Magna quaestio est de mendacio, quae nos in ipsis 
 cotidianis actibus nostris saepe conturbat, ne aut temere accusemus 
 mendacium, quod non est mendacium, aut arbitremur 
 aliquando . esse mentiendum honesto quodam et officioso ac 
 misericordi mendacio. quam quaestionem tam sollicite pertractabimus, 
 ut quaeramus cum quaerentibus; utrum autem 
 aliquantum inueniamus, nihil nobis temere adfirmantibus lectori 
 bene adtendenti satis indicabit ipsa tractatio. latebrosa est 
 enim nimis et quibusdam quasi cauernosis anfractibus saepe 
 intentionem quaerentis eludit, ut modo uelut elabatur e manibus 
 quod inuentum erat, modo rursus adpareat et rursus 
 absorbeatur. ad extremum tamen sententiam nostram uelut 
 certior indago conprehendet. in qua si ullus error est, cum 
 ab omni errore ueritas liberet atque in omni errore falsitas

 2 Liber Consentii de mendacio fol. 65* M Incipit de mendacio fol. 
 136* M, fol. 69b C Incipit liber sci Augustini cuius titulus est de mendacio 
 fol. 1 S Incipit Augustini Aurelii liber de mendacio fol. 224x. f 
 Incipit liber de mendacio fol. 110* L, fol. 140* F, fol. 123 E Incipit 
 sci Augustini liber de mendatio fol. 1% y, fol. 17* (J 3 questio (semper 
 fere e) or mendatio (saepissitne t) F 4 sepe M, (semper fere e pro 
 aea PY 6 offltioso (t pro c et c pro t saepissime) P 7 misericorde C 
 questionem S 8 ut] aut J2 9 aliquantum] aliquid Myfa aliquid... E 
 inueniamur W nichil (semper fere) Ffy 10 attendente M 11 nimis 
 om. F amfractibus MRf anfranctibus E sepe R 12 querentis 
 (saepe e pro ae) R uelud P uelut-modo oMt. Y* 14 obsorbeatur 
 MBC uelnd Or 15 cercior T compraehendaet j compraohendet 
 <p comprehendit SEFfiW ullus] utilis SLElW 16 in 
 om. MCo omnis C erroris C errori cp 
 
 
 inplicet, numquam errari tutius existimo, quam cum in amore 
 nimio ueritatis et reiectione nimia falsitatis erratur. qui enim 
 seuere reprehendunt, hoc nimium dicunt esse; ipsa autem 
 ueritas fortasse adhuc dicat: nondum est satis. sane quisquis 
 legis, nihil reprehendas, nisi cum totum legeris; atque ita 
 minus reprehendes. eloquium noli quaerere; multum enim de 
 rebus laborauimus et de celeritate absoluendi tam necessarii 
 cotidianae uitae operis: unde tenuis, ac prope nulla fuit nobis 
 cura uerborum. 
 Exceptis igitur iocis, quae numquam sunt putata 
 mendacia — habent enim euidentissimam ex pronuntiatione 
 atque ipso iocantis affectu significationem animi nequaquam 
 fallentis, etsi non uera enuntiantis: quo genere utrum sit 
 utendum perfectis animis, alia quaestio est, quam modo enodandam 
 non suscepimus — exceptis ergo iocis prius agendum 
 est, ne mentiri existimetur qui non mentitur. 
 Quapropter uidendum est, quid sit mendacium. non 
 enim omnis, qui falsum dicit, mentitur, si credit aut opinatur 
 uerum esse quod dicit. inter credere autem atque opinari hoc 
 distat, quod aliquando ille, qui credit, sentit se ignorare quod 
 credit, quamuis de re, quam se ignorare nouit, omnino non 
 dubitet, si eam firmissime credit; qui autem opinatur, putat 
 se scire quod nescit. quisquis autem hoc enuntiat quod uel 
 creditum animo uel opinatum tenet, etiamsi falsum sit, non

 19 cf. de util. credo u. XXV p. 31 sq. ed. Z. 

 1 nusquam RMCvy errare M existimet C cum om. MCo 
 2 erratur om. MC 3 seuere om. MRCy*(l repraehendunt o antem] 
 enim T 4 quisque 1 5 deprehendas i perlegeris MCfE2 ita] 
 ita forte MRCE2Wf<pfi 6 reprehendis SFW reprehendas C 7 de 
 om. F 8 cotidiane S cotidiani W tennis] hactenus S*FLWf> ac 
 tenus (ac s. I. m . 2) f, 81E aut tenuia bd ac prope] proprie SFLW 
 aut prope bd 13 falsitatis SW uerae <p uere y1 nuntiantis 97 
 annuntiantis P 14 enotandam tp 15 non om. CF, er. in L 22 du**bitet 
 S si eam] sic enim SFL firme SFEXW opinator autem 
 MEfiyy 23 quiquis 9 autem om. F hoc s. l. M 24 opinatam 
 in ras. E putatum WSFLN 
 
 
 mentitur. hoc enim debet enuntiationis suae fidei, ut illud 
 per eam proferat, quod animo tenet, et sic habet, ut profert. 
 nec ideo tamen sine uitio est, quamuis non mentiatur, si. aut 
 non credenda credit aut quod ignorat nosse se putat, etiamsi 
 uerum sit; incognitum enim habet pro cognito. quapropter 
 ille mentitur, qui aliud habet in animo et aliud uerbis uel 
 quibuslibet significationibus enuntiat. unde etiam duplex cor 
 dicitur esse mentientis, id est duplex cogitatio: una rei eius, 
 quam ueram esse uel scit uel putat et non profert; altera eius 
 rei, quam pro ista profert sciens falsam esse uel putans. ex quo 
 fit, ut possit falsum dicere non mentiens, -si putat ita esse, 
 ut dicit, quamuis non ita sit; et ut possit uerum dicere 
 mentiens. si putat falsum esse et pro uero enuntiat, quamuis 
 reuera ita sit, ut enuntiat. ex animi enim sui sententia, non 
 ex rerum ipsarum ueritate uel falsitate mentiens aut non 
 mentiens iudicandus est. potest itaque ille, qui falsum pro 
 uero enuntiat, quod tamen uerum esse opinatur, errans dici 
 et temerarius; mentiens autem non recte dicitur, quia cor 
 duplex cum enuntiat non habet nec fallere cupit, sed fallitur. 
 culpa uero mentientis est in enuntiando animo suo fallendi 
 cupiditas; siue fallat, cum ei creditur falsum enuntianti; 
 siue non fallat, uel cum ei non creditur uel cum uerum 
 enuntiat uoluntate fallendi quod non putat uerum. quod cum 
 ei creditur, non utique fallit, quamuis fallere uoluerit: nisi

 1 suae in mg. m. 2 T 3 ideo] inde W sine uitio] in nullo uitio 
 MCfifvJE2 aut] autem F 4 credendo MRC se om. SEt 5 enim 
 om. F 6 aliut M in om. W ip uerbis E in uerbis W 7 etiamueram 
 esse om. W cor-duplex om. MRC 8 esse dicitur F 
 eius rei MRy eius del. in E om . P 9 altera-profert om. MRFL 
 10 falsum SFL 11 non om. SFLW1 12 ut alt. om. MCRf\'© uerum] 
 ut non P 15 aud C 17 enuntia. \'PI 19 dupplei (semper ita) T 
 non habet cum enuntiat F 20 in enuntiando est F est om. SElW 
 in animo F suo om. F fallendi in mg. m. 2 E 21 post fallat 
 sequitur in E şit.lę 590 cum-ennntianti om. SFLW faleumcreditur 
 om. Efi. del . T 22 fallat om. SFLW uel er. in C 
 23 efitiat y fallendi in mg. m. 2 y 
 
 
 hactenus fallit, quatenus putatur ita etiam nosse uel putare 
 ut enuntiat. 
 Quamquam subtilissime quaeratur, utrum, cum abest 
 uoluntas fallendi, absit omnino mendacium. 
 Quid enim? si quisque falsum loquens, quod falsum 
 esse existimat, ideo tamen facit, quia putat sibi non credi, 
 ut eo modo falsa fide absterreat eum, cui loquitur, quem 
 sentit sibi nolle credere? hic enim studio non fallendi mentitur, 
 si mendacium est enuntiare aliquid aliter quam scis esse 
 uel putas; si autem mendacium non est nisi cum aliquis 
 enuntiat uoluntate fallendi, non mentitur iste, qui propterea 
 falsum loquitur, quamuis nouerit uel putet falsum esse quod 
 loquitur, ut ille, cui loquitur, non ei credendo non fallatur, 
 quia eum sibi non crediturum uel scit uel putat. unde si 
 adpareat fieri posse, ut aliquis propterea falsum dicat, ne 
 fallatur ille, cui dicitur, existit aliud e contrario genus propterea 
 uerum dicentis, ut fallat. qui enim uerum ideo loquitur, 
 quia sentit sibi non credi, ideo utique uerum dicit, ut 
 fallat; scit enim uel existimat propterea falsum putari posse 
 quod dicitur, quoniam ab ipso dicitur. quamobrem cum ideo 
 uerum dicit, ut falsum putetur, -ideo uerum dicit, ut fallat. 
 quaerendum ergo est, quis potius mentiatur: utrum ille, qui 
 falsum dicit, ne fallat, an ille, qui uerum dicit, ut fallat, cum 
 et ille sciat uel putet falsum se dicere et iste sciat uel 
 putet uerum se dicere. iam enim diximus eum, qui nescit

 1 actenus MRClv quatinus Ffa nosse uel] nos sine R 2 ut 
 om. WEl 5 quia p şj y, seå add. post enim si enim MRC quia F 
 6 tamen] non W 8 hinc R 9 scit W 10 pntat W aliquid itfRfipr ? 
 aliquit C 11 enuntiatur Ebd 12 putat W 13 ille cui loquitur 
 om. SWLtEI, F haec uerba post fallatur praebet 14 scit] nouit 
 MROE\'fi 15 nec W 16 dixerit W exsistit M existat C 
 aliud 8. I . m. 2 Y e om. MCl contrario s4iad (exp. m. 2) f1 17 uerum 
 pi. om. F 18 utique-putari om. SFL WEt itaque f1 20 ad 
 pr . dicitur in mg. add. m. 2 utique fallere uult F 21 dicit uerum T 
 22 est ergo f est om. W 24 se falsum MRCff 25 se 
 uerum E 
 
 
 falsum esse quod enuntiat, non mentiri, si hoc putat uerum, 
 eumque potius mentiri, qui etiam uerum enuntiat, cum falsum 
 putat, quia ex animi sui sententia iudicandi sunt. de illis 
 itaque non parua quaestio est, quos proposuimus: unum, qui 
 scit aut putat se falsum dicere et ideo dicit, ne fallat — 
 uelut si aliquam uiam nouerit obsideri a latronibus et timens, 
 ne per illam pergat homo, cuius saluti prospicit et eum scit 
 sibi non credere, dicat eam uiam non habere latrones ad hoc, 
 ut iliac non eat, dum ideo credit latrones ibi esse, quia ille 
 dixit non ibi esse, cui non credere statuit mendacem putans alterum 
 autem, qui sciens aut putans uerum esse quod dicit, 
 ad hoc tamen dicit, ut fallat; tamquam si homini non sibi credenti 
 dicat latrones in illa uia esse, ubi reuera eos esse cognouit, 
 ut ille, cui dicit, per illam uiam magis pergat atque ita in 
 latrones incidat, dum putat falsum esse quod ille dixerit. quis 
 ergo istorum mentitur: ille, qui elegit falsum dicere, ne fallat, 
 an ille, qui elegit uerum dicere, ut fallat? ille, qui falsum dicendo 
 egit, ut uerum sequeretur cui dixit, an iste, qui uerum 
 dicendo egit, ut falsum sequeretur cui dixit? an forte ambo 
 mentiti sunt? ille, quia uoluit falsum dicere, iste, quia uoluit 
 fallere. an potius neuter eorum mentitus est? ille, quia uoluntatem 
 habuit non fallendi, et ille, quia uoluntatem habuit uerum 
 dicendi. non enim nunc agitur, quis eorum peccauerit, sed 
 quis mentitus sit. cito enim uidetur ille peccasse, qui uerum 
 dicendo egit, ut homo incideret in latrones, ille autem non

 1 nuntiat RCMt si-mentiri om. S, in mg. E 6 uelud M ueluti f 
 7 illani] eam E cuiusj uiuus <p 8 eam] illam E latronem R 
 latros M ad-l0 esse om. F 9 ille S quia (a s. I.) E quia 
 -esae om. S ille-cui in mg. E 10 cui] qui ei S qui F statuit 
 credere r 11 alter F 12 ad-dicit om. SFEl$ut ex et M 
 13 illa 9. I. m. 2 f reuera] uera (m. rec. corr. in uere) <p 14 cui 
 dicit] qui init SF qui ibat L magis] ni?gQ& (exp. m. 2) 7 ita 
 om . y 15 incedat Sl 16 falsum elegit p . eligit y1 17 eligit If\'r 
 qui] quidem BIlL dicendo falsum F 18 egit] elegit SFL andixit 
 in mg. m. 2 E, om. SF 20 noluit My 22 falendi e 24 alicui 
 uidetur F ille uidetur E 

 XXXXI Aug. Sect. V parI III. 

 27 
 
 
 peccasse uel etiam bene fecisse, qui falsum dicendo egit, ut 
 homo perniciem deuitaret. sed possunt exempla ista conuerti, 
 ut et ille aliquid grauius eum pati uelit, quem falli non 
 uult — multi enim quaedam uera cognoscendo sibi intulerunt 
 perniciem, si talia fuerunt, ut eos latere debuerint — et iste II 
 aliquid commodi uelit adipisci eum, quem uult falli. nonnulli 
 enim, qui sibi mortem intulissent, si aliquid mali, quod uere 
 contigerat, de caris suis cognouissent, falsum putando sibi 
 pepercerunt; atque ita falli eis profuit, sicut aliis offuit uera 
 cognoscere. non ergo id agitur, quo animo consulendi aut 
 nocendi uel ille falsum dixit, ne falleret, uel iste uerum dixit. 
 ut falleret; sed exceptis commodis aut incommodis eorum. 
 quibus locuti sunt, quantum ad ipsam ueritatem falsitatemque 
 adtinet, quaeritur, quis eorum an uterque neuterue mentitus 
 sit. si enim mendacium est enuntiatio cum uoluntate falsum 
 enuntiandi, ille potius mentitus est, qui falsum dicere uoluit 
 et dixit quod uoluit, quamuis, ne falleret, dixerit; si autem 
 mendacium est quaelibet enuntiatio cum uoluntate fallendi. 
 non ille, sed iste mentitus est, qui etiam uerum dicendo fallere 
 uoluit. quodsi mendacium est enuntiatio cum uoluntate alicuius 
 falsitatis, ambo mentiti sunt, quia et ille suam enuntiationem 
 falsam esse uoluit et ille de uera sua falsum credi 
 uoluit. porro si mendacium est enuntiatio falsum enuntiare 
 uolentis, ut fallat, neuter mentitus est, quia et ille habuit 
 uoluntatem falsum dicendo uerum persuadere et iste, ut 
 falsum persuaderet, uerum dicere. aberit igitur omnis temeritas 
 atque omne mendacium, cum et id, quod uerum

 luel] sed p feeisse] egisse F 2 conuerti ita eiempla 7 ista] itaJKfCfb 
 3 et om. C grauius aliquid P 4 uera quaedam CLbd 5 taliam Bl 
 eo MR ea C Iacere M tacere C debuerunt <p 8 contiogerat S 
 9 perpecerunt !fit obfuit EFLbd 14 quare (tn textu, qagritor M 
 mg.) F an]ant SE 22 ille] iste$bd 25 et-persuaderet om. E1 
 et iste ut om. S iste—dicere] ille uertl dicendo falsum attendi FL. 
 sed L in mg.; in textu habetur: f$l§uip (Jlcere 26 persuaderet OIØ. S 
 fę.ĮŞŲ111 uerum (exp. m. 2) E 27 cum et] si SLFbd credendam SFL 
 credendomue f credendumue (ue 8. l.) E, frbd 
 
 
 credendumque cognouimus, cum opus est, enuntiamus et id uolumus 
 persuadere, quod enuntiamus. si autem uel quod falsum est 
 uerum putantes uel quod incognitum est nobis pro cognito 
 habentes uel quod credendum non est credentes uel, cum id 
 non opus est, enuntiantes tamen non aliud quam id, quod 
 enuntiamus, persuadere conamur: non abest quidem temeritatis 
 error, sed abest omne mendacium. nulla enim definitionum 
 illarum timenda est, cum bene sibi conscius est animus hoc 
 se enuntiare, quod uerum esse aut nouit aut opinatur aut 
 credit, neque uelle aliquid nisi quod enuntiat persuadere. 
 
 Sed utrum sit utile aliquando mendacium, multo maior 
 magisque necessaria quaestio est. utrum ergo mentiatur quisquis 
 fallendi non habet uoluntatem uel etiam id agit, ne 
 fallatur, cui aliquid enuntiat, quamuis enuntiationem ipsam 
 falsam habere uoluerit, quia ideo uoluit, ut uerum persuaderet; 
 et utrum mentiatur quisquis etiam uerum uolens enuntiat 
 causa fallendi, dubitari potest. nemo autem dubitat mentiri 
 eum, qui uolens falsum enuntiat causa fallendi. quapropter 
 enuntiationem falsam cum uoluntate ad fallendum prolatam 
 manifestum est esse mendacium. sed utrum hoc solum sit 
 mendacium, alia quaestio est. 
 Interim de hoc genere, in quod omnes consentiunt, inquiramus: 
 utrum aliquando sit utile falsum aliquid enuntiare 
 cum uoluntate fallendi. nam qui hoc sentiunt, adhibent testimonia 
 sententiae suae, commemorantes Sarram, cum risisset, 
 angelis negasse quod riserit; Iacob a patre interrogatum

 25 cf. Gen. 18, 15 26 cf. Gen. 27, 19 

 1 recognouimus SFL 3 pro cognito] cognitum SFW 4 quod 
 uel 9 5 opus non F 6 quidem om. WEY temeritas et error 
 MRCEpfb 7 sed tamen MRCFPfav diflnitionum R diffinitionum 
 MF$f 9 aut (s. add . uel) E łųţ med. (s. add . uel) E 10 uelit F 
 13 uoluntatem non habet F id agit om . y1 14 qui S alicui SF 
 om. L denuntiat SFL enuntianti omnem C1 15 suaderet MBfx(l 
 18 quiapropter MR 19 falsam om. SFL, s. I. E 24 adhibent] habent 
 SFL 25 sententiae suae testimonia 7 sailram S saram LEFbd 
 26 negasset R 

 27* 
 
 
 respondisse, quod ipse esset Esau maior filius eius; Aegyptias, 
 quoque obstetrices, ne infantes Hebraei nascentes interficerentur, 
 etiam deo adprobante et remunerante mentitas et multa 
 eius modi exempla eligentes eorum hominum mendacia commemorant, 
 quos culpare non audeas atque ita fatearis aliquando 
 esse posse non solum reprehensione non dignum, sed 
 etiam dignum laude mendacium. addunt etiam, quo non solos 
 premant diuinis libris deditos, sed etiam omnes homines 
 sensumque communem dicentes: si quis ad te confugiat, qui 
 mendacio tuo possit a morte liberari, non es mentiturus? si 
 aliquid aegrotus interroget, quod ei scire non expedit, qui 
 etiam possit te non respondente grauius adfligi, audebisne aut 
 uerum dicere in perniciem hominis aut silere potius quam 
 honesto et misericordi mendacio ualitudini eius opitulari? his 
 atque talibus copiosissime se arbitrantur urgere, ut, si consulendi 
 causa exigit, aliquando mentiamur.