EVGIPPII EXCERPTA EX OPERIBVS S. AVGVSTINI. I. LIBER AD HIERONVMVM PBESBVTERVM DE SENTENTIA IACOBI, QVA DICIT: SI TOTAM QVIS LEGEM SERVAVERIT, OF- PENDAT AVTEM IN VNO, FACTVS EST OMNIVM REVS; CVM IDEM DICAT: IN MVLTIS ENIM OFFENDIMVS OM- NES. IN QVO LIBRO DE QVATTVOB VIRTVTIBUS, PBVDENTIA, TEMPERANTIA, FORTITVDINE, IVSTITIA DILIGENTISSIME DISPVTAVIT. Quod ad te scripsi, honorande mihi in Christo frater Hieronyme, quaerens de anima humana, si nascentibus singulis nouae singulae nunc usque fiunt, ubi peccati uinculum contrahant, quod per sacramentum gratiae Christi etiam in infantibus recens natis non dubitamus esse soluendum, cum in non paruum uolumen procederet, nolui ulla alia onerare quaestione. sed quod urget acrius, multo minus est neglegendum. proinde quaero et per dominum obsecro ut exponas mihi quod multis existimo profuturum aut, si iam uel abs te uel aliquo expositum habes, dirigas nobis quomodo accipiendum sit quod in epistula apostoli Iacobi est: quicumque 6 Iac. 2, 10 Ttiulum cap. I., qui deest in omnibus codd. praeter Dt, appomi ex capitulia cod. M hieronimQ M 12 scribsi MV; sic ubigue hieronime OMPTv 16 con in P; non (om. in) Gv 17 procederet Gt; m. 2 adscripsit : antea Bcriptum erat produceret et alibi ita inueni. 18 urguet GPv 21 ab aliquo DPT 22 iaoobi apostoli DOPTv autem totam legem obseruauerit, offendat autem in uno, factus est omnium reus. quae res talis ac tanta est, ut quod hinc tibi non iam olim scripsi me multum paeniteat. de agenda namque praesenti uita quomodo ad uitam perueniamus aeternam, non de praeterita perscrutanda., quam penitus demergit obliuio, sicuti est illud quod de anima quaerendum putaui, haec uertitur quaestio. eleganter autem dictum esse narratur quod huic rei satis apte conuenit: cum quidam ruisset in puteum, ubi aqua tanta erat, ut eum magis exciperet ne moreretur, quam suffocaret ne loqueretur, accessit alius eoque uiso miserans ait: quomodo huc cecidisti P at ille: obsecro, inquit, quomodo hinc me liberes, non quomodo huc ceciderim quaere. ita quoniam fatemur et fide catholica tenemus de reatu peccati tamquam de puteo etiam paruuli infantis animam Christi gratia liberandam, satis est ei quod modum quo salua fiat nouimus, etiam si numquam quomodo in malum illud deuenerit nouerimus. sed ideo putaui esse quaerendum, ne forte ex illis opinionibus incarnationis animae aliquam teneamus incautius, quae liberandam prorsus animam paruuli contradicat, negans eam esse in isto malo. hoc igitur firmissime retento, quod anima paruuli de reatu peccati liberanda est, nec alio modo liberanda nisi gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum, si possumus etiam ipsius mali causam et originem nosse, uaniloquis non disputatoribus, sed litigatoribus paratius instructiusque resistimus; si autem non possumus, non quia latet miseriae principium ideo pigrescere debet misericordiae officium. aduersus eos autem qui sibi uidentur scire quod nesciunt . hoc tutiores sumus, quod hanc ignorantiam nostram non ignoramus; aliud est enim quod 1 sernaaerit PTa; ante 8 ras. 2 litt. in P 2 unum D 3 scripeUsem G2v 5 praescrutanda MY 7 eliganter P 9 eum] cum Glv 10 suflfucaret MT loquetur T 13 quaeras DO PТv 14 tamquam; a prior m. 2 obducta tn V paruoli DT; sic d ubique 15 quomodo dfl quo M 19 aliqua M liberanda V pr.; sed uirgula erasa; liberanda M anima T 21 firmiise T 23 ponimus DtGP" 24 uaniloquiis D\'G\'v 27 misericordiae debet DGPTv 3* nescire malum est, aliud quod sciri uel non potest uel non opus est uel ad uitam quam quaerimus indifferens est. hoc uero quod de litteris apostoli Iacobi nunc requiro in hac ipsa qua uiuimus et, ut semper uiuamus, deo placere studemus actione uersatur. quomodo ergo intellegendum est, obsecro te: quicumque totam legem seruauerit, offendat autem in uno, factus est omnium reus? itane qui furtum fecerit, immo uero qui dixerit diuiti: hic sede, pauperi autem: tu sta illic, et homicidii et adulterii et sacrilegii reus est? quod si non est, quomodo qui in uno offendit factus est omnium reus? an illud quod dixit de diuite et paupere ad ista non pertinet, quorum si quis in uno offenderit, fiet omnium reus? sed recolendum est unde uenerit ista sententia et quae illam superiora pepererint quibusque conexa dependeant. fratres mei, nolite, inquit, in personarum acceptione habere fidem domini nostri Iesu Christi gloriae. etenim si introierit in conuentu uestro uir aureum anulum habens in ueste candida, introierit autem et pauper in sordido habitu, et intendatis in eum qui indutus est ueste. praeclara et dicatis: tu sede hic bene; pauperi autem dicatis: tu sta illic, aut: sede sub scabillo pedum meorum: nonne iudicastis apud uosmet ipsos et facti estis iudices cogitationum iniquarum? audite, fratres mei dilectissimi, nonne deus elegit pauperes in hoc mundo, diuites in fide et heredes regni, quod promisit deus diligentibus se? uos autem exhonorastis pauperem; propter illum scilicet cui dictum est: tu sta illic, cum habenti anulum 15 Iac. 2, 1 sqq. 1 nescire - quod om. Ml scire DG\'MTVv 8 iacobi apostoli P 6 ///seruauerit P 7 quis M 11 an illud - 13 reus om. MV dixi DGPTv 15 dependeat DGP\'Tv inquid T 17 conuento D\'M conuentum PT 18 uestrum P nostrum T 19 sordidu MV 22 scabello GP" 23 pedem T indicatis DGPTv 24 iniquarum cogitationum v1 27 repromisit P; re add. m. 2 aureum dictum esset: tu sede hic bene. ac deinde sequitur eandem ipsam sententiam latius uersans et explicans: nonne, inquit, diuites per potentiam opprimunt uos et ipsi attrahunt uos ad iudicia? nonne ipsi blasphemant sbonum nomen, quod inuocatum est super uos? quidem legem perficitis regalem secundum scripturas: diliges proximum tuum sicut te ipsum, bene facitis; si autem personam accipitis, peccatum operamini, redarguti a lege quasi transgressores. uidete quemadmodum transgressores legis appellet qui dicunt diuiti: sede hic bene, et pauperi: sta illic. unde ne putarent contemtibile esse peccatum in hac una re legem transgredi secutus adiunxit: quicumque autem totam legem seruauerit, offendat autem in uno, factus uest omnium reus. qui enim dixit: non moechaberis, dixit et: non occides. quod si non occides, moechaberis autem, factus es transgressor legis; propter illud quod dixerat: redarguti a lege quasi transgressores. quae cum ita sint, consequens uidetur, nisi alio modo intellegendum ostendatur, ut qui dixerit diuiti: sede hic et pauperi: sta illic, huic honorem ampliorem quam illi deferens, et idolatres et blasphemus et adulter et homicida et ne, quod longum est, cuncta commemorem, reus omnium criminum iudicandus sit; offendens quippe in uno factus est omnium reus. At enim qui unam uirtutem habet omnes habet, et qui unam non habet nullam habet. hoc si uerum est, confirmatur ista sententia. sed ego eam exponi uolo, non confirmari, quae 3 pro penitentiam T 4 adtrahunt DPT trahunt Gv 6 scribturu MV; sic ubique; scripturam P 8 facis P personas DGPTv 9 transgressores legis P 10 uide T quemuunodum Y; sic ubique 11 bene om. DlGPTv 12 contemptibiles DI T 15 dixerit P\' nom T 16 occidis (moech.) G MVv moecharie DGrJ moecheris paT 17 leges Tl 18 redarguit DT 19 in alio Gv 20 dixit Gv hic P* in ras . 22 idolatris G1 idolatra G\' Pv 24 eat D\'MTY 27 confirmatu. P 28 istS sententiS M , per se ipsam est apud nos omnium philosophorum auctoritatibus firmior. et illud quidem de uirtutibus et uitiis si ueraciter dicitur, non est consequens ut propter hoc omnia peccata sint paria. nam illud de inseparabilitate uirtutum, etsi forsitan fallor, tamen si uerum memini, quod uix memini, omnibus philosophis placuit, qui easdem uirtutes agendae uitae necessarias esse dixerunt. hoc autem de parilitate peccatorum soli stoici ausi sunt disputare contra omnem sensum generis humani. quam eorum uanitatem in Iouiniano illo, qui in hac sententia stoicus erat, in aucupandis autem et defensitandis uoluptatibus epicureus, de scripturis sanctis dilucidissime conuicisti. in qua tua suauissima et praeclarissima disputatione satis euidenter apparuit non placuisse auctoribus nostris, uel ipsi potius quae per eos locuta est ueritati, omnia paria esse peccata. quomodo autem fieri possit ut, etiam si hoc de uirtutibus uerum est, non tamen ideo cogamur fateri aequalitatem omnium peccatorum, quantum possum adiuuante domino aperire conabor. quod si effecero, approbabis; ubi causae defuero, tu supplebis. certe hinc persuadent qui unam uirtutem habuerit habere omnes et omnes deesse cui una defuerit, quod prudentia nec ignaua nec iniusta nec intemperans potest esse; nam si aliquid horum fuerit, prudentia non erit. porro si prudentia tunc erit, si et fortis et iusta et temperans sit, profecto ubi fuerit secum habet ceteras. sio et fortitudo imprudens esse non potest uel intemperans uel iniusta. sic temperantia necesse est ut prudens, fortis et iusta sit. sic iustitia non est, si non sit prudens, fortis et temperans. ita ubi uera est aliqua earum, et 11 Hieron. coni. Iouin. lib. II 1 ipsa G*T omnibUl D\'PT 2 de uitiis D*GPTv 8 nonne T 6 necessarios V 7 dixerant M 8 stoichi et 10 etoichuB MV athoici T 9 iouiano Gl 10 accubandis G1v accurandis G* defensandis (it del.) T 11 ephicurus MV 12 conuecisti T1 14 loquuta MP sequuta Vpr . 18 efficero G1MP1V1 efficere V* 20 haberet Fl 21 ignara V1 23 defnerit DGPv 24 fortes P\' 27 sicut DGtJ 28 ita et DG P1v eorum P1 aliae similiter sunt; ubi autem aliae desunt, uera illa non est, etiam si aliquo modo similis esse uideatur. sunt enim, ut scis, quaedam uitia uirtutibus aperta discretione contraria, ut imprudentia prudentiae; sunt autem quaedam tantum quia uitia sunt ideo contraria, quadam tamen specie fallaci similia, ut eidem prudentiae non imprudentia, sed astutia. nunc enim eandem dico astutiam, quae usitatius in malitiosis intellegi et uocari solet, et non sicut loqui nostra scriptura consueuit, quae saepe astutiam in bono ponit. unde est: astuti ut serpentes, et illud: ut det innocentibus astutiam. quamquam et apud illos Romanae linguae disertissimus dixerit: neque illi tamen ad cauendum dolus aut astutia deerat; astutiam ponens in bono. sed apud illos rarissimum, apud nostros autem frequentissimum est. itemque in partibus temperantiae apertissime contraria est effusio parsimoniae; ea uero quae tenacitas uulgo etiam dici solet, uitium est quidem; si tamen parsimoniae simile, non natura, sed fallacissima specie. item dissimilitudine manifesta contraria est iniustitia iustitiae; solet enim quasi imitari iustitiam uindicandi libido; sed uitium est. ignauia fortitudini perspicue contraria est; duritia uero distat natura, fallit similitudine. constantia pars quaedam uirtutis est; ab hac inconstantia longe abhorret et indubie contra sistit; pertinacia uero constantia dici affectat et non est, quia illa est uirtus, hoc uitium. ut ergo non iterum eadem commemorare necesse sit, exempli gratia ponamus aliquid unde possint cetera intellegi. Catilina, ut de 9 Matth. 10, 16 10 Prou. 1, 4 12 Sall. Cat. 26 1 daesunt T 2 aimiliter P3 7 eadem T eam DG 11 dissertissimus Gv disertissimos M 12 neque enim D dolos G1v 13 ponentes G1v 14 frequentatissimam Gv ///tempe- rantiae (in erat.) P 15 parsimonia (ea om.) Gv 16 aero VI etiam nolgo DQPTv 17 si om. DQPTv 19 enim MV: autem BGPTv emitari Pl iustitia M 20 fortitudine DG1P1 penpicuae GMVv perspecue T\' contria MI; corr. m. 2 23 indubise TVv indabio P 25 eandem DGIPI 26 inde Pl catilena Gl illo scripserunt qui nosse potuerunt, frigus, sitim, famem ferre poterat eratque patiens inediae, algoris, uigiliae supra quam cuiquam credibile est; ac per hoc suis et sibi magna praeditus fortitudine uidebatur. sed haec fortitudo prudens non erat: mala enim pro bonis eligebat; temperans non erat: corruptelis enim turpissimis foedabatur; iusta non erat: nam contra patriam coniurauerat; et ideo non fortitudo erat, sed duritia sibi ut stultos falleret nomen fortitudinis imponebat. nam si fortitudo esset, non uitium, sed uirtus esset; si autem uirtus esset, a ceteris uirtutibus tamquam inseparabilibus comitibus numquam relinqueretur. quapropter cum quaeritur etiam de uitiis, utrum et ipsa similiter et omnia sint ubi unum erit, aut nulla sint ubi unum non erit, laboriosum est id ostendere, propterea quia uni uirtuti duo uitia opponi solent, et quod aperte contrarium est et quod specie similitudinis adumbratur. unde illa Catilinae quia fortitudo non erat, quae secum uirtutes alias non habebat, facilius uidebatur. quod uero ignauia fuerit, ubi exercitatio quaslibet grauissimas molestias perpetiendi atque tolerandi supra quam cuiquam credibile est fuit, aegre persuaderi potest. sed forte acutius intuentibus ignauia apparet ipsa duritia, quia laborem bonorum studiorum, quibus uera adquiritur fortitudo, neglexerat. uerum tamen quia sunt audaces qui timidi non sunt, et rursus timidi a quibus absit audacia, cum sit utrumque uitium — quoniam qui uera uirtute fortis est, nec temere audet nec inconsulte timet —: cogimur fateri uitia plura esse uirtutibus. unde aliquando uitium uitio tollitur, ut amore laudis amor pecuniae; 1 cf. Sall. Cat. 5 1 scripserant P\' 2 inaediae JDMTV 3 cuique DlG praeditus magna v 5 elegebat DGlPl 6 corruptibilis DM1; sed bi eras. in M faedabator M V 7 patriam V1 quatriam Y1 non MV: nec DGPTv 8 stultus D1G1P1 9 uirtus est T 12 ///omnia (er . et) P 16 catelinae MV catilenae DGl cantilenae vl 20 est om. Gv fui aegre T persuadere DGyPlTl 21 ignaua. T quia] quę DxGv labor est Glv labores est G\' 23 audacis P* 25 timere DPl 26 cogemur Gv 27 tolletur DP\' tollet G\' aliquando unum cedit ut plura succedant; uelut qui ebriosus fuit, si modicum bibere tenacitate et ambitione didicerit. possunt etiam uitia cedere etiam uitiis succedentibus, non uirtutibus, et ideo plura sunt. uirtus uero quo una ingressa fuerit, quoniam secum ceteras ducit, profecto uitia cedent omnia quaecumque inerant; non enim omnia inerant, sed aliquando totidem, aliquando plura paucioribus uel pauciora pluribus succedebant. Haec utrum ita se habeant diligentius inquirendum est. non enim et ista diuina sententia est, qua dicitur: qui unam uirtutem habuerit omnes habet, eique nulla est cui una defuerit, sed hominibus hoc uisum est multum quidem ingeniosis, studiosis, otiosis, sed tamen hominibus. ego uero nescio quemadmodum dicam, non dico uirum, a quo denominata dicitur uirtus, sed etiam mulierem, quae uiro suo seruat tori fidem, si hoc faciat propter praeceptum et promissum dei eique primitus sit fidelis, non habere pudicitiam aut eam nullam uel paruam esse uirtutem; sic et maritum, qui hoc quidem seruat uxori; et tamen sunt plurimi tales quorum sine aliquo peccato esse neminem dixerim, et utique illud qualecumque peccatum ex aliquo uitio uenit. unde pudicitia coniugalis in uiris feminisque religiosis cum procul dubio uirtus sit — non enim aut nihil aut uitium est — non tamen secum habet omnes uirtutes; nam si omnes ibi essent, nullum esset uitium; si nullum uitium, nullum omnino peccatum. quis autem sine aliquo peccato? quis ergo sine aliquo uitio, id est fomite quodam uel quasi radice peccati, cum clamet qui super pectus domini discumbebat: si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est? neque hoc apud te agendum 28 I Io. 1, 8 2 bebere M1V1 bibere\' P1 dedicerit DP 3 possant itaque (om. etiam) DGPTv 6 non — inerant om. Mx 15 uero V1 16 thori GPTfJ 17 aut eam] audiam G1v aut iam 03 aut ea IN 19 quidem MV: idem DGPTv 20 diierit G1v 23 tanem 61 28 supra T 29 decipimus] seducimus D est diutius, sed propter alios qui haec forte legerint dico. nam tu quidem in eodem ipso opere splendido contra Iouinianum etiam hoc de scripturis sanctis diligenter probasti. ubi etiam ex hac ipsa epistula, cuius uerba sunt quorum nunc intellectum requirimus, posuisti quod scriptum est: in multis enim offendimus omnes. non enim ait: offenditis, sed ait: offendimus, cum Christi loqueretur apostolus; et cum hoc loco dicat: quicumque autem totam legem seruauerit, offendat autem in uno, factus est omnium reus, ibi non in uno, sed in multis, nec quosdam, sed omnes dixit offendere. absit autem ut quisquam fidelis existimet tot milia seruorum Christi, qui ueraciter dicunt se habere peccatum, ne se ipsos decipiant et ueritas in eis non sit, nullam habere uirtutem, cum uirtus magna sit sapientia; dixit autem homini: ecce pietas est sapientia. absit autem ut dicamus tot ac tantos fideles et pios homines dei non habere pietatem, quam Graeci uel εύσέβεια v uel expressius et planius ϑεοσέβεια v uocant. quid autem est pietas nisi dei cultus? et unde ille colitur nisi caritate? caritas enim de corde puro et conscientia bona et fide non ficta magna et uera uirtus est, quia ipsa est et finis praecepti. merito dicta est fortis sicut mors, siue quia nemo eam uincit sicut mortem siue quia in hac uita usque ad mortem est mensura caritatis; sicut dominus ait: maiorem hac caritatem nemo habet, quam ut animam suam quis ponat pro amicis suis; siue potius quia sicut mors animam auellit a sensibus carnis, sic caritas a concupiscentiis carnalibus. huic subseruit scientia, cum est utilis; nam sine illa inflat quod 5 Iac. 3, 2 15 Iob. 28, 28 20 cf. I Tim. 1, 5 22 Cant. 8, 6 24 Io. 15, 13 28 cf. I Cor. 8, 1 1 diutius ag. est DGPTv 2 ipso om. D\' Gv iobianum P1 4 epistola G2PTv 7 ipõ DGv et Otn. M 9 obseruauerit P unu ̄ DP 10 quorunda P 17 eusebian DGMPTV eusebiam v 18 plenius DGPTv theosebian MTV theosebia P theusebian D1 Gv 19 inde G1 illi P\' 21 fines Mx 23 morte V mansura T 24 hanc DMPlV 26 auellet DG MPlVv 27 siclll (ut er.) M 28 subruit D1G1P1v succQbit G* uero illa aedificando impleaerit, nihil ibi ista inane quod inflet inueniet. utilem porro scientiam definiendo monstrauit ubi cum dixisset: ecce pietas est sapientia, continuo subiunxit: abstinere uero a malis scientia est. cur ergo non dicimus qui hanc uirtutem habet habere omnes, cum plenitudo legis sit caritas? an quanto magis est in homine, tanto magis est uirtute praeditus; quanto autem minus, tanto minus inest uirtus, quia ipsa est uirtus; et quanto minus inest uirtus, tanto magis est uitium? ubi ergo illa plena et perfecta erit nihil ex uitio remanebit. proinde mihi uidentur stoici ideo falli quia proficientem hominem in sapientia nolunt omnino habere sapientiam, sed tunc habere cum ea fuerit omnino perfectus; non quia illum prouectum negant, sed nisi ei profundo quodam emergendo repente emicet in auras sapientiae liberas, nulla ex parte esse sapientem. sicut enim nihil interest ad hominem praefocandum, utrum aquam stadiis multis super se habeat altam an unum palmum uel digitum, sic illos qui tendunt ad sapientiam proficere quidem dicunt tamquam ab imo gurgitis surgentes in aerem, sed nisi totam stultitiam uelut opprimentem aquam proficiendo uelut emergendo euaserint, non habere uirtutem nec esse sapientes; ubi autem euaserint, mox habere totum nec quicquam stultitiae remanere: unde omnino nullum peccatum possit existere. haec similitudo, ubi stultitia uelut aqua et sapientia uelut aer ponitur, ut animus a praefocatione stultitiae tamquam emergens in sapientia repente respiret, non mihi uidetur satis adcommodata nostrarum scripturarum auctoritati; sed illa potius, ut uitium uel stultitia tenebris, luci autem uirtus uel 6 cf. Rom. 13, 10 1 inflet] inplet G\'v inpleat 02 2 difiniendo Pv1 4 sci.entia M quur MP\' qur P* 5 ego 01 6 plenitudinS 01 T quuta 01 9 maius Gv est] ing P illa ergo P 10 fuerit DGPTv uidetur Ol 11 stoichi MlV sapientiam pa 12 in ea DGPTv 13 profectum p1 17 altum v palmo uel digito (om. unum) T 19 aurgentia P 22 totam G prx 23 ullum D1GP2Tv 26 sapientiam DGPTv adcommoda D1G1Тv 27 auctoritate DG\'P\'v sapientia comparetur, quantum ista similia de corporalibus ad intellegibilia duci possunt. non itaque sicut de aquis in aerem surgens ubi earum summum transierit, repente quantum sufficit inspiratur, sed sicut de tenebris in lucem procedens paulatim egrediendo illuminatur. quod donec plenissime fiat, iam eum tamen dicimus tamquam de abditissima spelunca egredientem uicinia lucis afflatum, tanto magis, quanto magis propinquat egressui; ut illud quod in eo lucet sit utique ex lumine quo progreditur, illud autem quod adhuc obscurum est sit ex tenebris unde egreditur. itaque et non iustificabitur in conspectu dei omnis uiuens; et tamen iustus ex fide uiuit et induti sunt sancti iustitia, alius magis, alius minus; et nemo hic uiuit sine peccato, et hoc alius magis, alius minus; optimus autem est qui minimum. Sed quid ago? tamquam oblitus cui loquar doctori similis factus sum, cum proposuerim quid abs te discere uelim. sed quia de peccatorum parilitate, unde in id quod agebam incidit quaestio, examinandam tibi sententiam meam promere statueram, iam eam tandem aliquando concludam. quia etsi uerum est eum qui habet unam omnes habere uirtutes, eum qui unam non habet nullam habere, nec sic peccata sunt paria; quia ubi uirtus nulla est nihil quidem rectum est, nec tamen ideo non est prauo prauius distortoque distortius; si autem, quod puto esse uerius sacrisque litteris congruentius, ita sunt animae intentiones ut corporis membra, non quod uideantur locis, sed quod sentiantur affectibus et aliud illuminatur amplius, aliud minus, aliud omnino caret lumine et tenebroso inumbratur obstaculo: profecto ita ut quisque inlustratione piae caritatis affectus est, in alio actu magis, in alio minus, 10 cf. Ps. 142, 2 11 cf. Abac. 2, 4 12 cf. Iob. 29, 14 5 progrediendo DGPT quod om. P plenisseme Tl 6 abditissimam MV; sed m deleta in Jf 8 egresni v eo MP TV: quo G\'v 12 maius DMTV 13 et nemo-minus om. MV maius DT 15 quod vl loquor P 16 uellem DGtJ 17 paralitate T 18 exanimandam P 20 qui alterum om. Pl 25 uideatur MV 26 affectionib; P\' 27 omni G2v 28 quisquis F; is a m. 2 29 maius D in alio nihil, sic dici potest habere aliam, aliam non habere, aliam magis minusue habere uirtutem. nam et maior est in isto caritas quam in illo recte possumus dicere; et aliqua in isto, nulla in illo, quantum pertinet ad caritatem quae pietas est; et in ipso uno homine quod maiorem habeat pudicitiam quam patientiam, et maiorem hodie quam heri, si proficit; et adhuc non habeat continentiam et habeat non paruam misericordiam. et ut generaliter breuiterque complectar quam de uirtute habeo notionem, quod ad recte uiuendum attinet: uirtus est caritas, qua id quod diligendum est diligitur; haec in aliis maior, in aliis minor, in aliis nulla est; plenissima uero quae iam non possit augeri, quamdiu hic homo uiuit, in nemine. quamdiu autem augeri potest, profecto illud quod minus est quam debet ex uitio est. ex quo uitio non est iustus in terra, qui faciat bonum et non peccauit; ex quo uitio non iustificabitur in conspectu dei omnis uiuens; propter quod uitium si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est; propter quod etiam quantumlibet profecerimus necessarium est nobis dicere: dimitte nobis debita nostra, cum iam omnia in baptismo dicta, facta, cogitata dimissa sint. uidet itaque qui recte uidet ubi et quando et unde speranda sit illa perfectio, cui non sit quod adici possit. si autem praecepta non essent, non utique esset ubi se homo certius inspiceret et uideret unde auerteretur, quo conaretur, quare gratularetur, quid precaretur, magna est ergo utilitas praeceptorum, si libero arbitrio tantum detur ut gratia dei amplius honoretur. 15 cf. III Reg. 8,46 18 cf. I Io. 1, 8 20 Mattb. 6,12 1 dici potest] incipit et - GTv 2 alios D\'MPV alius post magis add. P 5 quod] ut T 9 habeam P a T nidendum P 12 plenissime P posset G1P1v augere DP1 13 homo] modo T 14 libet D1G1Pv 15 facit T peccabit 0 rv peccet DМ\'T 18 decimua M sedncimus P 19 proficerimus DGP\' 20 demitte DP 21 demissa. DG1v1 sunt MV 22 tipt 0 23 dici G1v 25 coronaretur P 26 praecaretur M libero] uero D\' 27 nt] et D1G1v gratiam T Quae si ita se habent, unde fit omnium reus, si in uno offendat qui totam legem seruauerit? an forte quia plenitudo legis caritas est qua deus proximusque diligitur, in quibus praeceptis caritatis tota lex pendet et prophetae, merito fit omnium reus qui contra illam facit in qua pendent omnia? nemo autem peccat nisi aduersus illam faciendo, quia non adulterabis, non homicidium facies, non furaberis, non concupisces et si quod est aliud mandatum in hoc sermone recapitulatur, in eo quod diliges proximum tuum tamquam te ipsum. dilectio proximi malum non operatur; plenitudo autem legis caritas. nemo autem diligit proximum nisi diligens deum, ut hoc quantum potest proximo impendat, quem diligit tamquam se ipsum, ut et ille diligat deum; quem si ipse non diligit, nec se nec proximum diligit. ac per hoc qui totam legem seruauerit, si in uno offenderit, fit omnium reus, quia contra caritatem facit, unde tota lex pendet. reus itaque fit omnium faciendo contra eam in qua pendent omnia. cur ergo non dicantur paria peccata? an forte quia magis facit contra caritatem qui grauius peccat, minus qui leuius, et hoc ipso admittit magis et minus quo fit quidem omnium reus ? sed grauius peccans uel in pluribus peccans magis reus, leuius autem uel in paucioribus peccans minus reus: tanto maiore scilicet reatu, quanto amplius, tanto minore, quanto minus peccauerit; tamen etiam si in uno offenderit erit reus omnium, quia contra eam facit in qua pendent omnia. quae si uera sunt, eo modo et illud absoluitur quod ait homo etiam apostolicae gratiae: in multis enim offendimus omnes. 4 cf. Matth. 22, 40 6 Rom. 13, 9 sq. 3 quia v 5 reus omniam T pendet G1 7 faraaeris Y 8 concupiscis Px 9 diligis GPv 12 deum om. Pl 14 semet P 15 quia (a del. m. 1) M 17 earitåtem] uirtutem v 18 eam] praeceptum DOPTv quo GPTV1v quur M ubique 19 precepta GPv 21 ammittit MTV amittit GPv maius MPV2 omnium quidem Ov 22 maius MV2 25 erit Y: est M1 sup. u.; om. DGPTv 27 absolbitur V1 obsoluitar P1. 28 enim] etiam P - offendimus enim, sed alius grauius, alius leuius, quanto quisque magis minusue peccauerit; tanto in peccato committendo maior, quanto in diligendo deo et proximo minor; et rursus tanto minor in peccati perpetratione, quanto maior in dei et proximi dilectione. tanto itaque plenior iniquitatis, quanto inanior caritatis; et tunc perfectissimus in caritate, quando nihil restat ex infirmitate. nec sane quantum arbitror putandum est leue esse peccatum in personarum acceptione habere fidem domini nostri Iesu Christi, si illam distantiam sedendi et standi ad honores ecclesiasticos referamus. quis enim ferat eligi diuitem ad sedem honoris ecclesiae contemto paupere instructiore atque sanctiore? si autem de cotidianis consessibus loquitur, quis non hic peccat, si tamen peccat, nisi cum apud se ipsum intus ita iudicat ut ei tanto melior, quanto ditior ille uideatur? hoc enim uidetur significasse dicendo: nonne iudicastis apud uosmet ipsos et facti estis iudices cogitationum iniquarum? Lex itaque libertatis, lex caritatis est de qua dicit: si tamen legem perficitis regalem secundum scripturas: diliges proximum tuum sicut te ipsum, bene facitis. si autem personas accipitis, peccatum operamini, redarguti a lege quasi transgressores. et post illam sententiam ad intellegendum difficillimam, de qua satis dixi quod dicendum putaui, eandem legem libertatis commemorans: sic, inquit, loquimini et sic facite, sicut per legem libertatis incipientes iudicari. et quoniam quid paulo ante dixerit nouit: quoniam in multis offendimus omnes, suggerit dominicam tamquam cotidianam cotidianis etsi leuioribus, tamen uulneribus medicinam. iudicium enim, inquit, sine misericordia illi qui 2 maio DMPV 3 qaando V1 7 tantum MV 8 acceptioneW (m rasa) P 9 nostri om. DGPv 11 elegi P* hooores P\' contempto OPTv 12 ac G2v at Gl si] qui 11 cottidianis DGv 13 ai tamen peccat om. T 14 quanto v1 15 illi MV 16 iudica.tis P 20 diligis DGP 21 facita regale si P* 23 intellegendam D1G1P 23 loquimini inquit T 30 sine m. inquit T non fecit misericordiam. hinc enim et dominus: dimi ttite, inquit, et dimittetur uobis; date, et dabitur uobis. superexsultat autem misericordia iudicio. non dictum est: uincit misericordia iudicium; non enim est aduersa iudicio, sed superexsultat, quia plures per misericordiam colliguntur, sed qui misericordiam praestiterunt. beati enim misericordes, quia ipsorum miserebitur deus. et hoc utique iustum est ut dimittatur eis, quia dimiserunt, et detur eis, quia dederunt. inest quippe deo et misericordia iudicanti et iudicium miseranti. propter quod ei dicitur: misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine; nam quisquis uelut nimium iustus iudicium sine misericordia quasi securus exspectat, iram iustissimam prouocat. quam timens ille dicit: ne intres in iudicio cum seruo tuo. unde dicitur populo contumaci: quid uultis mecum iudicio contendere? cum enim rex iustus sederit in throno, quis gloriabitur castum se habere cor? aut quis gloriabitur mundum se esse a peccato? quae igitur spes est, nisi superexsultet misericordia iudicio? sed erga illos qui misericordiam fecerunt ueraciter dicendo: dimitte nobis sicut et nos dimittimus, et sine murmuratione dando; hilarem enim datorem diligit deus. denique sanctus Iacobus iam ex isto loco de misericordiae operibus loquitur, ut quos uehementer illa sententia terruerat consoletur; cum admonet quomodo etiam peccata cotidiana, sine quibus hic non uiuitur, cotidianis remediis expientur, ne homo, 1 Luc. 6, 37 sq. 7 Matth. 5, 7 11 Ps. 100. 1 14 Ps. 142, 2 16 Hier. 2, 29 22 II Cor. 9, 7 1 dimitte P\' 3 superexaltat DGPv Buperexaltet T iudicium DlGv 5 superexaltat DGPv 8 demittatur et demiserant DP\' 10 miserenti DGv 12 nam/// (si eras.) P nimius MV 13 misericordiam G* exspectat V pr.; 8 rasa 15 iudicium DG P2v 16 iudicium G1P1 17 in om. Gv trono MV castas T 19 superexsultet VI; sed s altera rasa; superexaltet DGPv misericordiam Gv 20 dicenda v demitte DP 21 debita nostra post nobis add. DGMlPTv 25 ammonet libri qui cum in uno offenderit fiat omnium reus in multis offendendo - quia in multis offendimus omnes — magnum aggerem reatus sui minutatim collectum ad tribunal tanti iudicis peruehat et eam quam non fecit misericordiam non inueniat, sed potius dimittendo atque donando mereatur sibi dimitti debita reddique promissa. Multa dixi quibus tibi taedium fortassis inferrem, qui haec quae tamen approbas non exspectas discere, quia ea docere consuesti. si quid autem est in eis, quantum ad res ipsas pertinet — nam quali eloquio explicata sint non nimis curo — si quid ergo est in eis quod eruditionem offendat tuam, quaeso ut rescribendo admoneas et me corrigere non graueris. infelix est enim qui non tantos et tam sanctos tuorum studiorum labores et digne honorat et de his domino deo nostro, cuius munere talis es, gratias agit. unde cum libentius debeam a quolibet discere quod inutiliter ignoro quam promtius quoslibet docere quod scio, quanto iustius hoc abs te caritatis debitum flagito, cuius doctrina in nomine et adiutorio domini tantum in latina lingua litterae adiutae sunt, quantum numquam antea potuerunt. maxime tamen istam sententiam: quicumque totam legem seruauerit, offendat autem in uno, factus est omnium reus si quo alio modo melius exponi posse nouit dilectio tua, per dominum obsecro uti nobiscum communicare digneris. 1 fut; (t rasa) P multis enim D1 3 aggere V1 m add . m. 2; agere D* 4 perueat GP1 5 demittendo DP1 dando T 7 fortasses G1P1Tv1 fort. tedium P quia P 8 dicere GI 9 consuisti DMP1 10 curo ai] curiosi D1G1P1v 12 ammoneas libri 13 tantus DP1v1 etiam sanctorum T 16 promptius PTv quodlibet DGPv 18 debitam 71; corr. m. 2; debito (o in litwra) M doctrine v in adiutorio D1GP1v 19 lstinę linguae V1 latino linguQ M ecclesiasticae litterae DG PTx 20 ante P1 tamen] ergo DGPv quicumque autem DGPv 23 ut P ut id D* 24 ctlmunicare P vmi. 4 II. ITEM DE PRAEDICTIS QVATTVOR VIBTVTIBVS, QVAS IN SVPERIORI LIBRO DISTINXIT. IN LIBRO DE MORIBVS ECCLEJ CATHOLICAE DISPVTANS AD VNVM EAS MANDATVM REТТV CARITATIS. Nihil igitur aliud est optimum hominis, cui haerere beatissimum sit, nisi deus. cui haerere certe non ualemus nisi dilectione. namque illud quod quadripertita dicitur uirtus ex ipsius amoris uario quodam affectu dicitur, ut temperantia sit amor integrum se praebens ei quod amatur, fortitudo amor facile tolerans omnia propter quod amatur, iustitia amor soli amato seruiens et propterea recte dominans, prudentia amor ea quibus adiuuatur ab eis quibus impeditur sagaciter seligens. sed hunc amorem non cuiuslibet, sed dei esse diximus, id est summi boni, summae sapientiae summaeque concordiae. quare definire etiam sic licet, ut temperantiam dicamus esse amorem deo se integrum incorruptumque seruantem, fortitudinem amorem omnia propter deum facile perferentem, iustitiam amorem deo tantum seruientem et ob hoc bene imperantem ceteris quae homini subiecta sunt, prudentiam amorem bene discernentem ea quibus adiuuatu? in deum ab his quibus impediri potest. Quid amplius de moribus disputem? si enim deus est summum hominis bonum, quod negari non potest, sequitur, quoniam summum bonum appetere est bene uiuere, ut nihil sit aliud bene uiuere quam toto corde, tota anima, tota mente diligere deum; a quo existit, ut incorruptus in eo amor atque integer custodiatur, quod est temperantiae, nullis frangatur 3 distinciit P; destinamus v 4 retulit DGPTVv 5 cs P1 6 beatissimom v* 10 fortitndo — amatur om. Gt 13 amor.. G amor eis G* 14 selegens BlGv se diligens My 15 summqq; P 16 sic licet] scilicet GXT utetDGc 17 DGPTv 19 seru. t. deo D 20 hominis DIGI 21 a qi DxGPv adiuuantur MV\' 23 dei Gxv 24 non om. G 25 ut-uiuere om. T ut] et M pr . 28 temperantia v incommodis, quod est fortitudinis, nulli alii seruiat, quod est iustitiae, uigilet in discernendis rebus, ne fallacia paulatim dolusue subrepat, quod est prudentiae. haec est una perfectio, qua sola impetrat ut ueritatis sinceritate perfruatur. haec nobis testamento utroque concinitur, haec nobis hinc atque inde suadetur. diligamus igitur deum ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente quicumque ad uitam aeternam peruenire proposuimus. haec est, inquit saluator, uita aeterna, ut cognoscant te uerum deum et quem misisti legum Christum. aeterna igitur uita est ipsa cognitio ueritatis. quam ob rem quam peruersi atque praeposteri sunt qui se arbitrantur dei cognitionem tradere ut perfecti simus, cum perfectorum ipsa sit praemium. quid ergo agendum, nisi ut eum ipsum quem cognoscere uolumus prius sincera caritate diligamus? III. AN VJRTVTES, QVIBVS AD AETERNITATEM TENDITVR, DESITVRAE SINT CVM AD AETERNA PERDVXERINT. EX LIBRO DE TRINI- TATE XIIII INTER CETERA ET AD LOCVM. Vtrum autem etiam tunc uirtutes, quibus in hac mortalitate bene uiuitur, quia et ipsae incipiunt esse in animo, qui cum sine illis prius esset tamen animus erat, desinant esse cum ad aeterna perduxerint nonnulla quaestio est. quibusdam enim uisum est desituras et bonos animos sola beatos esse cognitione et scientia, hoc est contemplatione naturae; in qua nihil est melius et amabilius ea natura, quae creauit omnes ceteras instituitque naturas. cui regenti esse subditum si iustitia est, immortalis est omnino iustitia nec in illa esse beatitudine 8 LO. 17, 3 1 alia G1 alio G\'v 3 snbrepat a: subripiat libri 4 quae G\'P\'T 7 et post anima add. P 12 perfectissimus GlMTV perfectissimos D perfectissimis P\' 13 praemia M 14 caritati DI 17 An-perduxerint om. MV 18 aeternam perduxerunt P 19 ot ad locum om. Ov 21 uiuitur bene v 24 bonus animus s. beatus DGI 26 melius est D 27 essent subditq P1 28 in om. Pv 4* desinet, sed talis ac tanta erit, ut perfectior et maior esse non possit. fortassis et aliae tres uirtutes, prudentia sine ullo iam periculo erroris, fortitudo sine molestia tolerandorum malorum, temperantia sine repugnatione libidinum erunt in illa felicitate: ut prudentiae sit nullum bonum deo praeponere uel aequare, fortitudinis ei firmissime cohaerere, temperantiae nullo defectu noxio delectari. nunc autem quod agit iustitia in subueniendo miseris, quod prudentia in praecauendis insidiis, quod fortitudo in perferendis molestiis, quod temperantia in cohercendis delectationibus prauis non ibi erit, ubi omnino nihil mali erit. ac per hoc ista uirtutum opera, quae huic mortali uitae sunt necessaria sicut fides, ad quam referenda sunt, in praeteritis habebuntur et aliam nunc faciunt trinitatem cum ea praesentia tenemus, aspicimus, amamus, aliam tunc factura sunt cum ea non esse, sed fuisse per quaedam eorum uestigia, quae praetereundo in memoria derelinquent, reperiemus; quia et tunc trinitas erit cum illud qualecumque uestigium et memoriter retinebitur et agnoscetur ueraciter et hoc utrumque tertia uoluntate iungetur. IIII DE QVATTVOR AFFECTIONIBVS, QVAS A CICERONE PERTVR- BATIONES, AB ALIIS PASSIONES APPELLATAS VERGILIVS HOMINI PROPTER CARNEM INESSE DIXIT, IN LIBRO XIIII DE CIVITATE DEI INTER CETERA SIC EXPONIT. Aggrauamur autem corruptibili corpore et ipsius aggrauationis causam, non naturam substantiamque corporis, sed eius corruptionem scientes nolumus corpore expoliari, sed eius 2 tres Y; t add. m. 2 iam ullo T 5 facilitate P prudentia P1 6 ei] et DxGlv sit 03 adhaerere P 7 dilectari P\' 10 coercendis Ov choercendis PT nihil omnino DGTv 18 fiunt D1 14 teneamus Ol aspiciamus P1 16 memoriam MV derelinquunt D 17 repperiemus GxMPlv repperimus V 18 agnoscitur P1 et DGPTv. ut M V 19 iungitur DGv coniungatur P\' 21 ciceroni Ol perturuationea V 22 passionib; v uirgilius libri 23 in MV: ex DGPTv 25 autem] ergo DGPTv 27 corpore] corrumpere et MV immortalitate uestiri. et tunc enim erit, sed quia corruptibile non erit non grauabit. aggrauat ergo nunc animam corpus corruptibile et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. uerum tamen qui omnia mala animae ex corpore putant accidisse in errore sunt. quamuis enim Vergilius Platonicam uideatur luculentis uersibus explicare sententiam dicens: igneus est illis uigor et caelestis origo seminibus, quantum non noxia corpora tardant terrenique hebetant artus moribundaque membra, omnesque illas notissimas quattuor animi perturbationes, cupiditatem, timorem, laetitiam, tristitiam, quasi origines omnium peccatorum atque uitiorum uolens intellegi ex corpore accidere subiungat et dicat:\' hinc metuunt cupiuntque dolent gaudentque nec auras suspiciunt clausae tenebris et carcere caeco: tamen aliter se habet fides nostra. nam corruptio corporis, quae aggrauat animam, non peccati primi est causa, sed poena. nec caro corruptibilis animam peccatricem, sed anima peccatrix fecit esse corruptibilem carnem. ex qua corruptione carnis licet existant quaedam incitamenta uitiorum et ipsa desideria uitiosa, non tamen omnia iniquae uitae uitia tribuenda sunt carni, ne ab his omnibus purgemus diabolum, qui non habet carnem. etsi enim diabolus fornicator uel ebriosus uel si quid huius modi mali est quod ad carnis pertinet uoluptatem non potest dici, cum sit etiam talium peccatorum suasor et instigator occultus, est tamen maxime superbus 2 Sap. 9, 15 8 Aen. 6, 780 sqq. 2 gnoauit DO . adgnnabit P1 3 depremit P1 4 quia D1G1 5 aecedime DP* 6 uirgilius D1GMPTv 8 ollis G2v 9 seminie DGXT 10 terraeniq. MV bebetant VI 11 omnesqueanimi per om. G . 12 originia T 13 accedere DT accidisse P*- 15 capiuntqae M cupiant P1 dolentque P2v aura P\' 16 suscipiunt DGPТ2v suscipiant T1 clausa P 18 poenę Gv 19 sed — carnem om. Ml; add. m. 2 in marg . 20 facit P* 21 exiatont P 22 uti adtribnenda G*v 28 nec D diabulum D M fornieatnr D\'P\' 26 uoluptates D2GPTv dicere T atque inuidus, quia illum uitiositas sic obtinuit, ut prop hanc esset in carceribus caliginosi huius aeris aeterno suppli destinatus. haec enim uitia, quae tenent in diabolo principatu carni tribuit apostolus, quam certum est diabolum non habe? dicit enim inimicitias, contentiones, aemulationes, animositat? inuidias opera esse carnis. quorum omnium malorum ca? atque origo superbia est, quae sine carne regnat in diabo? quis autem illo est inimicior sanctis? quis aduersus eos cc tentiosior et magis aemulus atque inuidus inueniatur ? at ha? omnia cum habeat sine carne, quomodo sunt ista opera c? nis, nisi quia opera sunt hominis, quem, sicut dixi, nomi? carnis appellat? non enim habendo carnem, quam non hab? diabolus, sed uiuendo secundum se ipsum, hoc est secundu? hominem factus est homo similis diabolo, quia et ille secu? dum se ipsum uiuere uoluit, quando in ueritate non stetit, non de dei, sed de suo mendacium loqueretur qui non solu? mendax uerum etiam mendacii pater est. primus est quip mentitus et a quo peccatum, ab illo coepit esse mendaciu? cum ergo uiuit homo secundum hominem, non secundum deu? similis est diabolo. Non ex carne tantum efficitur anima ut cupiat, metus: laetetur, aegrescat, uerum etiam ex se ipsa his potest motib agitari. interest autem qualis sit uoluntas hominis; quia peruersa est, peruersos habet hos motus; si autem recta e non solum inculpabiles uerum etiam laudabiles erunt. uolunt est quippe in omnibus, immo omnes nihil aliud quam uolu tates sunt. nam quid est cupiditas et laetitia nisi uolunt 5 cf. Gal. 5, 20 15 cf. Io. 8, 44 1 quae DOPTv 2 caliginosis G2Тv caliaosi G\' 8 distina DpJ enim MY: autem DGPTv principatom T* 4 d bolo D7 6 operas P 8 inimiticior DGPv 9 innetut DlGv ad D1P1v 13 nidendam M 16 sed (de om.) G* mendacio DIG\'V (o ex um corr. m. 1) 17 eet om. Gv 18 p cato F1 21 afficitur DBPTv 22 agreseat Gl ex se if om. Pl se om. D potest] post MV 23 quia] quae D2P2T 24 pernersns P1 modos G1v 26 solns M incnlbabiles i inculpabilis D\' 27 laetia V uolnntases 01 in eorum consensione quae uolumus? et quid est metus atque tristitia nisi uoluntas in dissensione ab his quae nolumus? sed cum consentimus appetendo ea quae uolumus, cupiditas, cum autem consentimus fruendo his quae uolumus, laetitia uocatur. itemque cum dissentimus ab eo quod accidere nolumus, talis uoluntas metus est; cum autem dissentimus ab eo quod nolentibus accidit, talis uoluntas tristitia est. et omnino pro uarietate rerum quae appetuntur atque fugiuntur sicut allicitur uel offenditur uoluntas hominis, ita in hos uel in illos affectus mutatur et uertitur. quapropter homo, qui secundum deum, non secundum hominem uiuit, oportet ut sit amator boni; unde fit consequens ut malum oderit. et quoniam nemo natura, sed quisquis malus est uitio malus est, perfectum odium debet malis qui secundum deum uiuit, ut nec propter uitium oderit hominem nec amet uitium propter hominem, sed oderit uitium et amet hominem; sanato enim uitio totum quod amare, nihil autem quod debeat odisse remanebit. nam cuius propositum est amare deum et non secundum hominem, sed secundum deum amare proximum sicut etiam se ipsum, procul dubio propter hunc amorem dicitur uoluntatis bonae, quae usitatius in scripturis sanctis caritas appellatur; sed amor quoque secundum easdem litteras sacras dicitur. Nonnulli arbitrantur aliud esse dilectionem siue caritatem, aliud amorem; dicunt enim dilectionem accipiendam esse in bono, amorem in malo. sic autem nec ipsos auctores saecularium litterarum locutos esse certissimum est. Recta itaque uoluntas est bonus amor et uoluntas peruersa malus amor. amor ergo inhians habere quod amatur cupiditas 18 cf. Ps. 138, 22 1 uolumus - dissensione om. P1 2 aolamus P\' 5 accodero DGIPI 7 accedit DP\' tristitiam (om. eet) G1 8 atqbe] aut que P\' 9 allititur M 10 illos (om. in) v 12 amatur P1 odiret D1 quoniam} quod v 13 uitio malui est om . GI 16 Msato Tl post uitio add. v: uitio malos e 17 autem] enim DG\'P 22 sacras litteras DOPTv 26 loquutos MV loquutus D iocutus P1 27 uoluntate T et - amor om. M1 28 inihans ® habere] ibi Gl est; id autem habens atque fruens laetitia; fugiens quod ei aduersatur timor est; idque si acciderit sentiens tristitia est. proinde mala sunt ista, si malus amor est, bona, si bonus. Verum his philosophis, quod ad istam quaestionem de animi perturbationibus attinet, iam respondimus in nono huius operis libro ostendentes eos non tam de rebus quam de uerbis cupidiores esse contentionis quam ueritatis. apud nos autem iuxta scripturas sanctas sanamque doctrinam ciues sanctae ciuitatis dei in huius uitae peregrinatione secundum deum uiuentes metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, et quia rectus est amor eorum, istas omnes affectiones rectas habent: metuunt poenam aeternam, cupiunt uitam aeternam, dolent in re, quia ipsi in semet ipsis adhuc ingemescunt adoptionem exspectantes redemtionem corporis sui; gaudent in spe, quia fiet sermo qui scriptus est: absorpta est mors in uictoriam. item metuunt peccare, cupiunt perseuerare, dolent in peccatis, gaudent in operibus bonis. ut enim metuant peccare audiunt: quoniam abundabit iniquitas, refrigescit caritas multorum; ut cupiant perseuerare audiunt quod scriptum est: qui perseuerauerit usque in finem hic saluus erit; ut doleant in peccatis audiunt: si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est; ut gaudeant in operibus bonis audiunt: hilarem datorem diligit deus. item sicuti se infirmitas eorum firmitasque habuerit, metuunt temtari, cupiunt temtari, dolent in temtationibus, gaudent 15 I Cor. 15, 54 18 Matth. 24, 12 20 Matth. 10, 22 21 I Io. 1, 8 24 n Cor. 9, 7 2 accident M accedent DP1 4 animae Gv 5 respondemus Pl no Y; no add. m. 2; nono GlPl 7 contentiones DIGI 10 dolentq; P* 12 cupinnt-aeternam om. T 13 in re] ire D qua T adhac V adoptione M 14 redemptionem DGPTv 15 absorta libri 16 uictoria GPtJ cupiuut-peccare om . Gx 17 metuunt T1 18 habundanit P1 refrigeicet paT 19 capiunt v1 22 decipimus MY: seducimns DGPTv 24 audiant DPX 25 sicuti se DGPTv : sicut ipse MV 26 temptare D\' gaudent in temtationibus om. v in temtationibus. ut enim metuant temtari audiunt: si quis praeoccupatus fuerit in aliquo delicto, uos qui spiritales estis instruite huiusmodi instruite mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu temteris. ut autem cupiant temtari audiunt quendam uirum dei fortem ciuitatis dei dicentem: proba me, domine, et temta me; ure renes meos et cor meum. ut doleant in temtationibus uident Petrum flentem; ut gaudeant in temtationibus audiunt Iacobum dicentem: omne gaudium existimate, fratres mei, cum in temtationibus uariis incideritis. Non solum autem propter se ipsos his monentur affectibus uerum etiam propter eos quos liberari cupiunt et ne pereant metuunt et dolent si pereunt, gaudent si liberantur. illum quippe optimum et fortissimum uirum, qui in suis infirmitatibus gloriabatur, ut eum potissimum commemoremus qui in ecclesiam Christi ex gentibus uenimus, doctorem gentium in fide et ueritate, qui et plus omnibus suis coapostolis Iaborauit et pluribus epistulis populos dei, non eos tantum qui praesentes ab illo uidebantur uerum etiam illos qui futuri praeuidebantur instruxit; illum inquam uirum, athletam Christi, doctum ab illo, unctum de illo, crucifixum cum illo, gloriosum in illo, in theatro huius mundi, cui spectaculum factus est et angelis et hominibus, legitime magnum agonem certantem et palmam supernae uocationis in anteriora sectantem 1 Gal. 6, 1 6 Ps. 25, 2 8 cf. Matth. 26, 75 9 Iac. 1, 2 16 cf. II Cor. 12, 5 18 cf. I Cor. 15, 10 21 cf. Gal. 1,12 n Cor. 1, 21 .22 cf. Gal. 2, 20 23 cf. I COlI 4, 9 25 cf. Philipp. 3, 14 1 oetount P\' audiant D 5 uirum quendam T 6 ciuitates T* alterum dei om. D domine] a 0 7 renos P 10 exiitimato G1v1 temptationes uarias D\'PT 11 incederitis DMlV 13 liberare DGPv 14 pereant DlOPTv et gaudeet DGPTv liberentar D\'GP\'fJ 16 gloriatur DGPTv 17 eccleeia DP docborem-ueritate om. Gv 18 et qui MV 19 eta: ex libri epistolis GPTv populus D\'P\' 20 illis XW uidebantur MV 21 uerum Gv adhletam G 28 cuiu G\' qai G2v 24 eat om. v omnibus P magno agone D\' GH 25 cocationes P1 oculis fidei libentissime spectant gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus, foris habentem pugnas, intus timorem, cupientem dissolui et esse cum Christo, desiderantem uidere Romanos, ut aliquem fructum habeat et in illis sicut et in ceteris gentibus, aemulantem Corinthios et ipsa aemulatione metuentem ne seducantur eorum mentes a castitate quae in Christo est, magnam tristitiam et continuum dolorem cordis sui de Israhelitis habentem, quod ignorantes dei iustitiam et suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti; nec solum dolorem uerum etiam luctum suum denuntiantem quibusdam qui ante peccauerunt et non egerunt paenitentiam super immunditia et fornicationibus suis. Hi motus, hi affectus de amore boni et de sancta caritate uenientes si uitia uocanda sunt, sinamus ut ea quae uere uitia sunt uirtutes uocentur. sed cum rectam rationem sequantur istae affectiones, quando ubi oportet adhibentur, quis eas morbidas seu uitiosas passiones audeat dicere? quam ob rem etiam ipse dominus in forma dei agere uitam dignatus humanam, sed nullum habens omnino peccatum adhibuit eas ubi adhibendas eas esse iudicauit. neque enim in quo uerum erat hominis corpus et uerus hominis animus falsus erat humanus affectus. cum ergo eius in euangelio ista referuntur, quod super duritia cordis Iudaeorum cum ira contristatus sit, quod dixit: gaudeo propter uos, ut credatis, quod Lazarum suscitaturus etiam lacrimas fuderit, quod 1 cf. Bom. 12, 15 2 cf. II Cor. 7, 5 3 cf. Philipp. 1, 23 4 cf. Rom, 1, 11 et 13 5 cf. II Cor. 11, 2 sq. 7 cf. Rom. 9, 2 8 cf. Rpm. 10, 3 12 cf. II Cor. 12, 21 28 cf. Marc, 3, 5 24 Io. 11, 15 25 cf. Io. 11, 35 1 spectantem libri 2 timores DGPTv 3 desolui P1 6 cho- rinthios G ipsam Mx 8 sui DGPTvi ei MV hisraelitis T 9 statuere DGPTv sint T essent DGPv 10 de quibusdam DG PTv 12 immnnditiam DGIMV; m expvnxit Vx 14 uititia v sinamur DxGl 15 nationem 01 16 affectiones—morbidas om. M affectiones Gav: actiones DGXPTV 17 eas tunc morbos G7v aodiat 01 18 dei] senii G2v dignatus est MT 19 nullam vl 20 eaa om. DGPTv 21 animus hominis DGsPv 22 cur M 23 duritiam DGXP 24 diierit DGPTv 25 lazarus M . suscitaturum T concupiuerit cum discipulis suis manducare pascha, quod propinquante passione tristis fuerit anima eius, non falso utique referuntur. uerum ille hos motus certe dispensationis gratia ita cum uoluit suscepit animo humano, ut cum uoluit factus est homo. proinde, quod fatendum est, etiam cum rectas et secundum deum habemus has affectiones, huius uitae sunt, non illius quam futuram exspectamus. et saepe illis etiam inuiti cedimus; itaque aliquando, quamuis non culpabili cupiditate, sed laudabili caritate moueamur, etiam dum nolumus flemus. habemus ergo eas ex humanae condicionis infirmitate; non autem ita dominus Iesus, cuius et infirmitas fuit ex potestate. sed dum uitae huius infirmitatem gerimus si eas omnino nullas habeamus, tunc potius non recte uiuimus. uituperabat enim et detestabatur apostolus quosdam, quos etiam esse dixit sine affectione. culpauit etiam illos sacer psalmus; quibus ait: sustinui qui simul contristaretur, et non fuit. nam omnino non dolere dum sumus in hoc loco miseriae profecto, sicut quidam etiam apud saeculi huius litteratos sensit et dixit, non sine magna mercede contingit immanitatis in animo, stuporis in corpore. quocirca illa quae άπάϑεια graece dicitur, quae si latine posset impassibilitas diceretur, si ita intellegenda est - in animo quippe, non in corpore accipitur — ut sine his affectionibus uiuatur, quae contra rationem accidunt mentemque perturbant, bona plane et maxime optanda est, sed nec ipsa huius est uitae. non enim qualiumcumque hominum uox est, sed maxime piorum - atque iustorum multumque sanctorum: si dixerimus quia peccatum non 1 cf. LuCo 22, 15 2 cf. Matth. 26, 38 14 cf. Rom. 1, 31 15 Ps. 68, 21 19 cf. Tusc. 3, 6, 12 27 I Io. 1, 8 2 fnent P feruntnr G\' 3 motos PL ! certae DGrP1 T 4 suscipit DP1 5 cum fatendum (om. quod) P1 cowfitendum P1 7 speramuB DGPTv cedemus D 9 naoneamur P\' 10 ita] ait T 12 inflrmitate D aic MV babemus D\'G M2P1v 16 post simul add. P2 mecum 17 dOlore Gl loco] corpore P 18 litteratns GlP , seusi M 19 magna om. T ewrtigit PT anima D\'GP 2Q apathia PT aphatia GlMVv qtatbia D 21 ponit DGv 23 niuantur D 26 multwaque iast. atq. laoctorum DGPTv 27 quoniam DGPTv habemus, nos ipsos seducimus et ueritas in nobis non est. tunc itaque άπάϑεια ista erit quando peccatum in homine nullum erit. nunc uero satis bene uiuitur sine crimine; sine peccato autem qui se uiuere existimat non id agit ut peccatum non habeat, sed ut ueniam non accipiat. V. DE QVINQVE CORPORIS SENSIBVS ORATIO. EX LIBRO CONFESSIONVM DECIMO INTER CETERA ET AD LOCVM. Domine, amo te; percussisti cor meum uerbo tuo, et amaui te. sed et caelum et terra et omnia quae in eis sunt ecce undique mihi dicunt ut te amem, nec cessant dicere omnibus, ut sint inexcusabiles. altius autem tu misereberis cui misertus eris et misericordiam praestabis cui misericors fueris: alioquin caelum et terra surdis loquuntur laudes tuas. quid autem amo, cum te amo? non speciem corporis nec decus temporis, 15 non candorem lucis ecce istis amicum oculis, non dulces melodias cantilenarum omnimodarum, non florum et ungentorum et aromatum suauiolentiam, non manna et mella, non membra acceptabilia carnis amplexibus, non haec amo, cum amo deum meum. et tamen amo quandam lucem et quandam uocem et quendam odorem et quendam cibum et quendam amplexum, cum amo deum meum, lucem, uocem, odorem, cibum, amplexum interioris hominis mei, ubi fulget animae meae quod non capit locus et ubi sonat quod non rapit tempus et ubi olet quod non spargit flatus et ubi sapit quod non 11 cf. Rom. 1, 20 1 seseducimus F1; corr. m. 2 2 ophatia MV 8 hominem MV 4 autem MTV: enim DGPv 7 oratio om. GTfJ 8 in. ter-Iocum om. DGPTv 12 inexcussabiles P miBeratus T 18 misericordia D 14 terram MV surdi M locuntur e 16 nec candorem v amicum] amo cum Gv 17 medolias M\'V 17 omnimodorum Pl unguentorum GPVv 18 suaueolentiam PIT suauiolentia D 20 quendam P 21 quaDdam ampl. T 22 cumamplezum om. G\'v 23 interiores P fulgit DxGl 25 sparget vl minuit edacitas et ubi haeret quod non diuellit satietas: hoc est quod amo, cum deum meum amo. et quid est hoc? interrogaui terram, et dixit: non sum; et quaecumque in eadem sunt idem confessa sunt. interrogaui mare et abyssos et reptilia animarum uiuarum, et responderunt: non sumus deus tuus; quaere super nos. interrogaui auras flabiles, et inquit uniuersus aer cum incolis suis: fallitur Anaximenes, non sum deus. interrogaui caelum, solem, lunam, stellas: neque nos sumus deus quem quaeris, inquiunt. et dixi omnibus his quae circumstant fores carnis meae: dicite mihi de deo meo, quod uos non estis, dicite mihi de illo aliquid. et exclamauerunt uoce magna: ipse fecit nos. interrogatio mea, intentio mea, et responsio eorum, species eorum. et direxi me ad me et dixi mihi: tu quis es? et respondi: homo. et ecce corpus et anima in me mihi praesto sunt, unum exterius et alterum interius; quid horum est unde quaerere debui deum meum, quem iam quaesiueram per corpus a terra usque ad caelum, quousque potui mittere nuntios radios oculorum meorum? sed melius quod interius; ei quippe renuntiabant omnes nuntii corporales praesidenti et iudicanti de responsionibus caeli et terrae et omnium quae in eis sunt dicentium: non sumus deus, et: ipse fecit nos. homo interior cognouit haec per exterioris ministerium: ego interior cognoui haec, ego, ego animus per corporis mei sensum. interrogaui mundi molem de deo meo, et respondit mihi: non ego sum, sed ipse 12 Pb. 99, 3 1 non om. Gl diuellet MV deuellet D 8 quicumque P 4 item D abyssus DGIMV abyssum P 6 quare P1 aures T flauiles GlMPV 7 cum V1: eum V* fatetur Glv aaMimedee DGl amaxjme. P: om. v 8 solem om. Gv lunam solem PT 9 limus P1 10 foris DPv 15 presto MPVv 11 imde a iam scriptura m. 1 in cod. V ita deleta est, ut uix legi possit; quae cuanuerunt suppleuit m. alia tamq sineram (om . iam) T 18 nontius P\' 19 ei] et DlGlv renuntiabunt M nuntiabant P 20 corporis G1v 21 dicentium DGMPTVI: dicoret iam F* 22 et DG*MPV: sed G2Tv 23 per-haec om. TV1 24 ego aiterum om. DIGI sensum corp. mei DGPTv 25 sum ego Gx me fecit. nonne omnibus quibus integer sensus est apparet haec species? cur non omnibus eadem loquitur? animalia pusilla et magna uident eam, sed interrogare nequeunt; non enim praeposita est in eis nuntiantibus sensibus iudex ratio. homines autem possunt interrogare ut inuisibilia dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciant; sed amore subduntur eis et subditi iudicare non possunt. nec respondent ista interrogantibus nisi iudicantibus nec uocem suam mutant, id est speciem suam, si alius tantum uideat, alius autem uidens interroget, ut aliter illi appareat, aliter huic; sed eodem modo utrique apparens illi muta est, huic loquitur. immo uero omnibus loquitur; sed illi intellegunt qui eius uocem acceptam foris intus cum ueritate conferunt. ueritas enim dicit mihi: non est deus tuus caelum et terra.