Diu sanctitati tuae, coepiscope uenerande Pauline, 
 rescriptorum debitor fui, ex quo mihi scripsisti per homines 
 filiae nostrae religiosissimae Florae, quaerens a me, utrum 
 prosit cuique post mortem, quod corpus eius apud sancti 
 alicuius memoriam sepelitur. hoc enim abs te uidua memorata 
 petiuerat pro defuncto in eis partibus suo filio et rescripseras 
 consolans eam: idque etiam nuntians de cadauere fidelis iuuenis 
 Cynegii, quod materno et pio affectu desiderauit, esse 
 conpletum, ut scilicet in beatissimi Felicis confessoris basilica 
 poneretur. qua occasione factum est, ut per eosdem perlatores 
 litterarum tuarum etiam mihi scriberes, ingerens huiusce

 2 Incipit liber sci Aagustini epi ad Paulinum Nolensem (nolanum E) 
 epm de cura pro mortuis gerenda fol . 35. T fol. 164. B fol. 133 F, 
 A. fol. 1 E, Ch Incipit ad scm Paulinum de cura pro mortuis gerenda 
 fol. 79x N Incipit liber de cura pro mortuia agenda ad Paulinum epm. 
 liber Aurelii Augustini ad Paulinum Nolanum epm fol. 17* m Incipit liber 
 aci Augustini ad Paulinum fol . 6,2b K Incipit beati Aurelii Augustini 
 epi de cura gerenda pro mortuis ad Paulinum epm fol . 9sb I fol . 68* Z 
 Incipitde cura pro mortuis gerenda liber unus ad Paulinum epmfol.164 Y 
 Incipit liber sci Augustini de cura pro mortuis gerenda fol. 153h V De 
 cura pro mortuis gerenda uel quibus sacrificium prosit aut locus martirum 
 in quo quispiam sepelitur. Ei libro de cura pro mortuis gerenda ad 
 Paulinum epm fol . 54b X 3 sanctitatis K-p coepyscope K pauline 
 T; pauline sanctitati tue (sic iungitur) F 4 rescribtorum NB1 
 scriptorum <p scripsisti om . « 5 religiosissime debitor T 6 cuique] 
 alicui V memoria sci alicuius P 8 defuncto»»» (rum er.) <p 
 filio suo B$bd 9 id e etiam om. V nontians 11 cadabere 
 (b pro u semper fere) N canere Yl 10 cenegii V cinegii fi pio] 
 ipso Ch 12 perlafctores T 13 huius modi B 
 
 
 modi quaestionem, atque ut responderem quid inde mihi 
 uideretur, exposcens nec tacens ipse quid sentias. nam dicis 
 uideri tibi non esse inanes motus animorum religiosorum 
 atque fidelium pro suis ista curantium. adiungis etiam uacare 
 non posse, quod uniuersa pro defunctis ecclesia supplicare 
 consueuit, ut hinc et illud conici possit, homini prodesse 
 post mortem, si fide suorum humando eius corpori talis 
 prouideatur locus, in quo appareat opitulatio etiam isto modo 
 quaesita sanctorum. 
 Sed cum haec ita sint, quomodo huic opinioni contrarium 
 non sit quod dicit apostolus: omnes enim astabimus ante 
 tribunal Christi, ut ferat unusquisque secundum ea 
 quae per corpus gessit, siue bonum siue malum, non 
 te satis uidere significas. haec quippe apostolica sententia 
 ante mortem admonet fieri quod possit prodesse post mortem. 
 non tunc, quando iam recipiendum est quod quisque gesserit 
 ante mortem. uerum haec ita soluitur quaestio, quoniam 
 quodam uitae genere adquiritur, dum in hoc corpore uiuitur, 
 ut aliquid adiuuent ista defunctos, ac per hoc secundum ea 
 quae per corpus gesserunt eis quae post corpus religiose pro 
 illis facta fuerint adiuuantur. sunt enim, quos nihil omnino

 11 II Cor. 5, 10 

 1 inde responderem P mihi inde B inde om. F$2 uidetur 
 IZMACh sentio B Scripsisti mihi querens a me utrum prosit 
 cura post mortem quod corpus eius apud aci alicuius memoriam sepeliretur 
 et cetera. nam dicis sqq. X 3 tibi uideri P 4 ita K etiam 
 om . P uocare ZI1 6 hinc et illud] illud hi X potest Ch 
 prodesse om. F 7 suorum parentum E 8 oppitulatio Ij) 10 oppinioni 
 y 11 non om. B ait apostolus KEXVY ÂChFpIj)Eug apostolus 
 ait T adstauimus N adstabimus MAYoCh 12 uti T ne 1x 
 eferat T referat IZMEXYy ..ferat F 13 per om . P malum sit T 
 15 ammonet NKFXy post mortem possit prodesse TE posse 
 Ch1 om . β 16 est iam A accipiendum iam E iam om. TMFXYAK, 
 8. 1. B, post est Ch 17 ita 8. l. B 18 quoddam Ip genere uite P 
 19 aliquit o adiubent Kl ac per] atque X haec X ea-eis 
 om. X 20 per om. V1 eis quae] eisque MAT1 religiosae NM 
 religiosisaime$21 adiuuabunt N omnino nihil B adiuuant omnino E 
 
 
 adiuuant ista, siue pro eis fiant, quorum tam mala sunt 
 merita, ut nec talibus digni sint adiuuari, siue pro eis, quorum 
 tam bona, ut talibus non indigeant adiumentis. genere 
 igitur uitae, quod gessit quisque per corpus. efficitur, ut 
 prosint uel non prosint, quaecumque pro illo pie fiunt, cum 
 reliquerit corpus. nam meritum per quod ista prosint, si 
 nullum conparatum est in hac uita, frustra post hanc quaeritur 
 uitam. ita fit, ut neque inaniter ecclesia uel suorum 
 cura pro defunctis quod potuerit religionis inpendat et tamen 
 ferat unusquisque secundum ea quae per corpus gessit, 
 siue bonum siue malum reddente domino unicuique 
 secundum opera eius. ut enim hoc, quod inpenditur, possit 
 ei prodesse post corpus, in ea uita est adquisitum, quam 
 gessit in corpore. 
 Poterat inquisitioni tuae sufficere mea breuis ista responsio; 
 sed quae alia moueant, quibus respondendum existimo, 
 parumper adtende. in Machabaeorum libris legimus 
 oblatum pro mortuis sacrificium. sed et si nusquam in scripturis 
 ueteribus omnino legeretur, non parua est uniuersae 
 ecclesiae quae in hac consuetudine claret auctoritas, ubi in

 10 cf. II Cor. 5, 10 17 cf. II Macch. 12, 43 

 1 adiuuent N ista om. A sunt s. l. K 2 neque bd tabulis 
 (8. bulis add . libus) K st p meritis adiuuari his X Eug 3 bona 
 sunt Eug indigent Ch 4 quam V 5 possint V quae X piae N 
 om. V 7 uitae F frustra quaeritur post hanc uitam bd 9 poterit 
 F impendit A1 tamen om. TM 10 quae om . j3 gessit 
 per corpus BTMAFKYCh per om. V 11 deo reddente FJ3 domino] 
 deo NFRXy om. Y 12 cius} sua N,3 13 corpns] caro Y 
 mortem V adquisitum est poM 14 cum uoce corpore finitur X 
 15 mea] lea β ista breuis o 16 quae] quia NTEFAVMMfcCh 
 alia me ACh mouent ERVaCh1 monent F moneat N mouebant » 
 17 macchabaeorum NIKME machabeorum FoCh libro cp legib; p 
 18 sed om. MACh et om. F in scripturis ueteribus om. F 19 ueteribus 
 om. Chl legitur K legeretur omnino in scripturis ueteribus F 
 non-ubi in om. MACh est-quae in om. TF nniuersa p 20 mansuetudine 
 B claret in ras. T daret P? auctoritati 9 
 
 
 precibus sacerdotis quae domino deo ad eius altare funduntur 
 locum suum habet etiam commendatio mortuorum. 
 Sed utrum aliquid prosit animae mortui locus corporis 
 sui, operosius inquirendum est. ac primum utrum intersit 
 aliquid ad inferendam uel augendam miseriam post hanc uitam 
 spiritibus hominum, si eorum corpora sepulta non fuerint, 
 non secundum opinionem utcumque uulgatam, sed potius 
 secundum religionis nostrae sacras litteras est uidendum. 
 neque enim credendum est, sicut apud Maronem legitur, 
 insepultos nauigando atque transeundo inferno amne prohiberi, 
 quia scilicet 
 nec ripas datur horrendas et rauca fluenta 
 transportare prius, quam sedibus ossa quierunt. 
 quis cor christianum inclinet his poeticis fabulosisque figmentis, 
 cum dominus Iesus, ut inter manus inimicorum, qui 
 eorum corpora in potestate haberent, securi occumberent christiani, 
 nec capillum capitis eorum adserat periturum, exhortans 
 ne timeant eos, qui cum corpus occiderint, amplius non 
 habent quid faciant? unde in primo libro de \'Ciuitate dei\' 
 satis, quantum existimo, sum locutus, ut eorum dentem retunderem, 
 qui barbaricam uastitatem, praecipue quam nuper 
 Roma perpessa est, Christianis temporibus inputando etiam

 12 Yerg. Aen. 6, 327. 328 

 1 praecibua Mo quod <p altare eius P 3 prosit aliquid NY 
 aliquid om. B locu T loci Y 4 operiosius VCh aliquid intersit 
 T 5 inferenda Y auferendaxn F augenda \'P 8 sacris (i a. a) K 
 litteris K 9 aput T 10 insepulta ossa f a nauigando NKEVYQbd 
 nauigando? M inferni IZE amne] aie V am.ne I anne KlRl 
 11 scilet Y 12 et] nec bd 13 quieuerint NBEFY quieuerunt TYACh 
 quierint ffy quier (sed f exp. et rint suprapos.) K quiev§rint M 14 cor 
 post inclinet s. I. m. 2 A, om. Ch hiis Y atque fabulosis p 
 15 ut om. BMA inimicorum manus bd 16 ut securi BMCh, (s. l.) A 
 17 asserit <p exortans TMEKFV$yCh 18 neç K eos—626, 22 
 sustulerunt om . Y cum om . <p 19 habeant V quod Nrt in 
 om. Ch 20 quantum] ut 8. I. N 21 quae praecipue M praecipae; 
 pbuere (exp. m. 2) A, om. Ch quam om. M 
 
 
 id obiciunt, quod suis illic non subuenerit Christus. quibus 
 cum responsum fuerit animas fidelium pro suae fidei meritis 
 ab illo fuisse susceptas, insultant de cadaueribus insepultis. 
 totum itaque istum de sepultura locum uerbis talibus explicaui. 
 (At enim in tanta, inquam, strage cadauerum nec sepeliri 
 potuerunt. neque istud pia fides nimium reformidat, tenens 
 praedictum nec absumentes bestias resurrecturis corporibus 
 obfuturas, quorum capillus capitis non peribit. nullo modo 
 diceret ueritas: nolite timere eos, qui corpus occidunt, 
 animam autem non possunt occidere, si quidquam obesset 
 futurae uitae quidquid inimici de corporibus occisorum facere 
 uoluissent. nisi forte quispiam sic absurdus est, ut contendat 
 eos, qui corpus occidunt, non debere timeri ante mortem, ne 
 corpus occidant, et timeri debere post mortem, ne corpus 
 occisum sepeliri non sinant. falsum est ergo quod ait: 
 qui corpus occidunt et postea non habent quid faciant, 
 si habent tanta, quae de cadaueribus faciant? absit, 
 ut falsum sit quod ueritas dixit. dictum est enim aliquid eos 
 facere, cum occidunt, quia in corpore sensus est occidendo,

 5 cf. De ciu. dei I 12. 13 8 cf. Luc. 21, 18 9 Matth. 10, 28 
 16 Luc. 12, 4 

 1 obiciunt illic suis quod E illic om. B 2 cum om. MAl 
 fuerat M fidei suae Tbd suae om. V fidaei K 3 de er. I 
 4 explicabam <p 5 at enim om . cp inquam in tanta p strage] 
 stare T cadauera E sepelire ñ potuer £ 6 neque istud] neque§tu 
 (supra §tu add . ista) K istuc ACh id nimium pia fides p tenentes 
 P 7 absummentes <p adsumentes Ch1 resuirecturi Y corporis V 
 8 capillus in mg. V capitis om. B capitis Illęi A nullo] nec 
 ullo Vbd 9 eos om. V 10 quisquam VTl quicquam ChBNEMAKFfi 
 11 uitae futurae bd quicquid ChTNIKMEFa 12 si MACh 
 quispiam (pi in ras.) IN ita p absurdQ Ai 13 non-occidant 
 om. Keht timere T nec p 14 et-occisum repetita del.; sed 
 occidant pro occisum T 15 est om. K ergo est ACh hoc quod Ch 
 ait Christus bd; etiam apud Dombart xps AtKI om . 16 postea] post 
 hec E habeant F qui K quod rţI faciunt K 17 si-faciant 
 om. TKMAFCh apsit cp absit autem K 18 ut] ne BTMAChVfi, 
 (ut supra ne pos.) F 

 XXXXI Aug. Seot. V pars III. 

 40 
 
 
 postea uero nihil habere quod faciant, quia nullus sensus est 
 in corpore occiso. multa itaque corpora Christianorum terra 
 non texit, sed nullum eorum quisquam a caelo et terra 
 separauit, quam totam inplet praesentia sui, qui nouit unde 
 resuscitet quod creauit. dicitur quidem in psalmo: posuerunt 
 mortalia seruorum tuorum escam uolatilibus caeli, 
 carnes sanctorum tuorum bestiis terrae; effuderunt 
 sanguinem eorum tamquam aquam in circuitu Hierusalem, 
 et non erat qui sepeliret, sed magis ad exaggerandam 
 crudelitatem eorum, qui ista fecerunt, non ad eorum 
 infelicitatem, qui ista perpessi sunt. quamuis enim haec in 
 conspectu hominum dura et dira uideantur, sed pretiosa in 
 conspectu domini mors sanctorum eius. proinde ista 
 omnia, id est curatio funeris, conditio sepulturae, pompa 
 exequiarum, magis sunt uiuorum solacia quam subsidia mortuorum. 
 si aliquid prodest inpio sepultura pretiosa, oberit pio 
 uilis aut nulla. praeclaras exequias in conspectu hominum 
 purpurato illi diuiti turba exhibuit famulorum, sed multo 
 clariores in conspectu domini ulceroso illi pauperi ministerium 
 praebuit angelorum, qui eum non extulerunt in marmoreum 
 tumulum, sed in Abrahae gremium sustulerunt. rident

 5 Ps. 78, 2. 3 12 Ps. 115, 15 18 cf. Luc. 16, 19 sqq. 

 1 est sensus T 2 itaque T cristianorum Z 3 quisquam a] 
 qaisqui K 4 seperauit Ch que E tota E totum βφ sua Ks 
 6 escam-tuorum om. IZ escas $yCh uolatibus V 7 scotuorum c 
 8 tamquam] sicut NIZIf et Dombart 22, 18 iherusalem F ierusalem 
 V$vbd 9 est P exagerandam N execrandum K 10 creduiitatem K1 
 ad infelicitatem eorum E 11 iniidelitatem Ch ita perspexi f: 
 enim om. E hoc V uideantur in conspectu p 12 praetiosa B 
 praeciosa M 14 pompr F pompe β pompa exequiarum] pompę qu+: 
 earum T 15 exsequiarum Kbd mortuorum subsidia F$16 prae»iosa 
 (s er.) <r 17 exsequias Kbd 18 fecit purpurato N illi-multo in 
 mg. IZ famulorum exhibuit <s exhibuit om. N clariores 
 multo ACh multi Kl 19 clarior es» (t er.) <p 20 intel*«lexerant A1 
 marmoreo EF 21 tumulo EF titulum V habrahae IKMs 
 habrae E gremium] sinum TMAEChFa tectum V extulerunt F 
 rideant E 
 
 
 haec illi, contra quos defendendam suscepimus ciuitatem dei. 
 uerum tamen sepulturae curam etiam eorum philosophi contempserunt. 
 et saepe uniuersi exercitus, dum pro terrena 
 patria morerentur, ubi postea iacerent uel quibus bestiis 
 esca fierent, non curarunt, licuitque de hac re poetis plausibiliter 
 dicere: 
 caelo tegitur, qui non habet urnam. 
 quanto minus debent de corporibus insepultis insultare Christianis, 
 quibus et ipsius carnis membrorumque omnium reformatio 
 non solum ex terra, uerum etiam ex aliorum elementorum 
 secretissimo sinu, quo dilapsa cadauera recesserunt, in 
 temporis puncto reddenda et redintegranda promittitur! 
 Nec ideo tamen contemnenda et abicienda sunt 
 corpora defunctorum maximeque iustorum atque fidelium, 
 quibus tamquam organis et uasis ad omnia bona opera sancte 
 usus est spiritus. si enim paterna uestis et anulus ac si quid 
 huius modi tanto carius est posteris, quanto erga parentes 
 maior affectus, nullo modo ipsa spernenda sunt corpora, quae 
 utique multo familiarius atque coniunctius quam quaelibet 
 indumenta gestamus. haec enim non ad ornamentum uel 
 adiutorium, quod adhibetur extrinsecus, sed ad ipsam naturam 
 hominis pertinent. unde et antiquorum iustorum funera

 7 Lucan. Phar. 7, 819 12 cf. I Cor. 15, 52 

 1 suscepimus defendendam T domini β 2 uerumptamen V illorum 
 o phylosophy 9 contemserant T condempserunt Kl 3 uniuersua 
 9 4 uel-curarunt om. TAFMYRlCh 5 curauerunt Bbd 
 5 licuit TAChMF licuitque quae Y poetis de hac Mbd plausabiliter 
 IZ 7 teagitur K urnam] urciam V urnam in ras. Z 
 9 carnis om. F 10 elementorum aliorum E 11 quod ilapsa Y quod 
 dilapsa B quo illa ipsa o 12 et—cantemnenda om. Y et om. ACh 
 retentegranda Kl redintegrandaque Aex, 13 condemnenda Kl abitienda 
 9 14 atque] ac bd 15 tamquam om. F uasis et organis V 
 sanctae NBlI sca MEFMVChfab, er. T 16 UBUR Ch spiritus] xps I 
 ac] lac (s 17 quantum IZ 18 ipsa corpora sp. sunt β Bpernanda 
 (s . 3 add . e) T 22 antiquorum patrum T officiosa] cum F 

 40* 
 
 
 officiosa pietate curata sunt et exequiae celebratae et sepultura 
 prouisa, ipsique, cum uiuerent, de sepeliendis uel etiam 
 transferendis suis corporibus filiis mandauerunt. et Tobis 
 sepeliendo mortuos deum promeruisse teste angelo commendatur. 
 ipse quoque dominus die tertio resurrecturus religiosae 
 mulieris bonum opus praedicat praedicandumque commendat. 
 quod unguentum pretiosum super membra eius effuderit atque 
 hoc ad eum sepeliendum fecerit. et laudabiliter commemorantur 
 in euangelio qui corpus eius de cruce acceptum diligenter 
 atque honorifice tegendum sepeliendumque curarunt. 
 uerum istae auctoritates non hoc admonent, quod insit ullus 
 cadaueribus sensus, sed ad dei prouidentiam, cui placent etiam 
 talia pietatis officia, corpora quoque mortuorum pertinere 
 significant propter fidem resurrectionis astruendam. ubi et illud 
 salubriter discitur, quanta possit esse remuneratio pro elemosynis, 
 quas uiuentibus et sentientibus exhibemus, si neque 
 hoc apud deum perit, quod exanimis hominum membris 
 officii diligentiaeque persoluitur. sunt quidem et alia, quae 
 sancti patriarchae de corporibus suis uel condendis uel

 2 cf. Gen. 23; 25, 9. 10; 47, 30 3 cf. Tob. 2, 9; 12, 12 5 cf. 
 Matth. 26, 7 sqq. 9 cf. Ioh. 19, 38 sqq. 18 cf. Gen. 47, 30; 50, 25 

 1 cum pietate E et om. E exequae 11 sepultara Y 2 conuiuerent 
 K dum uiuerent Dombart. p. 23, 27 etiam otn. V 
 3 tobias TBaYaEFVbd tobi.s M tobis m 5 tertia EY religiosum Ar 
 religiose IK 6 opus bonum E 7 ungentum M praetiosum K 
 praesiosum tp eius membra F 8 sepeliendum fecerit eum N sepeliendum 
 eum TV fecerat TMACh commemorat K 9 euuangelio T 
 euangelio quoque o 10 currar P 11 istae in mg. T hoc non Y 
 ammonent NKMF 12 dei om. ACh etiam placent P 13 pietaiis 
 om. V ad corpora E 14 fidem om . F1 adstruendam ChNI 
 ZEYM\'cp asstruendam TK* adinstruendam Kl salubriter illud 8 
 15 dicitur 2Tj3 discutitur BTMYAF elemoaynis BNIM elemoainis 
 TEVfiYFACh elimosinis <p elymosinis ZK 16 exibemus FV 17 hec F 
 pereunt F qup F brfibris P 18 offitii T officio ME officia AFCh 
 diligentiaque ME persoluuntur EF 19 corporibus suis post transferendis 
 leg. in E uel om. E condiendis ChBTIZMYAF cond.endis 
 R 
 
 
 transferendis prophetico spiritu dicta intellegi uoluerunt; non autem 
 hic locus est, ut ea pertractemus, cum sufficiant ista quae 
 diximus. sed si ea quae sustentandis uiuentibus sunt necessaria, 
 sicut uictus et amictus, quamuis cum graui afflictione 
 desint, non frangunt in bonis perferendi tolerandique uirtutem 
 nec eradicant ex animo pietatem, sed exercitatam faciunt fecundiorem: 
 quanto magis, cum desunt ea, quae curandis funeribus 
 condendisque corporibus defunctorum adhiberi solent, 
 non efficiunt miseros in occultis piorum sedibus iam quietos! 
 ac per hoc, quando ista cadaueribus Christianorum in 
 illa magnae urbis uel etiam aliorum oppidorum uastatione 
 defuerunt, nec uiuorum culpa est, qui non potuerunt ista 
 praebere, nec poena mortuorum, qui non possunt ista sentire\\ 
 haec est mea de sepulturae causa atque ratione sententia. 
 quam propterea ex alio libro meo in istum transtuli, 
 quia facilius hoc a me recenseri potuit, quam\' id ipsum alio 
 modo eloquendum fuit.