euangelio non inter auras, ut poetarum deliramenta asserunt, oberrantem, sed in inferni carcere ex illorum numero, qui inclusi poenam expectant, inter flammas conscientiae ante diem iudicii constitutum, pro fratrum, qui adhuc in hoc mundo positi erant, emendatione sollicitum conloquia cum Abraham per 2] Matth. 25, 41. 4] Matth. 3, 12; Luc. 3, 17. 5] Matth. 25, 46. 15 cf. ep. IIII p. 182, 7. 1 derelinquid S 2 inquid S maledicti a me v 3 quia Q preparatns S, paratus Q Kruschius diabulo 8 4 congregabit scripsi, congregauit QS 5 conburit Q, combussit v igne (Q) inextinguibile Q hi om. Q inquit scripsi, inquam QS Kruschius, qui male cum rell. editt . simi- Uter e loco Matthaei desumptum esse opinatur 6 ignem] supplicio Q, supplicium Krmchius 8 quid Q 9 honorare merita nouit om. v ponire Q, ponere S 10 trea 8 12 illi v inmisericordis Q 13 leges Q, legis v 14 cognoscemus Q, cognoscis v auctoritate Q 15 posterum] futurum (Q) 16 sencipndi S 17 illo ex euangeliu Q 18 inter auras Krwtchius ex Paulini epintula p. 182, 4, in tercuras S, in terras auras Q, in terris aureis v deleramenta S, doleramenta Q 19 in om. Q , carcerem S inclausi Q 21 positi om. v 22 einendacione S colloqui v interiectum chaos uast.issiinum sedula obsecratione miscentem et uiuaci germanorum recordatione pulsatum ita pro uiuentibus supplicasse: rogo te, inquam, pater Abraham, ut mittas Lazarum in domum patris mei, habeo enim quinque fratres, ut testetur illis, ne et ipsi ueniant in hunc locum tormentorum et, si quis ex mortuis ierit ad eos, paenitentiam agant. ecce in inferni ergastulo carceratus nullum iam de se habens remedium tamen antiquum circa suos seruat affectum et, dum damnatus pro peccatoribus rogat, magnam intra paradisi nemora respirantibus iustis pro carorum suorum commodis curam esse demonstrat. Quod autem requiris, quid malis post finem aut detur aut adimatur, iniquis, de quibus legitur: desiderium peccatorum peribit, terrenorum cupiditate et honorum ambitione submota solum reddendae rationis pondus et metus intolerandi examinis inminebit nec auferentur sensus, sed ad cogitationem alterius saeculi magis expediti alacresque reddentur. Quod autem de ipsa anima, utrum corporea an incorporea sit, postulas edoceri, itaque, quod temporibus non includitur nec locorum terminis cohercetur, quod soli deo conpetit, hoc tantum incorporeum esse cognosce. sicut unus doctorum eximius disserens cuidam sciscitanti, ubi esset deus, ita respondit: deus non alicubi est: quod alicubi est continetur loco, quod 1] Luc. 16, 27. 28. 30. 13] Psalm. 111, 10. 12 cf. ep. IIII p. 182, 10. 18 cf. ep. IIII p. 182, 11.. 1 sedulam obsecrationem v obsecracionem Q 2 uiuace germenarum Q 3 num inquit scribendum coli. p. 187, 5 ? 4 elazarum S domo Q 5 testitur Q, testificetur v ille Q ipse Q 6 qui (Q) 7 ad eos om. S agent Q Kruschius in superscr. SI, om. Q Kruschius ergastolo carceratus S, angusta damnatus qui Q, angustia damnatus v 8 iam om. S remedium habens v 9 circa suos] in fratribus Q, in L fratres v 10 inter (Q) nemorat Q 12 requires Q malis S audetur S (t suprascr. man. alt.) 13 adimitur S legimus (Q) 14 et bonorum (Q), bonorum et v ambition S 15 reddende S rationes Q metus] coaus S intolleraudi S 16 inmiuib; Q, inminebit om. r ad om. (Q) 17 alacrisque (Q) reddent v 19postula se doceri S edocere Q includetur Q 21 doctor (Q) 22 diserte v respoudit ita v 23 pst: qaod interpunxi, nixi forte est, (quia) quod scrihendum est continetur loco corpus est. quae cum ita sint, omnis caro corpus, non omne corpus et caro est, [et quia non solum anima, sed etiam angelorum inuisibilis caelestisque substantia sicut localibus spatiis continetur, ita auctori suo corporea esse et conprehensibilis adprobatur. quid est enim nisi corporeum, quod de supernis sedibus proturbatum loco cessit? quid est, quod sensit ruinam? quid est, quod aeternae flammae obnoxium praeparatur ad poenam? sed et ipse beatus Lazarus post linguas famulantium canum susceptus manibus angelorum, de quo legimus: factum est, ut moreretur mendicus et portaretur ab angelis in sinus Abrahae, corpoream esse docuit animam suam, dum in sinus Abrahae, id est in remotum beatumque secretum angelicis infertur obsequiis. de anima autem sua sanctus propheta pronuntiat: educ, domine, de carcere animam meam, id est de hospitii corporalis angustiis. unde pro factura eius, quae uel peccatorum iaculis uulneratur uel usque ad diuinae imaginis decus per qualitates mutata prouehitur, absque dubio et deo et angelis, a quibus conprehendi et transferri potest, corporea esse euidenter ostenditur. Requirendum est autem inter ista, quid illud sit, quod, cum uterque homo, id est anima et corpus, adhuc in paradisi regione diabolo persuadente deliquerit, sola caro per conditionem mortis multam transgressionis exceperit et circa unius poenam remanserit culpa communis. sciendum ergo est, quia ideo mors ad animam non peruenit, quia in eam dominus imaginem suam 10] Luc. 16, 22. 14] Psalm. 141, 8. 1 ita om. S omnes Q 2 et caro est] caro est (Q), est caro v et uncis inclusi quidem Kruschius 4 auctore (Q) 6 quo S łPturbatum S, perturbatum (Q) 8 preparatur S peua S elazarus Q 10 mendicu Q 11 sinu S 18 beatumqui Q 14 sua Q domine om. (Q) Krwchiux 15 anima mea Q eoryorales Q 16 unde pro] ideo (Q)Kruschius eius] corporis add. in marg. S, sed eras . que S maculis S 17 diuini Q qualitatis Q 18 prouehetur (Q) et ante angelis om. S 19 transferre Q ostendetur (Q) 21 id om. S paradysi S 22 diabulo S cudicionem Q 23 transgressiones Q ezciperit S unus S 24 quod Q Kruschius 25 anima S perueoerit v ea v et similitudinem conlocauit. nam sicut deus inmortalis, misericors, iustus, patiens est, ita harum dona uirtutum in faciem nostri interioris infundit, ut, quanto quisque magis patiens, magis iustus, magis misericors existeret, tanto magis diuinae participationis munere praeditus appareret, sicut, apostolus dicit: in interiore homine habitare Christum per fidem. Interrogas etiam, cur animae cum carne sua aliquid pro corporali errore commune sit. sicut originale peccatum pro unitate corporalis hospitii utrumque conplectitur, pari uterque (homo) modo in peccatorum societate constringitur, ita eis in criminum participatione una causa est, sicut in uirtutum remuneratione par gloria est. numquam enim exterior in baratrum luxuriae caderet, nisi ei consensum praeberet interior. nos ipsos interrogemus et intra nos poterimus agnoscere, quod mens domina exercet imperium et caro subiuncta famulatum, ista exhibet ministerium, illa consilium. oboedientia a seruiente cessaret, nisi uoluntas a iubente praecederet. et similem 6] Eph. 3,16. 8 cf. ep. IIII p. 182, 13. 1 inmortales S 2 iustus] et add. (Q) paciens S 3 interiores Q infudit (Q) nostram interiorem infudit v magis patiens om. (Q) 4 iustus] et add . v existerit S, exstetisset Q, exstitisset r tantū Q 5 participacionis S apparerit Q sicut - dicit om. Q appareret-dicit om. v 6 interiorem hominem Krmchtus, qui haud recte Uulg. lectiomm: uirtute corroborari per spiritum eius in interiorem hominem in swm usum conuertit, cum sequatur: Christum habitare per fidem in cordibus uestris homine S, appareret add. hoc loco v 9 corporale S 10 corporales Q hospicii S conplectetur Q pari uterque (an uteruis?) homo modo scripsi, pari uterui modo S, par uterque modo Q, par, modo uterque t\', pari uterque modo Kruschim 11 in eupraacr. 81 constringetur Q, constringatur v eis] enim (Q) 12 unaremuneratione om. S 13 gloriosa Q 14 luzoriae S ei consensum J enl sensum S prberet S interior om . S 15 et] ut S inter c 16 dominica (Q) exercit S subiecta (Q) 17 ista] haec v exibit S ministerio et Q seruitute (Q) 18 precederit S, prociderit Q, procederet v et om. (Qj necesse est condicionem in damnatione cognoscant, quae contra simul in retributione gaudebunt. Dicis adhuc, quae est inmortalis, quomodo pro mortalibus uitiis torqueatur. mortalia quidem mala sunt, sed inmortalis erit cruciatus malorum et delictorum cruces uitiis deficientibus permanebunt. meliorem materiam ita inferior secum traditura iudicio est, sicut conflari aurum plumbi conpellit admixtio. homo ergo pro mortalibus malis moriturus est deo et uicturus inferno. haec erit ibi mors, ut mori in dolore non liceat. Extendis in hoc quoque sollicitudinem tuam, utrum anima et spiritus idem sint aut quomodo segregentur. duas tantum in homine, id est animae et corporis nouerimus esse substantias. spiritus autem nunc naturalis probatur, nunc accidens inuenitur. aliquando enim spiritus pro anima ponitur, aliquando uirtutis intellegitur appetitus et spiritalis affectus. hoc genere unus atque idem homo nunc carnalis, nunc animalis, nunc etiam spiritalis est. carnales sunt, de quibus ait dominus: non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quia caro sunt, et apostolus: qui autem in carne sunt, deo placere non possunt. carnalis est, qui uentri et gutturi edendi et bibendi nimietate deseruit et uitae bonum in gulae ingluuie et uoracitate constituit. at uero animalis efficitur, quando adhuc parum deum cogitans secundum animam 18] Gen. 6, 3. 19] Rom. 8, 8. .3 cf. ep. IIII p. 182, 15. 10 cf. ep. IIII p. 182, 16. 1 cognoscant v, cognuscat S, cognuscet Q que S, qui v 3 que S inmortales Q 5 dilectorum Q crucis QS, cicatrices Mommsen, cruciatus r uiciis S 60secum om. (Q) 7 iuditio S conflari aurum] flaria ru S conpellet Q 9 hec S ibi scripsi, tibi S, illius Q Kruschitis mori] ei add. Q Kruschius dolori S 11 spiritum Q 12 id est om. (Q) corpores Q 13 spiritus] lips S naturales Q accedens (Q) 14 aliquando-ponitur om. (Q) 15 uirtute (Q) spiritales Q 16 carnales Q nunc animalis om. (Q) 17 etiam] et add. Q Kruschius spiritales Q 19 apostolos Q 20 carnales QS guttori S, et add. v 21 deseruet Q 22 ingluuiae S uracitate Q constituit] quando manducandi et bibendi nimietate uitam conpotat, quando ei uentris domenatur iugluuius add. Q ad Q efficetur Q 23 purum (Q) saeculare Q, singulari S saeculari prudentia ad aliquarum rerum prouidentiam permouetur, quando aut inuestigaudis pro curiosa uanitate rerum latentium causis aut philosophicis studiis delectatur, unde apostolus disserit: animalis homo non percipit, quae sunt spiritus dei. spiritalis autem esse incipit, quando honesta, sancta, spiritalia concupiscit, quando ad diuini timoris cultum uigore cordis ascendit, quando ad se spiritum sanctum per munditiam corporis, per custodiam castitatis inuitat, ut de ea illud apostolicum dici possit: uos estis templum dei et spiritus dei habitat in uobis. quae homini non insita per naturam, sed ita sunt adiuncta per gratiam, ut separari possint desidia intercedente per culpam. unde idem apostolus dicit: qui autem templum dei uiolauerit, disperdet illum deus. ecce per fidem non solum baptizatus, sed et dei esse templum uidetur et tamen per diuersa flagitia dei seueritate disperdetur. hoc loco perditionis uocabulum aeternum perditae animae esse nouerimus interitum. in baptizatorum numero absque dubitatione censentur, qui membra Christi esse dicuntur, et uide, quomodo perditis conparantur, quomodo a generositate filiorum flagitio operante degenerant dicente apostolo: tollam ergo membra Christi et faciam membra meretricis. et illi quoque manifestissime dona secundae natiuitatis acceperant, qui etiam charismatum diuersitate pollebant, de quibus dominus in euangelio dicit: multi dicent mihi in illa die: 4] 1 Cor. 2, 14. 9] 1 Cor. 3, 16. 12] 1 Cor. 3, 17. 20] 1 Cor. 6, 15. 24] Matth. 7, 22. 1 puidentia S, scientia Q 2 aut om. (Q) procuriosa S pro—rerum] prosperu Q pro curiosa uanitate om . v laetantium S 3 au phylosophi eis dilectatur studiis Q philosophiae delectatur studiis r unde] et add. Q Kruschius dicit Q Kruschius 5 autem om. (Q) sancta] et (Q) 6 timores Q 7 sanctum om. (Q) 8 corpores Q per] quando S, et per v castetates Q ut de] und S apostoli (Qj 9 posset Q 10 homine Q natura Q 11 separare Q possit S, posset Q 18 disperdit QS eum (Q) 14 et om. S templum esse (Q) 15 dei om. S disperditur S 16 perdiciones Q 17 nouerimus esse r 18 qui] et (Q) uide v, uidi Q, ideo S Kruschius 22 manifestissimae S natiuitates acciperat Q 23 dominus om. S domine, domine, nonne in nomine tuo prophetauimus et in nomine tuo daemonia eiecimus et in nomine tuo uirtutes multas fecimus? et tunc confitebor illis, quia numquam noui uos, discedite a me, qui operamini iniquitatem. quis abdicatos non intellegat a salute, qui a conspectu patris iubentur abscedere? in sortem eos suam mors indubitanter accipiet, quos uita, quae Christus est, ignorauit. baptizatos perditioni tradi pro iniquitatibus suis dubitas, cum baptisma ipsum per multimoda scelera perire cognoscas? Quod autem, sicut pagina continet, sermo tuus de poeta mutuatus ignem animae simplicis aestimauit, de sola hoc diuinitatis substantia dici conuenit, cui nihil adpositum, nihil a superiore conlatum, nihil constat - adiunctum. iustus pariter et iustitia, uiuens et uita, sapiens atque sapientia est, uirtus et origo uirtutum. in principalibus enim bonis suis hoc est ipse, quod possidet. homo uero duplex intellegi potest, qui uiuens et iustus et sapiens dici potest, uita autem et iustitia et sapientia dici non potest, quia ita his induitur, ut aliquotiens exuatur. quod homini datum est, deo insitum est. homo uerbi gratia deauratus est, deus aurum est, in quo hoc est potentia et gratia quod natura. nam quod subtiliter indicasti: si omnia haec, quae domnus Marinus interminatur, excipiunt peccatores, quid maius impii mereantur, ignoro, habent sub perennibus malis et supplicia gradus suos, ut grauium 10 cf. ep. IIII p. 183, 4. 15 hoc—poasidet = ep. VIII p. 209, 6. 19 homo-aurum est = ep. VIII p. 209, 6. 21 cf. ep. IIII p. 183, 5. 2 tuo nomine demonia S eicimus S, deiecemus Q 3 confltebor] dicit Q, dicet v 4 numquam] non (Q) 5 abdicatus Q ab salute Q 6 abscidere Q suas Q, sua v 7 mons S uitae S ignorabit Q Kruichius 8 baptizatus perdicione Q 9 multa moda Q cognuscat Q 10 tuos Q propheta mutatus Q 12 dicere v 16 possedit Q 17 sapiens] et add. S uita S et iustitia] iustitiae S et sapientia om. CQ) 18 qui S 19 homine Q 21 gratia] gloria (Q), quod defendit Kruschius coU. Paralip. I 29, 11; mihi grauius corruptus esse locus videtur et sanandus est sine dubio secundum uerba epistulae VIII p. 209, 7: quod in homine gratia est, in deo natura est 22 que S 23 magis (Q) 24 grados Q ut] et (Q) grauibus o. peccatis v XXI. Fawt. 13 obnoxius peccatorum infinitis licet tamen utcumque tolerandis, impius uero inauditis cruciatibus torqueatur. tunc autem baptismi gratia ab aeterna morte posset hominem uindicare, si in aliquibus eius integritas et dignitas non periret. graue crimen est, quod haereticus accipere noluit, sed non minus illud graue est, quod Christianus et accepit et perdidit. nam et ille, qui fiducia baptismi nuptiale conuiuium sacri concilii temerator inruperat, nitore puritatis amisso de inlustri iustorum conuentu expellitur et in exteriores tenebras proturbatur. numquid credendus est niueum sanctae regenerationis possidere candorem, qui incestus, ueneficus et cruentus uel qui praecipitio aut suspendio uitam praecidens in partem transit impiorum?- Legimus inextinguibiles flammas factis capitalibus praeparatas, hominem uero in malis suis uiuentem per solum baptismum saluatum esse non legimus. periculose sibi, quod caelestis scriptura non loquitur, inimica securitas pollicetur, multo periculosius illa non credit, quae ueritas conminatur. aliqua, ut dicitis, beatissimus uir Marinus cum interminatione disseruit, sed sicut illud, quod promisit dominus diligentibus se, etiam testimonio apostoli pro rei magnitudine in cor hominis non ascendit, ita futurorum inmensitas cruciatuum angustias humanae 7] Matth. 22, 11. 20] 1 Cor. 2, 9. 18 cf. ep. TITT p. 183, 5. 1 tollerandis S 2 impios QS torquetur v 3 gratiam v ab aeterna] habetis nec Q possit S hominem] aliquem v nisi v 4 integras S 5 hereticus S sed om. (Q) 6 est om. Q et accepit] accipit (Q) perdit v 7 quis S fidutia S 8 temerator v, timeratur Q, teneatur S puritates Q 9 expelletur Q exterioris S j>turbatur 8, perturbatur (Q) numquid] non Q, nam v 10 generationis v generaciones possedire Q 11 qui] inter add. Q incertus S incestos, uenefecos et cruentos Q qui Mommsen, que S, om. Q praecepitio S 12 praecidens v, praecedens QS transiet Q, transiit v 14 inexstinguibilis Q preparatas S 15 per] non Q solo baptismate v baptisma Q 16 periculosae QS, periculosa v caelestes Q, coelesti v 17 legitur (Q) periculosior (Q) 18 credere (Q) 19 dicetis Q 22 cruciatum S mentis excedit, quae mala momentaneae paenitentiae umbra non remouet, quae fides sine operibus non repellit, quibus terminum saeculorum labentium cursus in flammas inextinguibiles statuere non ualebit, inter quos inexhaustos uapores tarde se anima corpoream et sentiet et uidebit. et ideo iustis, piis, castis operibus diem ultimum praecurramus et hic timendo ea, quae illuc timere non proderit, declinemus. hic finem infinitis contritionibus inponamus et intoleranda incendia nunc salubriter cogitando ex ipsis ignibus aeterna nobis refrigeria conparemus.. Certus autem sum de fide uestra, quod falerati conposito nitore sermonis acceptiora uobis erunt salutifera sincerae testimonia ueritatis. filium meum Eminentium, dulce decus nostrum, paterno sospitamus affectu. dominus noster admirandam mihi magnificentiam tuam praesentibus repleat bonis et dignam reddat aeternis.