Non autem — sicut nescio quare tibi uisum est — cum euangelii secundum Matthaeum uerba proferrem, praetermisi quod scriptum est: et aliam duxerit, et sic dixi: moechatur; sed haec uerba posui, quae in sermone illo prolixo leguntur, quem dominus habuit in monte; hunc enim tractandum susceperam. quae uerba illic ita leguntur, ut posui, id est: quicumque dimiserit uxorem suam excepta causa fornicationis, facit eam moechari; et qui solutam a uiro duxerit, moechatur. ubi etsi nonnulla exemplaria uerbis diuersis eundem sensum habent interpretatum, non tamen ab eo quod intellegitur discrepant. alia quippe habent: quicumque dimiserit, alia: omnis qui 3 Luc. 16, 18 20 Mattb. 5, 32 2 suum om. M 3 secundum-rnoechatur om. P 4 alteram ducit Vbd 5 quid TVEMNR qui. S 7 omnem omnem M 8 moechare N 9 qui om. P ut 8. I. m. 1 N, om. BlTVEMS 10 dubiociwe N 11 fornicationis causam T et qui-fomicationis om. BTPS, in mg. add. N 12 dimittjt-quicumque om VE 14 tibi om. BTVENS est om. P est michi YES 15 euangelin T mattheum BMN matheum TERS praetermissa P 16 et aliam-moechatur om. S 17 haec] ad haec M ea Pbd haec exp . in N, post uerba poritum in T quae posui T 19 ita om. N 20 excepto N 23 interpraetatum B 25 qui dimiserit om. P dimiserit; itemque alia: excepta causa fornicationis, alia: praeter causam fornicationis, alia: nisi ob causam fornicationis; item alia: qui solutam a uiro duxerit, moechatur, alia: qui dimissam a uiro duxerit, moechatur. ubi puto quod uideas nihil interesse ad unam eandemque sententiam. quamuis illud ultimum, id est qui dimissam a uiro duxerit, moechatur, in eo sermone, quem dominus fecit in monte, nonnulli codices et graeci et latini non habeant. credo propterea, quia et ibi explicatus hic sensus putari potuit, quod superius dictum est: facit eam moechari; quomodo enim dimissa fit moecha, nisi fiat qui eam duxerit moechus? Verba uero, quae ipse posuisti, unde tibi uisum est non moechari eum, qui propter causam fornicationis uxorem dimiserit et aliam duxerit, obscure quidem posita sunt. unde non miror in eis intellegendis laborare lectorem; sed non sunt in eo sermone domini, qui tunc a me tractabatur, quando illa conscripsi, quae cum legeres te mouerunt. alibi quippe idem Matthaeus ea dominum dixisse narrauit, non cum illum prolixum faceret in monte sermonem, sed cum interrogatus esset a pharisaeis, utrum liceret ex quacumque causa dimittere uxorem. sed quod minus intellegitur apud Matthaeum, apud alios euangelistas intellegi potest. quapropter cum legerimus in euangeliosecundumMatthaeum:quicumque dimiserit uxorem nisi ob fornicationem, aut, quod magis in graeco legitur, 24 Matth, 19, 9 2 causa T alia-fornicationis om. P 3 a om. BB 4 aliamoechatur in mg. T, om. P 6 illud] id in mg. P qui om. P 9 explicatur BT explicat** (corr. m. 2) S 10 quod] quod a. I . S in eo, quod bd 13 tibi om. P 14 eum om. M 16 minor EM in eis intellegendis] intellegendis T in eis (8. I. uoces pos.) intellegendis ł)iş N in intellegendis his M intellegendis his VES labor est VEMS laborare (re s. I.) N lectori VEMS om. P 17 sunt difflcilia YES sunt 4iffłçilią. N 18 conscribsi T scripsi S 19 matheus BTER 20 sed] et P 21 phariseis TEMRS liceret homini P 23 cum om. P legeremus E 25 ob causfi fornicationis T magis] tua P praeter causam fornicationis et aliam duxerit, moechatur, non debemus continuo putare illum non moechari, qui propter causam fornicationis dimiserit et aliam duxerit, sed adhuc ambigere, donec euangelium secundum alios euangelistas, a quibus hoc narratum est, consulamus. quid? si enim secundum Matthaeum non quidem quod ad hanc rem pertinet dictum est totum, sed ita pars dicta est, ut intellegeretur a parte totum, quod tamquam explanantes Marcus et Lucas, ut clareret plena sententia, totum dicere maluerunt? cum itaque primum non dubitantes uerum esse, quod apud Matthaeum legitur: quicumque dimiserit uxorem suam praeter causam fornicationis et aliam duxerit, moechatur, quaesierimus, utrum tantum iste moechetur ducendo alteram uxorem, qui praeter causam fornicationis priorem dimiserit, an omnis, qui dimissa uxore alteram duxerit, ut ibi sit etiam ille qui fornicantem dimiserit, nonne secundum Marcum respondebitur nobis: quid quaeritis, utrum ille sit moechus et ille non sit? quicumque dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, adulterium committit. nonne etiam secundum Lucam dicetur nobis: quid ambigitis, utrum ille, qui propter causam fornicationis uxorem dimiserit et aliam duxerit, non moechetur? omnis qui dimittit uxorem suam et ducit alteram moechatur. ac per hoc, quoniam fas non est, ut euangelistas quamuis diuersis uerbis de una re loquentes ab uno sensu eademque sententia dissentire dicamus, restat, ut Matthaeum intellegamus a parte totum significare uoluisse, eandem tamen tenuisse sententiam, ut dimittens uxorem et alteram ducens non quidam moechetur, id est qui praeter fornicationem dimiserit, quidam uero non 4 abigere E 6 mattheum aut matheum semper codd . 7 totum oni. P 10 non dubitantes primum R 11 propter TlVEMPbd 13 aliam R 14 fornicationis causam P 16 marchum P 19 alteram VEMNSP 20 ambigis M 22 non om. P moechet et EMSNI mechatur P 23 aliam ducit P 26 a parte totum intellegamus EMNS totam TBl 27 eandemque VE tenuisse om. P 28 quidem PSJSX 29 propter S quidam-dimiserit om. MS moechetur, id est qui propter fornicationem dimiserit, sed omnis qui dimittit uxorem suam et ducit alteram, moechari minime dubitetur. Nam et illud, quod etiam secundum Lucam sequitur: qui dimissam a uiro ducit, moechatur, quomodo . est uerum? quomodo moechatur, nisi quia illa, quam duxit, eo uiuente, a quo dimissa est, adhuc uxor aliena est? si enim iam suae, non alienae miscetur uxori, utique non moechatur; moechatur autem. aliena est ergo cui miscetur. porro si aliena est, hoc est eius, a quo dimissa est, etiamsi propter fornicationis causam dimissa est, nondum dimittentis uxor esse cessauit. si autem illius esse cessauit, iam huius est, cui alteri nupsit; et si huius est, non moechus iudicandus est, sed maritus. sed quia non eum maritum dicit scriptura, sed moechum, adhuc illa illius erit, a quo etiam causa fornicationis abiecta est. et ideo quamcumque etiam ipse illa dimissa ducit uxorem, quia cum alieno marito concumbit, adultera est. unde autem fieri potest, ut adulter etiam ipse non sit, quem constat adulterare quam duxit?. Iam nunc illud uideamus, quod ait apostolus: ceteris autem ego dico, non dominus, ad inparia scilicet, hoc est, ubi non ambo christiani fuerant, coniugia locuturus. quod mihi uisum est eum monendo dixisse. quia enim coniux fidelis relinquere coniugem licite potuit infidelem, ideo fieri hoc non dominus, sed apostolus prohibet. quod enim 5 Luc. 16, 18 21 I Cor. 7, 12 1 dimiserit om. P 2 alteram om. M 4 et om. TVEMSN1 etiam om. S 6 uerum est P ille P 9 si aliena VEMSP ergo om. VEPMS 10 med . est om. P 13 moechus e§t (exp. m. 2) T 14 eum non P 15 erit] erat R eBt PlPbd 17 uxorem ducit B 18 etiam om. P quem] cfl }/2bd 19 constet Sbd adulterare ctl dixit qui dimissam duxerit moechatur VMNE; sed in VN cum—moechatur exptmcta sunt, in N supra expuncta uerba additur: quam duxit dixit BTXS 21 ego om. P scilicet et E 22 ibi T1 ubi non] ubinam P loquitur Pbd 24 coniunx MRS relinquere potuit licite coniugem R 25 quod-prohibet om. P dominus prohibet, fieri omnino non licet. monet ergo apostolus, quod possit esse multorum occasio lucrandorum, ut fideles coniuges in relinquendis infidelibus permissa licentia non utantur. tibi autem uidetur infideles quoque dimitti a fidelibus non licere, quia hoc uetat apostolus, cum ego dicam licere. quia hoc non uetat, non tamen expedire, quia hoc ne fiat, monet apostolus: qui reddit etiam rationem cur fieri non expediat, quamuis liceat. quid enim scis, inquit, mulier, si uirum saluum facies? aut unde scis, uir, si uxorem saluam facies? cum etiam superius dixisset: sanctificatus est enim uir infidelis in uxore, et sanctificata est mulier infidelis in fratre, hoc est in christiano, alioquin filii uestri, inquit, inmundi essent; nunc autem sancti sunt. sic ad lucrandos coniuges et filios Christo etiam exemplis, quae iam prouenerant, uidetur hortatus. cur ergo non expediat etiam infideles coniuges dimitti a fidelibus, causa euidenter expressa est. non enim propter uinculum cum talibus coniugale seruandum, sed ut adquiractur in Christo, recedi ab infidelibus coniugibus apostolus uetat. Multa sunt autem facienda non iubente lege, sed libera caritate; et ea sunt in nostris officiis gratiora, quae cum liceret nobis etiam non inpendere, tamen causa dilectionis inpendimus. unde prior ipse dominus, cum se tributum non debere monstrasset, soluit tamen, ne scandalizaret eos, quibus ad aeternam salutem gerens hominem consulebat. iam uero apostolus quemadmodum ista commendet, eius uerba testantur, ubi dicit: cum enim liber sim ex omnibus, 8 I Cor. 7, 16 10 I Cor. 7, 14 24 cf. Matth. 17, 24 sqq. 28 I Cor. 9, 19 2 quo Pbd esse om. P 3 in] no P 4 quosque B 5 cum om. P 6 uetat dominus VEMRSbd, (dominua 8. l.) N ne] n5 P 7 reddet P redtjidit T etiam om. P 9 facias S aut-facies ut mg. N 10 saluum T 11 infidelis] sanctificatns P 13 fili M nunc -coniuges om. P 16 cur] cum TIMNI 19 in om. ItS christum Pbd omnium me seruum feci, ut plures lucrifacerem, cum paulo superius dixisset: numquid non habemus licentiam manducandi et bibendi? numquid non habemus licentiam sororem mulierem circumducendi, sicut et ceteri apostoli et fratres domini et Caephas? an ego solus et Barnabas non habemus potestatem hoc operandi? quis militat suis stipendiis umquam? quis plantat uineam et de fructu eius non edit? quis pascit gregem et de lacte gregis non percipit? et paulo post, si alii, inquit, potestatis uestrae participant, non magis nos? sed non sumus usi hac potestate, sed omnia toleramus, ne quod inpedimentum demus euangelio Christi. deinde post pauca, quae ergo, inquit, mihi merces erit? ut euangelizans sine sumptu ponam euangelium, ut non abutar potestate mea in euangelio. continuoque subiungit quod paulo ante commemoraui: cum enim liber sim ex omnibus, omnium me seruum feci, ut plures lucrifacerem. item alio loco de quibusdam quae ad escam pertinent, omnia, inquit, mihi licita sunt, sed non omnia expediunt; omnia mihi licita sunt, sed ego sub nullius redigar potestate. esca uentri et uenter escis, deus autem et hunc et has euacuabit. item alibi de hoc ipso: omnia licita sunt, sed non omnia expediunt; omnia licita sunt, sed non omnia aedificant. nemo quod suum estquaerat, sed id quod alterius est. atque ut ostenderet unde 2 I Cor. 9, 4—7 10 I Cor. 9, 12 14 I Cor. 9, 18 17 I Cor. 9, 19 20 I Cor. 6, 12. 13 24 I Cor. 10, 23. 24 1 senmm me VPbd 3 licentiam] potestatem 22Pbd 4 circumduci T circumducere 8 6 cephas VEMBSPbd 7 hoc] non YEP 8 plantauit VNbd non de fructu eiua P 9 fructibus T aedet B edet TP 11 nonne B 12 usi sumus R usi hac] usu ac N tolleramua T 14 quae ex quare T mihi inquit P 17 que B 21 sed-sunt om. P mihi om. V 22 reddar P potestatS N 24 omnia mihi bd 25 omnia mihi licita B*bd 27 id] illud P loqueretur, omne, inquit, quod in macello uenit, manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. et tamen alibi dicit: non manducabo carnem in aeternum, ut non fratrem meum scandalizem, itemque alibi: omnia quidem munda, sed malum est homini qui per offensionem manducat. quod est \'omnia licita sunt\', ipsum est \'omnia quidem munda>; et quod est sed non omnia expediunt\', ipsum est (sed malum est homini qui per offensionem manducat\\ ita ostendit ea quae licita sunt, id est nullo praecepto domini prohibentur, sicut expedit, potius esse tractanda non praescripto legis, sed consilio caritatis. haec sunt, quae amplius erogantur saucio, qui curandus ad stabulum Samaritani illius miseratione perductus est. et ideo dicuntur non a domino praecipi, quamuis domino moneantur offerri, ut tanto intellegantur esse gratiora, quanto magis ostenduntur indebita.