Digesta itaque fideique commendata et diuina 
 generatione domini nostri et humana dispensatione adiungitur 
 confessioni nostrae ad perficiendam fidem, quae nobis de deo 
 est, spiritus sanctus non minore natura quam pater et filius, 
 sed, ut ita dicam, consubstantialis et coaeternus, quia ista 
 trinitas unus est deus: non ut idem sit pater, qui est filius 
 et spiritus sanctus, sed ut pater sit pater et filius sit filius 
 et spiritus sanctus sit spiritus sanctus, sed haec trinitas unus 
 deus, sicut scriptum est: audi, Israhel: dominus deus 
 tuus deus unus est. tamen si interrogemur de singulis et 
 dicatur nobis: deus est pater? Respondebimus: deus. si quaeratur, 
 utrum deus sit filius, hoc respondebimus. nec si fuerit de 
 spiritu sancto talis interrogatio, aliud eum esse debemus 
 respondere quam deum, uehementer cauentes sic accipere, 
 quomodo de hominibus dictum est: dii estis. non enim sunt 
 naturaliter dii, quicumque sunt facti atque conditi ex patre 
 per filium dono spiritus sancti. ipsa enim significatur trinitas, 
 cum apostolus dicit: quoniam ex ipso et per ipsum et 
 in ipso sunt omnia. quamquam ergo de singulis interrogati 
 respondeamus deum esse, de quo quaeritur, siue patrem siue 
 filium siue spiritum sanctum, non tamen tres deos a nobis 
 coli quisquam existimauerit. 
 Nec mirum, quod haec de ineffabili natura dicuntur, 
 cum in his etiam rebus, quas corporeis oculis cernimus et

 .9 Deut. 6, 4 15 Ps. 81, 6 18 Rom. 11, 86 

 1 fidei qug FSO fide atque TN fide que M commendata est VOM 
 ct om. TNM 2 nostri om. P dispensatione om. P iungitur P 
 3 percipiendam M 4 est] et 0 & fin . est] et Nbd om. VO filius 
 est VO 7 sed-sanctus om. M 8 sit om. VO sed] sed et 
 AFSTNVy et Mbd 9 dominus unus RSV 10 interrogemus R interrogamur 
 P 11 respondebamus V 13 eum esse om. M esse oni. MP 
 debeamus M 14 sic om. AFSTNYr 16 ei] a TN 17 et per (et 
 8. I. m. 2) F, V dono] et in dono (in s. I.) F, 0 et in domo V 
 sancti spiritus 0 iam ipse M 18 et in ipso et per ipsum Vbd 
 20 de quo quaeritur om. TN de quo] nec hoc FSVOrAI ctl hoc A5 
 21 coli a nobis VO 24 hiis TMO iis bd quibus V corporeas P 
 oculis om. P secernimus V 
 
 
 corporeo sensu diiudicamus, tale aliquid accidat. nam cum 
 de fonte interrogati non possumus dicere, quod ipse sit fluuius, 
 nec de fluuio interrogati possumus eum fontem uocare, rursus 
 potionem, quae de fonte uel fluuio est, nec fluuium possumus 
 appellare nec fontem, tamen in hac trinitate aquam nominamus 
 et cum de singulis quaeritur, singillatim aquam respondemus. 
 nam si quaero, utrum in fonte aqua sit, respondetur 
 aqua; et si quaeram, utrum aqua sit in fluuio, nihil aliud 
 respondetur, et in illa potione non poterit alia esse responsio; 
 nec tamen eas tres aquas, sed unam dicimus. sane cauendum 
 est, ne quisquam ineffabilem illius maiestatis substantiam sicut 
 fontem istum uisibilem atque corporeum uel fluuium uel 
 potionem cogitet. in his enim aqua illa, quae nunc in fonte 
 est, exit in fluuium nec in se manet; et cum de fluuio uel 
 de fonte in potionem transit, non ibi permanet, unde sumitur. 
 itaque fieri potest, ut eadem aqua nunc ad fontis appellationem 
 pertineat, nunc ad fluuii, nunc ad potionis, cum in illa trinitate 
 dixerimus non posse fieri, ut pater ipse aliquando sit 
 filius, aliquando spiritus sanctus. sicut in arbore radix non 
 est nisi radix nec robur est aliud quam robur nec ramos nisi 
 ramos possumus dicere; non enim quod dicitur radix, potest

 1 accedat .ÂSBIFI 2 poBsimus FIB! PTNMObd 3 possimus 
 TNMObd et rursum bd rursum P 4 fluuio] Sumine P possi- 
 IDUS TNMbd 5 nec tamen M in om. TN hanc TN trinitatem 
 TN nominamus om. A 6 cum] tamen M singulatim F 
 om. VO aqua AFSf respondimus FIBt 7 nam-quaeram om. M 
 si om. RAFSTNVOf aqua in fonte .A.FBTNMVOţbd responditur 
 FXS1 8 quaeramus lib. praet. R 9 et] uel V om. 0 esse alia bd 
 11 ineffabiliter V maiestatis illius M 13 hiis TNM quo V nunc] 
 nec VO fonte-transit (supra fonte pos . est "ua" supra transit "cat" M 
 14 exit] hęe sit FlAS exiit (i alt. 8. l.) P ųęç transit T transit N ne 0 
 de om. PVO 17 potionis] optionis V 18 diximus 0 ipse 
 om. AFSPTNMVOabd 19 non est radix nisi bd 20 robor A rubur 
 Sx est om. A aliud] aliquid SPVOf robor (semper o) A 
 ramuB (bis) AlFSV ramQ (bis) y 21 quae JRM radyx S poteat] 
 id est potest TN id possit, FSVf id potest AObd 

 2* 
 
 
 dici et robur et rami; nec lignum, quod pertinet ad radicem, 
 potest aliquo transitu nunc in radice esse, nunc in robore, 
 nunc in ramis, sed tantummodo in radice, cum illa regula 
 nominis maneat, ut radix lignum sit et robur lignum et rami 
 lignum, nec tamen tria ligna dicantur, sed unum. aut si haec 
 habent aliquam dissimilitudinem, ut possint non absurde tria 
 ligna nominari, ut etiam tria ligna dici possunt propter firmitatis 
 diuersitatem, illud certe omnes concedunt, si ex uno 
 fonte tria pocula inpleantur, posse dici tria pocula, tres autem 
 aquas non posse dici, sed omnino unam aquam, quamquam 
 de singulis poculis interrogatus in quolibet horum aquam 
 esse respondeas, quamuis nullus hic transitus fiat, sicut de 
 fonte in fluuium dicebamus. sed haec non propter illius diuinae 
 naturae similitudinem, sed propter uisibilium etiam unitatem 
 corporalia exempla data sunt, ut intellegeretur fieri posse, ut 
 aliqua tria non tantum singillatim, sed etiam simul singulare 
 nomen obtineant, ne quisquam miretur et absurdum putet, 
 quod deum dicimus patrem, deum filium, deum spiritum 
 sanctum nec tamen tres deos in ista trinitate, sed unum 
 unamque substantiam. 
 
 Et de patre quidem ac filio multis libris disseruerunt

 1 pro et om. AFSyTNVObd 2 non potest R nunc om. R 
 esse-radice om. V 4 manet M pr . et om. 0 5 tria om. 0 
 6 aliquam habent M dissimilitudinem om. M non om. V abeurda 
 (8. a add . J e) F, S et tria FSTNf 7 pro nominari praebent 
 dici bd ut-possunt om. TNbd ligna tria A tria] ita y possint 
 dici A possint FSfPMO 8 illud] id A VO uno om. P 9 impleantur-pocula 
 om. M pocula-aquas om. V autem om. M 
 10 aquas impleantur posse dici tria pocula tres autem aquas non posse 
 dici M aquam om.P M quamquamj quam SVO qui A 12 hic 
 nullus YO hiis M sicut om. P 13 in fiuuium] riuuli M sed] et P 
 sed non P diuinae illius 0 16 unum singulare Fbd 17 obtineat M 
 detineant P ne P: nec R,A,Ff:iTNMJ\'Orbd absurde P 18 diximus 
 M 19 unum] unum deum Pbd unum colamus AFSTNMVOx 
 21 Et om. AP illud M quidem ac filio] qui 8 et filius M ac] 
 et P in multis A deseruerunt Fl deseruerint M 
 
 
 docti et spiritales uiri, quibus, quantum homines hominibus 
 poterant, et quemadmodum non unus esset pater et filius, 
 sed unum essent, et quid proprie pater esset et quid filius, 
 insinuare conati sunt: quod ille genitor, ille genitus; ille non 
 de filio, ille de patre; ille huius principium, unde et caput 
 Christi dicitur, quamuis et Christus principium, sed 
 non patris; hic uero illius imago, quamuis nulla ex parte 
 dissimilis et omnino indifferenter aequalis. tractantur haec 
 latius ab eis, qui non tam breuiter quam nos totius Christianae 
 fidei professionem uolunt explicare. itaque, in quantum filius 
 est, de patre accepit, ut sit, cum ille de filio id non acceperit: 
 et in quantum hominem mutabilem, scilicet creaturam in 
 melius commutandam, ineffabili misericordia temporali dispensatione 
 suscepit, multa de illo in scripturis inueniuntur ita 
 dicta, ut inpias haereticorum mentes prius uolentes docere 
 quam nosse in errorem miserint, ut putarent eum non aequalem 
 patri nec eiusdem esse substantiae, qualia sunt illa: 
 quoniam pater maior me est, et: caput mulieris 
 uir, caput uiri Christus, caput autem Christi deus, 
 et: tunc et ipse subiectus erit ei, qui illi subiecit

 5 cf. I Cor. 11, 3 6 cf. Ioh. 8, 25 7 cf. Col. 1, 15 18 Ioh. 
 14, 28 19 I Cor. 11, 8 20 I Cor. 15, 28 

 1 et] ac ; spiritales] religiosi P et quibus N quantum] 
 tantum AFSV tamquam TN . 2 et om. PN que admodum F 
 3 quicquid M pater proprie M propriae R et om. M 4 ille 
 genitus (ille s. l. m. 1) F et ille genitus YO hic genitus bd 5 ille] 
 hic bd huius ille bd huius om. M 6 principium sit N 7 hiis .11 
 8 et-aequalis om. 0 et] sed TN indifferens et TN indiferente 
 requalis S tractantibus FSTJS Vy tractatur P haec om. P 9 ab 
 om. TN; quam] sicut P 10 confessionem P uolunt Ml 11 de] 
 et de RAFTNVOf id de filio A id] hoc 0 non id y accepit 
 M 12 hominem] homo est (o est in ras.) F, V, om. 0 13 commutando 
 YO commutendam M 14 illa P 16 quam om. 0 errore <S 
 terrorem 0 miserunt MP 17 patre Y esse om. AP qua 
 alia M 19 caput uiri Christus om. P 20 et ipse] etiam ipse TN 
 ipse Mbd 
 
 
 omnia, et: uado ad deum meum et deum uestrum, 
 et nonnulla huius modi: quae omnia posita sunt, non ut 
 naturae atque substantiae inaequalitatem significent, ne falsa 
 sint illa: ego et pater unum sumus, et: qui me uidit, 
 uidit et patrem meum, et: deus erat uerbum — non 
 enim factus deus, cum omnia per ipsum facta sint — 
 et: non rapinam arbitratus est esse aequalis deo 
 et cetera talia, sed illa posita sunt partim propter administrationem 
 suscepti hominis, qua dicitur: semet ipsum 
 exinaniuit — non quia mutata est illa sapientia, cum sit 
 omnino incommutabilis, sed quia tam humiliter hominibus 
 innotescere uoluit — partim ergo propter hanc administrationem 
 illa ita scripta sunt, de quibus haeretici calumniantur, 
 partim propterea, quia filius patri debet, quod est, hoc etiam 
 debens utique patri, quod eidem patri aequalis aut par est; 
 pater autem nulli debet quidquid est. 
 De spiritu autem sancto nondum tam copiose ac diligenter 
 disputatum est a doctis et magnis diuinarum scripturarum 
 tractatoribus, ut intellegi facile possit eius proprium, 
 quo proprio fit, ut eum neque filium neque patrem dicere 
 possimus, sed tantum spiritum sanctum, nisi quod eum donum

 1 Ioh. 20, 17 4 Ioh. 10, 30 Ioh. 14, 9 5 Ioh. 1, 1. 3 
 7. 9 Phil. 2, 6. 7 

 1 uado ad patrem meum et patrem uestrum et (et om. bd) deum 
 meum sqq. Pbd 3 nec V 4 et 5 uidet PTNVOj 5 et om. F 
 meum om. AFBTNMVOr 6 factus deus] factus eat deus AFSTNVOy 
 factus est bd sunt AFBPVOr 7 eam esse V se aequalis (se 
 8. I.) S se equalem AMy 8 talia] alia FSAx amministrationem 1 
 9 homines S 11 hominibus] humilibus AFVOj umilibus 57W 12 propter 
 om. M amministrationem r 13 scripta ita M ita om. TN 
 calumpniantur AM 14 propterea] propter hoc AFS2\'NVOy etiam] 
 est M 15 idem 0 etiam P aut] ac AFPTNMVOy 16 quicquid 
 BFAPTN 17 sancto autem spiritu M sancto autem Mjbd 
 nundum M hac S 18 et om. AFSTNVf magnis om. A diuinorum 
 P scripturarum om. P 19 et eius AFBTNVOrbcl 
 20 sit Y filium neque om. V 
 
 
 dei esse praedicant, ut deum credamus non se ipso inferius 
 donum dare. seruant tamen, ut non genitum spiritum sanctum 
 tamquam filium de patre praedicent — unicus enim est 
 Christus — nec de filio tamquam nepotem summi patris nec 
 tamen id quod est nulli debere, sed patri, ex quo omnia, ne 
 duo constituamus principia sine principio, quod falsissimum 
 et absurdissimum est et non catholicae fidei, sed quorundam 
 haereticorum errori proprium. ausi sunt tamen quidam ipsam 
 communionem patris et filii atque, ut ita dicam, deitatem, 
 quam Graeci dsotTj-ca appellant, spiritum sanctum credere: ut, 
 quoniam pater deus et filius deus, ipsa deitas, qua sibi copulantur 
 et ille gignendo filium et ille patri cohaerendo, ei a 
 quo est genitus aequetur. hanc ergo deitatem, quam etiam 
 dilectionem in se inuicem amborum caritatemque uolunt intellegi, 
 spiritum sanctum appellatum dicunt multisque scripturarum 
 documentis adsunt huic opinioni suae: siue illo, quod 
 dictum est: quoniam caritas dei diffusa est in cordibus 
 nostris per spiritum sanctum qui datus est 
 nobis, siue aliis multis talibus testimoniis, et eo ipso, quod 
 per spiritum sanctum reconciliamur deo: unde etiam cum

 17 Rora. 5, 5 

 1 se] sese TN ae in se FSVOy infimus S infimius TN infirmis Y 
 2 dare] donare dare V S est enim AFSTNPVOj 4 pr . neque SPbd 
 5 id quod] illud M ullius M 6 sine om. AFSTNVy principio 
 om. TN eat post falsisaimum praebent Pbd 7 non consonum VO 
 quorondem 0 8 proprium eat VO ausi] aut si AS om. TN 
 quidam] qui AFSfTNVO 9 et filii atque om. Fl uti M ita 
 om. M 10 theotetam RO theottha AFS theoithas TN theoitha f 
 theoteta PM theothitam Y credant AFSfTNVO ut] et ut AFSy V 
 et TN 11 deitate TN qua] que A*FV om. TN copulaptur F 
 copulatur VO 12 ei] ut ei SPM 13 aequatur TN 14 karitatemque 
 P caritatem AFSTNVO caritatem pronunciant y 15 dicunt 
 etiam FSTNy dicunt et V multis 0 16 assunt AP assumunt VO 
 opinionis S illud AFSyMVO quo TN 17 quoniam om. RN 
 19 quo AFSMOf qui V 20 reconciliabimus (8. l . i mur) 1/\'1 AIr VO 
 reconciliabimus S reconciliantur M etiam] et M cum om. RFPMVOŢ 
 quia A 
 
 
 donum dei dicitur, satis significari uolunt caritatem dei esse 
 spiritum sanctum. non enim reconciliamur illi nisi per dilectionem, 
 qua etiam filii dei appellamur, non iam sub timore 
 tamquam serui, quia consummata dilectio foras mittit 
 timorem, et spiritum libertatis accepimus, in quo clamamus: 
 abba pater. et quia reconciliati et in amicitiam 
 reuocati per caritatem poterimus omnia dei secreta cognoscere, 
 propterea de spiritu sancto dicitur: ipse uos inducet in 
 omnem ueritatem; propterea et confidentia praedicandae 
 ueritatis, qua inpleti sunt in aduentu eius apostoli, recte 
 caritati tribuitur, quia et diffidentia timori datur, quem consummatio 
 caritatis excludit. et ideo donum dei dicitur, quia 
 eo quod quisque nouit non fruitur, nisi id diligat. frui autem 
 sapientia dei nihil est aliud quam ei dilectione cohaerere, 
 neque quisquam in eo quod percipit permanet nisi dilectione; 
 et ideo spiritus sanctus dicitur, quoniam ad permanendum 
 sanciuntur quaecumque sanciuntur nec dubium est a sanciendo 
 sanctitatem uocari. maxime autem illo testimonio utuntur 
 assertores huius sententiae, quod scriptum est: quod natum 
 est de carne, caro est; et quod natum est de spiritu, 
 spiritus est, quoniam deus spiritus est. hic enim

 3 cf. I Ioh. 3, 1 4 cf. I Ioh. 4, 18 5 Rom. 8, 15 6 cf. Bom. 
 5, 8-10 8 Ioh. 16, 13 10 cf. Act. 2, 4 12 cf. Ephes. 3, 7 
 19 loh. 3, 6 21 roh. 4, 24 

 1 signiflcare AFSPVOr 2 recoticiliabimur ASVOf 3 dei R: 
 om. AFSPTNMVOjbd 4 ca sopniata M dilectio] caritas AFSTNVOj 
 foris 0 5 accipimus P 6 alba M amicitia AFSTNVO amiciciam 
 P 7 secreta dei M 8 nos 0 inducit RAFJST 9 et om. 0 
 fidentia RPM 10 qu*a F quia M in om. MP recta FSV 
 11 caritate FSV datur] tribuitur M que S que (e in ras.) F. Y 
 qua A1 coBummationg V 12 et om. ASMPbd etiam donum 
 FSPMbd 13 non om. V idj et id bd illud M 14 dei om. 0 
 aliud eat VO ei] et M 15 quod] in quo M manet VM 
 16 dicitur om. 0 17 sanctiuntur (ct semper) PTNFaAO 18 uncari 
 sanctitatem VO uocare S maxime autem] et maxime AFSTNVOf 
 illis testimoniis JEtP 19 adsertores FS 20 est alt. om. 0 et 
 om. AFSPVO 21 deus om. S spiritus est deus M 
 
 
 regenerationem nostram dicit, quae non secundum Adam de 
 carne est, sed secundum Christum de spiritu sancto. quapropter 
 si spiritus sancti hoc loco facta est commemoratio, cum dictum 
 est, quoniam deus spiritus est, animaduertendum dicunt 
 non dictum esse quoniam spiritus deus est), sed: quoniam 
 deus spiritus est, ut ipsa deitas patris et filii hoc loco 
 dicta sit deus, quod est spiritus sanctus. huc accedit aliud 
 testimonium, quod dicit Iohannes apostolus, quoniam deus 
 dilectio est. etiam hic enim non ait \'dilectio deus est\', 
 sed: deus dilectio est, ut ipsa deitas dilectio intellegatur. 
 et quod in illa enumeratione conexarum sibi rerum, ubi dicitur: 
 omnia uestra sunt, uos autem Christi, Christus 
 autem dei, et: caput mulieris uir, caput uiri Christus, 
 caput autem Christi deus, nulla fit commemoratio 
 spiritus sancti, ad hoc pertinere dicunt, quia non fere in his, 
 quae sibi conexa sunt, numerari solet ipsa conexio. unde in 
 illo etiam loco trinitatem ipsam uidentur agnoscere, qui legunt 
 adtentius, cum dicitur: quoniam ex ipso et per ipsum 
 et in ipso sunt omnia: ex ipso, tamquam ex eo, qui 
 nulli debet quod est; per ipsum, tamquam per mediatorem; 
 in ipso, tamquam in eo, qui continet, id est copulatione 
 coniungit. 
 Huic sententiae contradicunt, qui arbitrantur istam 
 communionem, quam siue deitatem siue dilectionem

 8 I Ioh. 4, 16 12 I Cor. 3, 22. 23 13 I Cor. 11, 3 18 Rom. 
 11, 36 

 4 spiritus est ut ipsa deitas M 5 spiritus dei AFSTNVOy Bed 
 -est om. M 7 deus] deus est FSV sanctus spiritus P huic 
 AFSTNMVOf aliudJ ad illud M et aliud M 8 quo TN iohannis 
 F1 9 etiam] nant et PNM non enim FS enim om. ATNVOf 
 dei TNO est om. P 10 deitas om. 0 11 sibi om. V 12 sunt 
 om. BP 13 alt . caput om. VO niri autem VO 14 caput om. VO 
 Christi autem VO 15 non om. 0PX ferre S iia bd 16 unde 
 om. TN 17 etiam illo in OV ipsam trinitatem VO 18 et in ipso 
 et per ipsum VO 19 tamquam] tantum P 20 per fin. om. M 21 copulationS 
 FSVA1 . 23 contradicunt-deitatem om. V 24 quam sibi R 
 caritatemuej caritatem PTNJI . sine caritatem FSVOabd 
 
 
 caritatemue appellamus, non. esse substantiam; quaerunt autem 
 secundum substantiam sibi exponi spiritum sanctum, nec 
 intellegunt non aliter potuisse dici: deus dilectio est, nisi 
 substantia esset dilectio. ducuntur quippe consuetudine rerum 
 corporalium, quoniam, si duo sibi corpora copulentur, ita ut 
 iuxta inuicem conlocentur, ipsa copulatio non est corpus, 
 quandoquidem separatis illis corporibus, quae copulata fuerant, 
 nulla inuenitur; nec tamen quasi discessisse et migrasse 
 intellegitur, sicut illa corpora. sed hi tales cor mundum 
 faciant, quantum possunt, ut uidere ualeant in dei substantia 
 non esse aliquid tale, quasi aliud ibi sit substantia, aliud 
 quod accidat substantiae, et non sit substantia; sed quidquid 
 ibi intellegi potest, substantia est. uerum haec dici possunt 
 facile et credi; uideri autem nisi corde puro quomodo se 
 habeant, omnino non possunt. quapropter siue ista uera sit 
 sententia, siue aliud aliquid sit, fides inconcussa tenenda est, 
 ut deum dicamus patrem, deum filium, deum spiritum sanctum, 
 neque tres deos, sed istam trinitatem unum deum, neque 
 diuersas naturas, sed eiusdem substantiae, neque ut pater 
 aliquando sit filius, aliquando spiritus sanctus, sed pater 
 semper pater et filius semper filius et spiritus sanctus semper 
 spiritus sanctus. nec temere de inuisibilibus aliquid adfirmemus 
 tamquam scientes, sed tamquam credentes, quoniam uideri 
 nisi mundato corde non possunt. et si quis ea uidet in hac

 

 3 I Ioh. 4, 16 

 1 substantia S 2 sibi] siue AlSlF om. Vy ne M 3 intelligatur 
 M dici potuisse AT/SPTNVOr aliter dici non potuisse M nisi 
 esset dilectio substantia bd 4 ducunt F dicuntur AlSOr1 dicunt V 
 consuetudinfi F consuetudines r 5 sibi] sinit M corpora sibi VO 
 corpora om. R 6 copulationS M non om. M 9 hii BAFTPM 
 10 dei] illa V 11 aliquod A V quale P 12 accfidat F accedat 
 ASPxO 18 ibi om. 0 14 puro corde Fy puro] ponitur M 
 15 uera sit ista VO 16 aliquid aliud VOf aliquid om. M 19 diuersos 
 natura PMbd 20 sit aliquando AFSTN sit spiritus 
 Pbd 22 temere] temere aliquid VO affinnamus 81 23 sed] 
 et M 24 nisi om. V et si quis] si quis (si in ras.) A et quia FSY 
 et qui ybd uidit FSV 
 
 
 uita ex parte, ut dictum est, atque in aenigmate, non 
 potest efficere, ut et ille uideat, cui loquitur, si cordis sordibus 
 inpeditur. beati autem mundi corde, quoniam ipsi 
 deum uidebunt. haec fides est de deo conditore et renouatore 
 nostro.