Iam post edomitas Alpes defensaque regna Hesperiae merita complexus sede parentem auctior adiecto fulgebat sidere mundus, iamque tuis, Stilicho, Romana potentia curis et rerum commissus apex, tibi credita fratrum utraque maiestas geminaeque exercitus aulae. Rufinus (neque enim patiuntur saeva quietem crimina pollutaeque negant arescere fauces) infandis iterum terras accendere bellis incohat et soli to pacem vexare tumultu. haec etiam secum: “quanam ratione tuebor spem vitae fragilem? qua tot depellere fluctus arte queam? premor hinc odiis, hinc milite cingor. heu quid agam? non arma mihi, non principis ullus auxiliatur amor, matura pericula surgunt undique et impositi radiant cervicibus enses. quid restat, nisi cuncta novo confundere luctu insontesque meae populos miscere ruinae? everso iuvat orbe mori; solacia leto exitium commune dabit nec territus ante discedam: cum luce simul linquenda potestas.” Haec fatus, ventis veluti si frena resolvat Aeolus, abrupto gentes sic obice fudit laxavitque viam bellis et, nequa maneret inmunis regio, cladem divisit in orbem disposuitque nefas. alii per terga ferocis Danuvii solidata ruunt expertaque remos frangunt stagna rotis; alii per Caspia claustra Armeniasque nives inopino tramite ducti invadunt Orientis opes, iam pascua fumant Cappadocum volucrumque parens Argaeus equorum, iam rubet altus Halys nec se defendit iniquo monte Cilix. Syriae tractus vastantur amoeni adsuetumque choris et laeta plebe canorum proterit imbellem sonipes hostilis Orontem. hinc planctus Asiae; Geticis Europa catervis ludibrio praedaeque datur frondentis ad usque Dalmatiae fines: omnis quae mobile Ponti aequor et Adriacas tellus interiacet undas squalet inops pecudum, nullis habitata colonis, instar anhelantis Libyae, quae torrida semper solibus humano nescit mansuescere cultu. Thessalus ardet ager; reticet pastore fugato Pelion; Emathias ignis populatur aristas. nam plaga Pannoniae miserandaque moenia Thracum arvaque Mysorum iam nulli flebile damnum, sed cursus sollemnis erat campusque furori expositus, sensumque malis detraxerat usus. eheu quam brevibus pereunt ingentia fatis! imperium tanto quaesitum sanguine, tanto servatum, quod mille ducum peperere labores, quod tantis Romana manus contexuit annis, proditor unus iners angusto tempore vertit. Urbs etiam, magnae quae ducitur aemula Romae et Calchedonias contra despectat harenas, iam non finitimo Martis terrore movetur, sed propius lucere faces et rauca sonare cornua vibratisque peti fastigia telis adspicit. hi vigili muros statione tueri, hi iunctis properant portus munire carinis. obsessa tamen ille ferus laetatur in urbe exultatque malis summaeque ex culmine turris impia vicini cernit spectacula campi: vinctas ire nunc, nunc in vada proxima mergi seminecem, hunc subito percussum vulnere labi dum fugit, hunc animam portis efflare sub ipsis; nec canos prodesse seni puerique cruore maternos undare sinus, inmensa voluptas et risus plerumque subit; dolor afficit unus, quod feriat non ipse manu. videt omnia late exceptis incensa suis et crimine tanto luxuriat carumque sibi non abnuit hostem; iactabatque ultro, quod soli castra paterent sermonumque foret vicibus permissa potestas. egregii quotiens exisset foederis auctor, stipatur sociis, circumque armata clientum agmina privatis ibant famulantia signis; ipse inter medios, ne qua de parte relinquat barbariem, revocat fulvas in pectora pelles frenaque et inmanes pharetras arcusque sonoros adsimulat mentemque palam proclamat amictu, nec pudet Ausonios currus et iura regentem sumere deformes ritus vestemque Getarum; insignemque habitum Latii mutare coactae maerent captivae pellito iudice leges. Quis populi tum vultus erat! quae murmura furtim! (nam miseris ne flere quidem aut lenire dolorem colloquiis impune licet): “quonam usque feremus exitiale iugum? durae quis terminus umquam sortis erit? quis nos funesto turbine rerum aut tantis solvet lacrimis, quos barbarus illinc, hinc Rufinus agit, quibus arva fretumque negatur? magna quidem per rura lues, sed maior oberrat intra tecta timor. tandem succurre ruenti heu patriae, Stilicho! dilecta hic pignora certe, hic domus, hic thalamis primum genialibus omen, hic tibi felices erexit regia taedas. vel solus sperate veni. te proelia viso languescent avidique cadet dementia monstri.” Talibus urgetur discors Aurora procellis. at Stilicho, Zephyris cum primum bruma remitti et iuga diffusis nudari coepta pruinis, partibus Italiae tuta sub pace relictis utraque castra movens Phoebi properabat ad ortus, Gallica discretis Eoaque robora turmis amplexus. numquam tantae dicione sub una convenere manus nec tot discrimina vocum: illinc Armeniae vibratis crinibus alae herbida collectae facili velamina nodo; inde truces flavo comitantur vertice Galli, quos Rhodanus velox, Araris quos tardior ambit et quos nascentes explorat gurgite Rhenus quosque rigat retro pernicior unda Garunnae, Oceani pleno quotiens impellitur aestu. mens eadem cunctis animique recentia ponunt vulnera; non odit victus victorve superbit. et quamvis praesens tumor et civilia nuper classica bellatrixque etiamnunc ira caleret, in ducis eximii conspiravere favorem. haud aliter Xerxen toto simul orbe secutus narratur rapuisse vagos exercitus amnes et telis umbrasse diem, cum classibus iret per scopulos tectumque pedes contemneret aequor. Vix Alpes egressus erat nec iam amplius errat barbarus adventumque timens se cogit in unam planitiem tutoque includit pascua gyro: tum duplici fossa non exuperabile vallum asperat alternis sudibus murique locata in speciem caesis obtendit plaustra iuvencis. At procul exanguis Rufinum perculit horror; infectae pallore genae; stetit ore gelato incertus peteretne fugam, veniamne subactus posceret an fidos sese transferret in hostes. quid nunc divitiae, quid fulvi vasta metalli congeries, quid purpureis effulta columnis atria prolataeve iuvant ad sidera moles? audit iter numeratque dies spatioque viarum metitur vitam. torquetur pace futura nec recipit somnos et saepe cubilibus amens excutitur poenamque luit formidine poenae. sed redit in rabiem scelerumque inmane resumit ingenium sacrasque fores praedivitis aulae intrat et Arcadium mixto terrore precatur: “Per fratris regale iubar, per facta parentis aetherii floremque tui te deprecor aevi, eripe me gladiis; liceat Stilichonis iniquas evitare minas. in nostram Gallia caedem coniurata venit. quidquid rigat ultima Tethys, extremos ultra volitat gens si qua Britannos, mota mihi. tantis capiendi credimur armis? tot signis unum petitur caput? unde cruoris ista sitis? geminum caeli sibi vindicat axem et nullum vult esse parem. succumbere poscit cuncta sibi: regit Italiam Libyamque coercet; Hispanis Gallisque iubet; non orbita solis, non illum natura capit. quascumque paravit hic Augustus opes et quas post bella recepit, solus habet, possessa semel nec reddere curat, scilicet ille quidem tranquilla pace fruatur; nos premat obsidio? quid partem invadere temptat? deserat Illyricos fines; Eoa remittat agmina; fraternas ex aequo dividat hastas, nec sceptri tantum fueris, sed militis heres. quodsi dissimulas nostrae succurrere morti nec prohibere paras, Manes et sidera testor: haec cervix non sola cadet; miscebitur alter sanguis; nec Stygias ferar incomitatus ad undas nec mea securus ridebit funera victor! ” Haec ubi, dictatur facinus missusque repente qui ferat extortas invito principe voces. Interea Stilicho iam laetior hoste propinquo nec multo spatii distantibus aequore vallis pugnandi cupidas accendit voce cohortes, Armeniis frons laeva datur; per cornua Gallos dexteriora locat. spumis ignescere frena, pulveris extolli nimbos lateque videres surgere purpureis undantes anguibus hastas serpentumque vago caelum saevire volatu. implet Thessaliam ferri nitor antraque docti cornipedis, teneroque amnis reptatus Achilli et nemus Oetaeum radiat. clamore nivalis Ossa tonat pulsoque fragor geminatur Olympo. intumuit virtus et lucis prodigus arsit impetus; haud illos rupes, haud alta vetarent flumina: praecipiti stravissent omnia cursu. Si tunc his animis acies collata fuisset, prodita non tantas vidisset Graecia caedes, oppida semoto Pelopeia Marte vigerent, starent Arcadiae, starent Lacedaemonis arces; non mare fumasset geminum flagrante Corintho nec fera Cecropiae traxissent vincula matres. ilia dies potuit nostris imponere finem cladibus et sceleris causas auferre futuri. invida pro quantum rapuit Fortuna triumphum! inter equos interque tubas mandata feruntur regia et armati veniunt ductoris ad aures. Obstupuit; simul ira virum, simul obruit ingens maeror et ignavo tantum licuisse nocenti miratur. dubios anceps sententia volvit eventus: peragat pugnas an fortia coepta deserat? Illyricis ardet succurrere damnis; praeceptis obstare timet, reverentia frangit virtutis stimulos: hinc publica commoda suadent, hinc metus invidiae. tandem indignatus ad astra extollit palmas et ab imo pectore fatur: “Numina Romanis necdum satiata ruinis, si iuvat imperium penitus de stirpe revelli, uno si placuit deleri saecula lapsu, si piget humani generis, prorumpat in arva libertas effrena maris vel limite iusto devius errantes Phaethon confundat habenas. cur per Rufinum geritur? procumbere mundum hoc auctore pudet. mediis revocamur ab armis (pro dolor!) et strictos deponere cogimur enses. vos, arsurae urbes perituraque moenia, testor: cedo equidem et miserum permitto casibus orbem flectite signa, duces, redeat iam miles Eous. parendum est. taceant litui. prohibete sagittas. parcite contiguo — Rufinus praecipit! — hosti.” His dictis omnes una fremuere manipli quantum non Italo percussa Ceraunia fluctu, quantum non madidis elisa tonitrua Cauris, secernique negant ereptaque proelia poscunt, insignemque ducem populus defendit uterque et sibi quisque trahit. magno certatur amore, alternamque fidem non inlaudata lacessit seditio talique simul clamore queruntur: “Quis mihi nudatos enses, quis tela lacertis excutit et solvi curvatos imperat arcus? quisnam audet stricto leges imponere ferro? inflammata semel nescit mitescere virtus. iam mihi barbaricos sitientia pila cruores sponte volant ultroque manus mucrone furenti ducitur et siccum gladium vagina recusat. non patiar. semperne Getis discordia nostra proderit? en iterum belli civilis imago! quid consanguineas acies, quid dividis olim Concordes aquilas? non dissociabile corpus coniunctumque sumus. te qua libet ire sequemur. te vel Hyperboreo damnatam sidere Thylen, te vel ad incensas Libyae comitabor harenas. Indorum si stagna petas Rubrique recessus litoris, auriferum veniam poturus Hydaspen; si calcare Notum secretaque noscere Nili nascentis iubeas, mundum post terga relinquam; et quocumque loco Stilicho tentoria figat, haec patria est.” Dux inde vetat: “desistite, quaeso. atque avidam differte manum. cadat iste minacis invidiae cumulus, non est victoria tanti, ut videar vicisse mihi. vos fida iuventus ite, mei quondam socii.” nec plura locutus flexit iter: vacuo qualis discedit hiatu impatiens remeare leo, quem plurima cuspis et pastorales pepulerunt igne catervae, inclinatque iubas demissaque lumina velat et trepidas maesto rimatur murmure silvas. Ut sese legio vidit disiuncta relinqui, ingentem tollit gemitum galeasque solutis umectat lacrimis pressamque morantia vocem thoracum validos pulsant suspiria nexus: tradimur, heu, tantumque sequi prohibemur amorem! exclamant. “spernisne tuas, dux optime, dextras, quas tibi victrices totiens Bellona probavit? nos adeo viles? adeo felicior axis Hesperius, meruit qui te rectore teneri? quid nobis patriam, quid cara revisere tandem pignora dilectosve iuvat coluisse penates? te sine dulce nihil, iam formidata tyranni tempestas subeunda mihi, qui forte nefandas iam parat insidias, qui nos aut turpibus Hunis aut impacatis famulos praebebit Alanis; quamquam non adeo robur defecerit omne tantave gestandi fuerit penuria ferri. tu, licet occiduo maneas sub cardine caeli, tu mihi dux semper, Stilicho, nostramque vel absens experiere fidem. dabitur tibi debita pridem victima: promissis longe placabere sacris.” Tristior Haemoniis miles digressus ab oris tangebat Macetum fines murosque subibat, Thessalonica, tuos. sensu dolor haeret in alto abditus et tacitas vindictae praestruit iras, spectaturque favens odiis locus aptaque leto tempora. nec quisquam tanta de pube repertus, proderet incautis qui corda minantia verbis. quae non posteritas, quae non mirabitur aetas tanti consilium vulgi potuisse taceri aut facinus tam grande tegi mentisque calorem non sermone viae, non inter pocula rumpi? aequalis tantam tenuit constantia turbam et fuit arcanum populo. percurritur Haemus, deseritur Rhodope Thracumque per ardua tendunt, donec ad Herculei perventum nominis urbem. Ut cessisse ducem, propius venisse cohortes cognita Rufino, magna cervice triumphat omnia tuta ratus sceptrumque capessere fervet et coniuratos hortatur voce clientes: “vicimus, expulimus, facilis iam copia regni. nullus ab hoste timor. quis enim, quem poscere solum horruit, hunc tanto munitum milite vincat? quis ferat armatum, quem non superavit inermem? i nunc, exitium nobis meditare remotus incassum, Stilicho, dum nos longissima tellus dividat et mediis Nereus interstrepat undis. Alpinas transire tibi me sospite rupes haud dabitur. iaculis illinc me figere tempta. quaere ferox ensem, qui nostra ad moenia tendi possit ab Italia, non te documenta priorum, non exempla vetant? quisnam conatus adire has iactat vitasse manus? detrusimus orbe te medio tantisque simul spoliavimus armis. nunc epulis tempus, socii, nunc larga parare munera donandumque novis legionibus aurum! opportuna meis oritur lux crastina votis. quod nolit rex ipse velit iubeatque coactus in partem mihi regna dari, contingat in uno privati fugisse modum crimenque tyranni,” Talibus adclamat dictis infame nocentum concilium, qui perpetuis crevere rapinis et quos una facit Rufino causa sodales, inlicitum duxisse nihil; funesta tacere nexus amicitiae. iamiam conubia laeti despondent aliena sibi frustraque vicissim promittunt, quae quisque petat, quas devoret urbes. Coeperat humanos alto sopire labores nox gremio, nigrasque sopor diffuderat alas. ille diu curis animum stimulantibus aegre labitur in somnos. toto vix corde quierat, ecce videt diras adludere protinus umbras, quas dedit ipse neci; quarum quae clarior una visa loqui: “pro! surge toro. quid plurima volvis anxius? haec requiem rebus finemque labori adlatura dies: omni iam plebe redibis altior et laeti manibus portabere vulgi.” has canit ambages, occulto fallitur ille omine nec capitis sentit praesagia fixi. Iam summum radiis stringebat Lucifer Haemum festinamque rotam solito properantior urget tandem Rufini visurus funera Titan; desiluit stratis densaeque capacia turbae atria regifico iussit splendere paratu exceptura dapes et, quod post vota daretur, insculpi propriis aurum fatale figuris. ipse salutatum reduces post proelia turmas iam regale tumens et principe celsior ibat collaque femineo solvebat mollia gestu imperii certus, tegeret ceu purpura dudum corpus et ardentes ambirent tempora gemmae. Urbis ab angusto tractu, qua vergit in austrum, planities vicina patet: nam cetera pontus circuit exiguo dirimi se limite passus. hic ultrix acies ornatu lucida Martis explicuit cuneos. pedites in parte sinistra consistunt. equites illinc poscentia cursum ora reluctantur pressis sedare lupatis; hinc alii saevum cristato vertice nutant et tremulos umeris gaudent vibrare colores, quos operit formatque chalybs; coniuncta per artem flexilis inductis animatur lamina membris; horribiles visu: credas simulacra moveri ferrea cognatoque viros spirare metallo. par vestitus equis: ferrata fronte minantur ferratosque levant securi vulneris armos. diviso Stat quisque loco, metuenda voluptas cernenti pulcherque timor, spirisque remissis mansuescunt varii vento cessante dracones. Augustus veneranda prior vexilla salutat. Rufinus sequitur, quo fallere cuncta solebat callidus adfatu, devotaque brachia laudat; nomine quemque vocat; natos patresque reversis nuntiat incolumes. illi dum plurima ficto certatim sermone petunt, extendere longos a tergo flexus insperatoque suprema circuitu sociare parant; decrescere campus incipit, et clipeis in se redeuntia iunctis curvo paulatim sinuantur cornua ductu: sic ligat inmensa virides indagine saltus venator; sic attonitos ad litora pisces aequoreus populator agit rarosque plagarum contrahit anfractus et hiantes colligit oras. excludunt alios, cingi se fervidus ille nescit adhuc graviterque adprensa veste morantem increpat Augustum: scandat sublime tribunal, participem sceptri, socium declaret honoris — cum subito stringunt gladios; vox desuper ingens infremuit: “nobis etiam, deterrime, nobis sperasti famulas imponere posse catenas? unde redi nescis? patiarne audire satelles, qui leges aliis libertatemque reduxi? bis domitum civile nefas, bis rupimus Alpes. tot nos bella docent nulli servire tyranno.” Deriguit. spes nulla fugae; seges undique ferri circumfusa micat; dextra laevaque revinctus haesit et ensiferae stupuit mucrone coronae, ut fera, quae nuper montes amisit avitos altorumque exul nemorum damnatur harenae muneribus, commota ruit; vir murmure contra hortatur nixusque genu venabula tendit; ilia pavet strepitus cuneosque erecta theatri respicit et tanti miratur sibila vulgi. Unus per medios audendi pronior ense prosilit exerto dictisque et vulnere torvus impetit: “hac Stilicho, quem iactas pellere, dextra te ferit; hoc absens invadit viscera ferro.” sic fatur meritoque latus transverberat ictu. Felix ilia manus, talem quae prima cruorem hauserit et fessi poenam libaverit orbis! mox omnes laniant hastis artusque trementes dilacerant; uno tot corpore tela tepescunt et non infecto puduit mucrone reverti. hi vultus avidos et adhuc spirantia vellunt lumina, truncates alii rapuere lacertos. amputat ille pedes, umerum quatit ille solutis nexibus; hic fracti reserat curvamina dorsi; hic iecur, hic cordis fibras, hic pandit anhelas pulmonis latebras. spatium non invenit ira nec locus est odiis. consumpto funere vix tum deseritur sparsumque perit per tela cadaver, sic mons Aonius rubuit, cum Penthea ferrent Maenades aut subito mutatum Actaeona cornu traderet insanis Latonia visa Molossis. criminibusne tuis credis, Fortuna, mederi et male donatum certas aequare favorem suppliciis? una tot milia morte rependis? eversis agedum Rufinum divide terris, da caput Odrysiis, truncum mereantur Achivi. quid reliquis dabitur? nec singula membra peremptis sufficiunt populis. Vacuo plebs undique muro iam secura fluit; senibus non obstitit aetas virginibusve pudor; viduae, quibus ille maritos abstulit, orbataeque ruunt ad gaudia matres insultantque alacres. laceros iuvat ire per artus pressaque calcato vestigia sanguine tingui. nec minus adsiduis flagrant elidere saxis prodigiale caput, quod iam de cuspide summa nutabat digna rediens ad moenia pompa. dextera quin etiam ludo concessa vagatur aera petens poenasque animi persolvit avari terribili lucro vivosque imitata retentus cogitur adductis digitos inflectere nervis. Desinat elatis quisquam confidere rebus instabilesque deos ac lubrica numina discat. ilia manus, quae sceptra sibi gestanda parabat, cuius se totiens summisit ad oscula supplex nobilitas, inhumata diu miseroque revulsa corpore feralem quaestum post fata reposcit. adspiciat quisquis nimium sublata secundis colla gerit: triviis calcandus spargitur ecce, qui sibi pyramidas, qui non cedentia templis ornatura suos extruxit culmina manes, et qui Sidonio velari credidit ostro, nudus pascit aves. iacet en, qui possidet orbem, exiguae telluris inops et pulvere raro per partes tegitur nusquam totiensque sepultus. Senserunt convexa necem tellusque nefandum amolitur onus iam respirantibus astris. infernos gravat umbra lacus. pater Aeacus horret intrantemque etiam latratu Cerberus urget. tunc animae, quas ille fero sub iure peremit, circumstant nigrique trahunt ad iudicis urnam infesto fremitu: veluti pastoris in ora commotae glomerantur apes, qui dulcia raptu mella vehit, pennasque cient et spicula tendunt et tenuis saxi per propugnacula cinctae rimosam patriam dilectaque pumicis antra defendunt pronoque favos examine velant. Est locus infaustis quo conciliantur in unum Cocytos Phlegethonque vadis; inamoenus uterque alveus; hic volvit lacrimas, hic igne redundat. turris per geminos, flammis vicinior, amnes porrigitur solidoque rigens adamante sinistrum proluit igne latus; dextro Cocytia findit aequora triste gemens et fletu concita plangit. huc post emeritam mortalia saecula vitam deveniunt. ibi nulla manent discrimina fati, nullus honos vanoque exutum nomine regem proturbat plebeius egens. quaesitor in alto conspicuus solio pertemptat crimina Minos et iustis dirimit sontes. quos nolle fateri viderit, ad rigidi transmittit verbera fratris. nam iuxta Rhadamanthys agit. cum gesta superni curriculi totosque diu perspexerit actus, exaequat damnum meritis et muta ferarum cogit vincla pati. truculentos ingerit ursis praedonesque lupis; fallaces vulpibus addit. at qui desidia semper vinoque gravatus, indulgens Veneri, voluit torpescere luxu, hunc suis inmundi pingues detrudit in artus. qui iusto plus esse loquax arcanaque suevit prodere, piscosas fertur victurus in undas, ut nimiam pensent aeterna silentia vocem. quos ubi per varias annis ter mille figuras egit, Lethaeo purgatos flumine tandem rursus ad humanae revocat primordia formae. Tum quoque, dum lites Stygiique negotia solvit dura fori veteresque reos ex ordine quaerit, Rufinum procul ecce notat visuque severe lustrat et ex imo concussa sede profatur: “Huc superum labes, huc insatiabilis auri proluvies pretioque nihil non ause parato, quodque mihi summum scelus est, huc improbe legum venditor, Arctoi stimulator perfide Martis! cuius ob innumeras strages angustus Averni iam sinus et plena lassatur portitor alno. quid demens manifesta negas? en pectus inustae deformant maculae vitiisque inolevit imago nec sese commissa tegunt. genus omne dolorum in te ferre libet: dubio tibi pendula rupes inmineat lapsu, volucer te torqueat axis, te refugi fallant latices atque ore natanti arescat decepta sitis, dapibusque relictis in tua mansurus migret praecordia vultur. quamquam omnes alii, quos haec tormenta fatigant, pars quota sunt, Rufine, tui! quid tale vel audax fulmine Salmoneus vel lingua Tantalus egit aut inconsulto Tityos deliquit amore? cunctorum si facta simul iungantur in unum, praecedes numero. cui tanta piacula quisquam supplicio conferre valet? quid denique dignum omnibus inveniam, vincant cum singula poenas? tollite de mediis animarum dedecus umbris. adspexisse sat est. oculis iam parcite nostris et Ditis purgate domos. agitate flagellis trans Styga, trans Erebum, vacuo mandate barathro infra Titanum tenebras infraque recessus Tartareos ipsumque 1 Chaos, qua noctis opacae fundamenta latent; praeceps ibi mersus anhelet, dum rotat astra polus, feriunt dum litora venti.”