ΚΕΦ. Θ. Προτροπὴ πρὸς ἐπίδοσιν χρημάτων τοῖς ἁγίοις, καὶ τιμὴν τῶν διὰ τοῦτο 
ἐρχομένων. Γνωρίζομεν δὲ ὑμῖν, ἀδελφοὶ, τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ τὴν
 δεδομένην ἐν ταῖς ἐκκλησίαις τῆς Μακεδονίας· ὅτι ἐν
πολλῇ δοκιμῇ θλίψεως ἡ περισσεία τῆς χαρᾶς αὐτῶν. Τεχνικῶς πάνυ, οὐ γὰρ ἦλθεν ἀπὸ ἐπιπλήξεως εἰς παραίνεσιν, ἢ 
γὰρ ἂν δυσπαράδεκτον εἰργάσατο τὸν λόγον, ἀλλ’ ἀπὸ ἐγκωμίων·

 
βούλεται δὲ τὸν περὶ ἐλεημοσύνης αὐτοῖς κινῆσαι λόγον, καὶ
φησὶ, τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ, χάριν λέγων τὸ χάρισμα· χάρισμα
γὰρ Θεοῦ ἐστι τὸ εἶναι ἐλεήμονα, ὥσπερ τὸ ἰάσεις ἐπιτελεῖν. τὴν δεδομένην— Ὅρα τὸ εὐμήχανον τοῦ Ἀποστόλου· οὐκ εἶπεν εὐθὺς, δότε 
ἐλεημοσύνην, ἀλλὰ τὰ ἑτέροις κατορθωμένα περὶ ἐλεημοσύνης
διηγεῖται· ἐκ γὰρ τοῦ ἐκείνους ἐγκωμιάζειν, μᾶλλον τούτους πρὸς
τὸν ὅμοιον ζῆλον προτρέπει. Ταῖς ἐκκλησίαις τῆς Μακεδονίας— Ὁλόκληρον ἐπαινεῖ τὸ ἔθνος. Οὕτως ἐθλίβησαν, φησὶν, ὅτι καὶ δόκιμοι ἐκ τῆς ὑπομονῆς
γεγένηνται, καὶ οὔπω τοῦτο θαυμαστὸν, ἀλλ’ ὅτι ἐκ τοσαύτης
θλίψεως τοσαύτη χαρὰ ἐβλάστησεν αὐτοῖς, ἡ περισσεία γὰρ τῆς
χαρᾶς αὐτῶν· ἀπὸ κοινοῦ τὸ ἐπερίσσευσεν. Καὶ ἡ κατὰ βάθους πτωχεία. Καὶ ὥσπερ, φησὶν, ἡ θλίψις χαρὰν ἔτεκεν, οὕτω “καὶ ἡ κατὰ
“βάθους πτωχεία,” τουτέστιν ἡ πολλή· καὶ γὰρ διηρπάγησαν
ὑπὸ τῶν ἰδίων συμφυλετῶν, εἰς πλοῦτον ἁπλότητος, τουτέστι,
δαψιλείας, ὡσεὶ ἔλεγεν, ὣ τοῦ παραδόξου, ἡ πτωχεία εἰς δαψιλῆ
πλοῦτον οὐ μόνον ὑπούργησεν, ἀλλὰ καὶ ἐπερίσσευσεν. οὐ γὰρ τῷ 
μέτρῳ τῶν διδομένων, ἀλλὰ τῇ γνώμῃ τῶν παρεχόντων κρίνεται·
οὕτω καὶ ἡ χήρα, ἧς τὰ δύο λεπτὰ προκέκριται. Ὅτι κατὰ δύναμιν μαρτυρῶ. Μαρτυρῶ γὰρ αὐτοῖς, ὅτι κατὰ δύναμιν, καὶ ὑπὲρ δύναμιν
μενοῦν αὐθαίρετοι· δεύτερον ἐγκώμιον· οὐ γὰρ ἡμεῖς αὐτοὺς προετρεψάμεθα· 
μετὰ πολλῆς παρακλήσεως· τρίτον ἐγκώμιον, ὅτι οὐχ
ἡμεῖς παρεκαλέσαμεν, ἀλλ’ αὐτοί· εἰτα ἐπιτείνων τὴν παράκλησιν,
φησὶ, δεόμενοι ἡμῶν. Τὴν χάριν καὶ τὴν κοινωνίαν τῆς διακονίας.
Ζηλωταὶ ἦσαν ἀνθρώπων, χάριν καὶ χάρισμα τὸ πρᾶγμα κελεῖ, 
ἵνα ἐπιδράμωσι· κοινωνίαν δὲ καλεῖ τὴν ἐλεημοσύνην, δεικνὺς ὅτι
οἱ μὲν χρήματα διδοάσιν, οἱ δὲ λαμβάνοντες τὴν παρὰ Θεοῦ
βοήθειαν αὐτοῖς συνεισφέρουσι. Καὶ οὐ καθὼς ἠλπίσαμεν. Τοῦτο καὶ πρὸς τὰς θλίψεις καὶ τὴν ποσότητα νοητέον· οὐ γὰρ
ἠλπίσαμεν, φησὶν, ὅτι ἐν θλίψει ὄντες τοσαύτη, ἣ ἔδωκαν ἣ
τοσαῦτα ἔδωκαν. Ἀλλ’ ἑαυτοὺς ἔδωκαν πρῶτον. Οὐκ ἐν μέρει μὲν, φησὶ, “τῷ Κυρίῳ,” ἐν μέρει δὲ τοῖς κοσμικοῖς
πράγμασιν, ἀλλ’ ὅλοι δι’ ὅλων “ἔδωκαν ἑαυτοὺς τῷ Κυρίῳ·
καὶ ἡμῖν “δὲ οὐκ εἰκῆ, ἀλλὰ διὰ θελήματος Θεοῦ,” τουτέστι
διὰ τὸ θέλημα τὸ ἀρεστὸν Θεῷ τοῦτο ποιοῦντες. Εἰς τὸ παρακαλέσαι ἡμᾶς Τίτον. Καὶ τοσοῦτον, φησὶν, ἔδωκαν ἑαυτοὺς πρὸς τοῦτο, ὥστε ἐλθεῖν
με εἰς τὸ πέμψαι Τίτον περὶ τούτου πρὸς ὑμᾶς, ἵνα μὴ ἔλαττον
σχοίητε Μακεδόνων. Ἵνα καθὼς προενήρξατο. Οἰκειοῖ αὐτοῖς τὸν Τίτον· δείκνυσι γὰρ αὐτὸν προθέμενον καὶ 
ἀφ’ ἑαυτοῦ ἀπελθεῖν πρὸς Κορινθίους, ἵνα μὴ ἐλαττωθῶσι Μακεδόνων.
τοῦτο δὲ ἀγάπης ἦν Τίτου· ἵνα, φησὶ, “καθὼς προενήρ-
“ξατο,” τουτέστι, προέθετο δεῖν ἐλθεῖν πρὸς ὑμᾶς, “καὶ ἐπιτε-
“λέσῃ,” τουτέστι πληρώσῃ τὸ ἐγχείρημα· τοῦτο δέ ἐστι τὸ
παρασκευάσαι αὐτὸν εἰς ἔργον ὑμᾶς ἀγαγεῖν. Καὶ τὴν χάριν ταύτην. Ὡς τὰ λοιπὰ ὑμῖν, φησὶ, διήνυσται, ἅπερ ἐν τοῖς ἄνω μαρτυρεῖ·
ὅρα δὲ πῶς πανταχοῦ χάρισμα καλεῖ τὴν ἐλεημοσύνην, καὶ
τὴν χάριν γὰρ, φησὶ, ταύτην. Ἀλλ’ ὥσπερ ἐν παντὶ περισσεύετε. 
Ὄρα πάλιν μετ’ ἐγκωμίων τὴν προτροπήν· περισσεύετε, φησὶ,
τουτέστι, μετὰ περισσείας ἔχετε πάντα, πίστει μὲν τῇ εἰς τὸν
Κύριον, λόγῳ δὲ τῇ σοφίᾳ, γνώσει δὲ τῇ τῶν δογμάτων, καὶ πάσῃ
σπουδῇ τῇ περὶ τὴν ἄλλην ἀρετήν. Καὶ τῆ ἐξ ὑμῶν ἐν ἡμῖν ἀγάπῃ. Καὶ ὥσπερ, φησὶ, περισσεύετε ἐν τῷ ἀγαπᾷν με· εἰ γὰρ καὶ
μὴ ἠγάπων αὐτὸν οὕτως ὡς αὐτὸς ἐκείνους, ἠγάπων δὲ ὅμως·
πλὴν καὶ προτρεπομένου τὰ ῥήματα. Ἵνα καὶ ἐν ταύτῃ τῇ χάριτι περισσεύητε. Πάλιν χάρισμα τὴν ἐλεημοσύνην καλεῖ. περισσεύητε δὲ, ἣ
ὑπὲρ Μακεδόνας τοὺς πένητας, ἣ οἷον δαψιλεύησθε. Οὐ κατ’ ἐπιταγὴν λέγω. Ἐπειδή τε πολλὰ παρῄνεσε καὶ σφόδρα Μακεδόνας ἐνεκωμίασεν, 
ἵνα μὴ ἐπαχθής τις εἶναι δόξῃ, φησὶν, οὐκ εἰς ἐπιταγὴν
λέγω, τουτέστιν, οὐχ ὡς κελεύων, οὐδ’ ὡς ἀναγκάζων. Διὰ τῆς ἑτέρων σπουδῆς. Τουτέστι, διὰ τοῦτο διεξῆλθον τὴν σπουδὴν Μακεδόνων τὴν περὶ
τὴν ἐλεημοσύνην, ἵνα διὰ τῆς ἐκείνων σπουδῆς δοκιμωτέρους ὑμᾶς 
τοὺς ὑπ’ ἐμοῦ ἠγαπημένους ποιήσω· δοκιμάζων γὰρ, τουτέστι,
δοκιμωτέρους ἀποφαίνων· οἷον ἐνάρετον. Γιγνώσκετε γὰρ τὴν χάριν. Ἐπτώχευσε γὰρ τὴν ἡμετέραν σάρκα· εἶτα κατεδικάσθη καὶ
ἐσταυρώθη καὶ τὸ ὅτι δι’ ἡμᾶς τοὺς ἀναξίους. Ὅτι δι’ ὑμᾶς ἐπτώχευσε. Εἰ οὖν ἐκεῖνος, φησὶν, ἐπτώχευσε διὰ σὲ, σὺ δὲ χρήματα
δίδως δι’ αὐτὸν. Πλούσιος ὤν. Καθό ἐστι, καὶ νοεῖται Θεὸς, οἷον ἀνέκφραστος, ἀπερινόητος, 
ἀόρατος, ἀκατάληπτος, δόξαν ἔχων ἀπόρρητον, φῶς ἀνεκλάλητον,
μεγαλωσύνην ἀνείκαστον. Ἵνα ὑμεῖς τῆ ἐκείνου πτωχείᾳ πλουτήσητε. Εἰ γὰρ μὴ ἐκεῖνος, φησὶν, ἐπτώχευσεν, οὐκ ἃν ἡμεῖς ἐπλουτίσαμεν·
ἐπλουτίσαμεν δὲ ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, ἁγιωσύνην, υἱοθεσίαν, 
αὐτὴν τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν. Καὶ γνώμην ἐν τούτῳ δίδωμι. Ὅρα πῶς ἀνεπαχθὴς εἶναι σπουδάζει· γνώμην, φησὶ, καὶ συμβουλὴν
δίδωμι, οὐκ ἀνάγκην τινὰ ἐπιτίθημι, καὶ αὐτὴν δὲ τὴν
συμβουλὴν διὰ τὸ ὑμῖν μᾶλλον συμφέρειν τὸ πρᾶγμα ἤπερ τοῖς 
λαμβάνουσι λέγω. Οἵτινες οὐ μόνον τὸ ποιῆσαι. Καὶ λοιπὸν λέγει τὴν γνώμην· οἵτινες φησὶν, οὐ μόνον ἀρχὴν
ἔχετε πρὸς τὸ ποιεῖν, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ θέλειν, τουτέστι τὸ ἑκουσίως
ποιεῖν καὶ μηδενὸς προτρεψαμένου, νῦν καὶ τὸ ποιῆσαι ἐπιτελέσατε,
τουτέστι, πληρώσατε αὐτὸ, ὃ ἐνήρξασθε θέλειν. βούλεται 
τὸ αὐθαίρετον καὶ τούτοις ὡς Μακεδόσι περιάψαι. Ὅπως καθάπερ ἡ προθυμία. Ἵνα μὴ, φησὶν, ἄχρι προθυμίας στῇ τὸ καλὸν ἔργον τοῦτο.
ἀλλ’ ὥσπερ ἡ προθυμία ἐκ γνώμης καὶ ἐκ θελήματος ἑκουσίου
γέγονεν, οὕτω καὶ τὸ τὴν προθυμίαν πληρωθῆναι γένηται ἐκ τοῦ 
ἔχειν, τουτέστιν ἐκ τοῦ ἔχοντος εἰσενεγκεῖν· ὡς εἴγε οὐκ ἔχει τις,
τὸ ἀπὸ τῆς προθυμίας ἐπλήρωσεν. Εἰ γὰρ ἡ προθυμία. Προκειμένης γὰρ, φησὶ, προθυμίας, καθὸ μέρος ἔχει, εὐπρόσδεκτός
ἐστι Θεῷ, κἂν μικρὸν ᾖ, κἂν μηδὲν ᾖ παντελῶς· καθὸ 
γὰρ ἔχει, φησὶν, οὐ καθὸ οὐκ ἔχει, ἀπαιτεῖται. Οὐ γὰρ ἵνα ἄλλοις ἄνεσις. Οὐ γὰρ ἵνα ἄλλοι μετὰ ἀνέσεως τρυφῶσι χρὴ ὑμᾶς ὑπὲρ
δύναμιν δοῦναι, ὥστε καὶ ἔνδειαν καὶ θλῖψιν ὑπομεῖναι ἐκ τούτου·
τοῦτο δὲ, διὰ τὸ αὐτῶν εὐτελὲς, φησίν· ὁ γὰρ Μακεδόνας ἐπαινῶν, 
ὅτι ὑπὲρ δύναμιν ἔδωκαν, δῆλός ἐστι καὶ τούτους τοῦτο ποιεῖν
ἐθέλων· ἀμέλει παρακατιὼν, αἰνιγματωδῶς κατασκευάζει τὸ δεῖν
καὶ ὑπὲρ δύναμιν διδόναι. Ἀλλ’ ἐξ ἰσότητος— Κομᾶτε, φησὶ, χρήμασιν ὑμεῖς, ἐκεῖνοι δὲ τὴν εἰς Θεὸν παρρησίαν, 
οἷς τὰ τῆς ἐλεημοσύνης μέλλει δίδοσθαι· δότε τοίνυν
αὐτοῖς τὰ περισσὰ τῶν χρημάτων, καὶ λάβετε τὸ περισσὸν τῆς
εἰς Θεὸν παρρησίας· εἰπὼν δὲ, “ ἐξ ἰσοτητος,” ἠρέμα προτρέπεται
αὐτοὺς μὴ τὸ περίσσευμα δοῦναι, ἀλλὰ καὶ αὐτὸ τὸ ὑστέρημα·
τοῦτο γὰρ, φησὶν, εἰ περίσσευμα δῷς, περίσσευμα λαμβάνεις· εἰ 
δαψιλὲς δῷς, δαψιλὲς λήψῃ· εἰ δὲ ὁλόκληρον ἐπισπάσασθαι
βούλῃ τὴν πρὸς Θεὸν παρρησίαν, ὅσα κένωσον καὶ σὺ δὸς καὶ ἐκ
τοῦ ὑστερήματος· ἐξισότητος γάρ ἐστιν ἡ λῆψις τῆς δόσεως. καθὼς γέγραπται. Δείξας ὅτι οὐ μόνον διδοῦσιν, ἀλλὰ καὶ ἀντιλαμβάνουσι, καὶ
μείζονα ἀντιλαμβάνουσι· καὶ γὰρ εἶπεν ἰσότης πρὸς δαψίλειαν
αὐτοὺς προτρέπων. Οὐκ ἔστι γὰρ ἴσον δοῦναι χρήματα καὶ τὴν
πρὸς Θεὸν παρρησίαν ἀντιλαβεῖν· νῦν ἐκ τῆς μαρτυρίας τοῦτο 
θέλει κατασκευάσαι, ὅτι κἂν μὴ μεταδῶτε, οὐδὲν ὑμῖν ἔσται
πλέον συνάγουσι. Κἂν γὰρ μὴ λάβωσιν ἐκεῖνοι παρ’ ἡμῶν, οὐ
παρὰ τοῦτο ἐλαττωθήσονται· οὐ γὰρ ἂν αὐτοὺς περιίδοι ὁ Θεὸς, δι’
ὅν εἰσι πένητες· καὶ τὴν ἁρπαγὴν γὰρ τῶν ὑπαρχόντων ὑμῶν μετὰ
χαρᾶς προσεδέξασθε αὐτοῖς γράφων λέγει. Χάρις δὲ τῷ Θεῷ. Διαλεχθεὶς περὶ ἐλεημοσύνης ὅσα ἐχρῆν, λοιπὸν ἐπαινεῖ τοὺς
ἐπ’ τοῦτο τοῦτο σταλέντας, ἵνα ἀνύποπτοι γενόμενοι μᾶλλον εἰς προθυμίαν
αὐτοὺς τοῦ συνεισενεγκεῖν ἐνάγωσι. Θεοῦ δὲ λέγει ἔργον τὸ
διεγερθῆναι Τίτον εἰς τοῦτο· τούτῳ τῷ τρόπῳ ἀξιόπιστον ποιῶν 
τὴν δόσιν. Εἰ γὰρ μὴ μέγα ἦν, οὐκ ἂν ἀπὸ Θεοῦ πρὸς τοῦτο
διηγέρθη. τὴν μὲν παράκλησιν— Καὶ πόθεν δῆλον, φησὶν, ὅτι ὁ Θεὸς προέτρεψε τὸν Τίτον;
πόθεν; ὅτι τὴν μὲν παράκλησιν ἐδέξατο, τουτέστι, παρεκλήθημεν 
παρ’ ἐμοῦ, πλὴν καὶ αὐτὸς οἴκοθεν ὥρμητο εἰς τοῦτο. Διὸ καὶ
σπουδαιότερος ὑπάρχων τῆς παρ’ ἐμοῦ παρακλήσεως, αὐθαίρετος
ἐξῆλθε, τουτέστιν, ἑκὼν καὶ ἐξ οἰκείας προθυμίας. Ὅρα δὲ σοφίαν,
καὶ τοῦ Θεοῦ λέγει ἔργον εἶναι τὴν ἔλευσιν Τίτου, καὶ
ἑαυτὸν παρακεκληκέναι, καὶ Τίτον μηδὲ δεῆσθαι παρακλήσεως· 
ταύτῃ τὸ πρᾶγμα μειζόνως ἐπαίρων. Συνεπέμψαμεν δὲ μετ’ αὐτοῦ τὸν ἀδελφόν. Πολλοὶ τὸν Λουκᾶν φασὶ διὰ τὸ σύνταγμα τοῦ Εὐαγγελίου.
πολλοὶ τὸν Βαρνάβαν· καὶ γὰρ καὶ τὸ ἄγραφον κήρυγμα εὐαγγέλιόν
φασι κεκλῆσθαι, ὃ καὶ μᾶλλον· τὰ γὰρ μετὰ ταῦτα τῷ 
Βαρνάβᾳ ἁρμοδιώτερα. Οὗ ὁ ἔπαινος. Οὐ γὰρ κηρύσσει μόνον, φησὶν, ἀλλὰ καὶ ἐπαινούμενος· ὁ δὲ

 
ἔπαινος οὐ παρ’ ἑνὸς, ἀλλὰ διὰ πασῶν τῶν ἐκκλησιῶν ἦλθε, φησί.
τίνος δὲ ἕνεκεν τὸ μὲν ὄνομα Τίτου λέγει, τούτων δὲ οὐκέτι; ὅτι
τὸν μὲν Τίτον ᾔδεσαν, τούτους δὲ ἠγνόουν, καὶ ὅτι τοσαῦτα λέγει
περὶ αὐτῶν, ὅσα πρὸς σύστασιν ἤρκει μόνον καὶ τοῦ φυγεῖν τὴν
ὑπόνοιαν τοῦ σφετερισμοῦ τῶν χρημάτων. Οὐ μόνον δὲ— Οὐ μόνον δὲ εὐαγγελιζόμενος εὐδοκιμεῖ, φησὶν, ἀλλὰ καὶ διὰ
τόδε. Συνέκδημος ἡμῶν— Εἰτα καὶ ἐκ τῆς τῶν ἐκκλησιῶν χειροτονίας καὶ κλήσεως 
σεμνύνει τὸν Βαρνάβαν· οὐ γὰρ μόνον εὐαγγελιζόμενος εὐδοκιμεῖ,
φησὶν, ἀλλὰ καὶ κεχειροτόνηται ὑπὸ τῶν ἐκκλησιῶν εἦναι ἡμῶν
συνέκδημος ἐν τῷ κηρύγματι. Ὁ δὲ ἐν τούτῳ κοινωνὸς κοινωνεῖ
δηλονότι καὶ τῶν πειρασμῶν καὶ κινδύνων τῷ Παύλῳ. Καὶ οὐ
μόνον, φησὶ, συνέκδημος ἡμῶν κεχειροτόνηται, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ 
χάριτι ταύτῃ κεχειροτόνηται τῇ δεδιακόνηται ὑφ’ ἡμῶν, τουτέστιν
ἐπὶ τὸ ὑποδέξασθαι τὰ τῆς ἐλεημοσύνης χρήματα. Οἰκουμενίου. Δύναται ταῦτα καὶ εἰς τὸν Λουκᾶν νοηθῆναι. Πρὸς τὴν αὐτοῦ— Τοιοῦτος δὲ, ἐστὶ φησὶν ὁ καὶ ἐπὶ τῷ τὰ χρήματα ὑποδέξασθαι 
παρ’ ὑμῶν ὑπὸ τῶν ἐκκλησιῶν χειροτονηθεὶς, ἵνα ἐξ ὧν πράττῃ καὶ
ὁ Χριστὸς δοξάζηται, καὶ ὑμεῖς προθυμότεροι μᾶλλον εἰς τὴν
εἰσφορὰν γένησθε. Μῆ τις ἡμᾶς μωμήσηται. Διὰ τοῦτο δὲ, φησὶ, τοιούτους ἐπέμψαμεν, εὐλαβούμενοι 
καὶ φυλαττόμενοι, μή τις πονηρὰν ὑποψίαν σχοίη καθ’ ἡμῶν ὡς
νοσφιζομένων τὰ χρήματα ἐν τῇ ἁδρότητι, φησὶ, ταύτῃ, τουτέστι,
διὰ τὸ εἶναι ἁδρὰν καὶ πλουσίαν τὴν εἰσφορὰν τὴν μέλλουσαν
γίνεσθαι ὑφ’ ὑμῶν· καὶ γὰρ τὸ τῶν χρημάτων πλῆθος ἱκανὸν τοῖς
πονηροῖς κακὴν ὑπόνοιαν ἐκβαλεῖν περὶ ἡμῶν, εἰ μὴ οὕτως ἐπιλέκτους 
πρὸς τὴν ὑποδοχὴν αὐτῶν ἦμεν πεπομφότες. περιστελλόμενοι
οἵα ἀσφαλιζόμενοι. Προνοούμενοι— Οὐκ εἶπε δὲ μὴ ὑμεῖς περὶ ἡμῶν σκανδαλισθῆτε, ἵνα μὴ

 
πλήξῃ αὐτοὺς, ἀλλὰ “μή τις.” Ὅρα συγκατάβασιν· οὐκ εἶπε
τοῦ συνειδότος μου ὄντος ὀρθοῦ, οἰμωζέτω ὁ ὑπονοῶν τι κακὸν,
ἀλλὰ τί; διὰ τοῦτο, φησὶν, εἰς τὴν ἀσφάλειαν καὶ τὴν ἀκρίβειαν
ταύτην ἦλθον, ἐπειδὴ προνοοῦμεν καλὰ, τουτέστι καλῶς ἀκούειν οὐ
μόνον ἔμπροσθεν Θεοῦ, ἀλλὰ καὶ ἀνθρώπων· ὅσῳ γάρ τινες ἀσθενέστερον 
διάκεινται, φησὶν, ἀνάγκη συγκαταβαίνειν ἡμᾶς. Συνεπέμψαμεν δὲ αὐτοῖς τὸν ἀδελφὸν ἡμῶν. Ἰδοὺ καὶ ἔτι προσέθηκε καὶ τοῦτον μετ’ ἐγκωμίου. Ἐδοκιμάσαμεν— Ἐπαίρει ἐκ τῆς αὐτοῦ δοκιμασίας τὸν ἄνδρα, ἐπίτασις δὲ 
ἐπαίνου τὸ ἐν πολλοῖς καὶ πολλάκις. Νυνὶ δὲ πολὺ σπουδαιότερον. Ἐπειδὴ, φησὶ, θαρρεῖ ὡς ἀποτεύξεται ἐρχόμενος πρὸς ὑμᾶς,
σπουδαιότερος οὑ ἢν γεγένηται. Ὑπὲρ Τίτου— Ἐπειδὴ ἀπέδειξεν αὐτῶν τὴν ἀρετὴν, παρακαλεῖ λοιπὸν δι’
αὐτοὺς καὶ ἐν αὐτῇ τῇ παρακλήσει ἐγκωμιάζει αὐτοὺς, καί φησιν,
εἴτε ὑπὲρ Τίτου δεῖ, φησὶ, τὶ εἰπεῖν, ταῦτα ἔχω λέγειν, ὅτι κοινωνός
ἐστιν ἐμοὶ καὶ συνεργός μου εἰς ὑμᾶς καὶ εἰς τὴν ὑμῶν
σωτηρίαν καὶ πίστιν· μέγας δὲ ὁ ἔπαινος, εἴτε ὑπὲρ τῶν ἄλλων δεῖ 
τι, φησὶν, εἰπεῖν, ταῦτα ἔχω λέγειν, ὅτι εἰσὶν ἀδελφοὶ ἡμῶν,
Ἀπόστολοι ἐκκλησιῶν, ἀπεσταλμένοι, φησὶν, ὑπὸ ἐκκλησιῶν, ἐξ
ἐπιλογῆς δηλονότι. “δόξα Χριστοῦ,” ἐξ ὧν, φησὶ, πολιτεύονται,
δόξαν προξενοῦσι Χριστῷ. “Ἴνα γὰρ,” φησὶ, “θεωροῦντες ὑμῶν
τὰ καλὰ ἔργα, δοξάσωσι τὸν Πατέρα ἡμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς.” Τὴν οὖν ἔνδειξιν. “Ἔνδειξιν,” τουτέστιν, ἀπόδειξιν, ἔλεγχον, ἐπίδειξιν, τὴν ἀπόδειξιν,
φησὶν, ἧς με ἀγαπᾶτε ἀγάπης, καὶ τῆς καυχήσεως ἧς
καυχώμεθα ὑπὲρ ὑμῶν εἰς αὐτοὺς ἐπιδείξασθε· ὅτι, φησὶν, οὐκ
εἰκῆ ὑπὲρ ὑμῶν καυχῶμαι. ὡσεὶ ἔλεγε, θέλετε δεῖξαι ὡς ὑμεῖς μὲν 
ἀγαπᾶτέ με, ἐγὼ δὲ δικαίως ὑπὲρ ὑμῶν καυχῶμαι· τούτους ἀγαπήσατε,
τούτοις εὔνοιαν ἐπιδείξασθε. Εἰς πρόσωπον τῶν ἐκκλησιῶν. Εἰς πρόσωπον, φησὶ, τῶν ἐκκλησιῶν, τουτέστι, καὶ εἰς τιμὴν

 
τῶν ἀποστειλασῶν αὐτοὺς ἐκκλησιῶν· ἃν γὰρ τούτους τιμήσητε,
τὰς ἐπιστειλάσας ἐτιμήσατε. Οὐ λέγει δὲ, ἀνθρώπων, ἀλλὰ
“ἐκκλησιῶν,” σεμνότερον ἅμα καὶ ἀπαραίτητον ποιῶν τὸν λόγον. Περὶ μὲν γὰρ τῆς διακονίας. Διακονίας ἐλεημοσύνης· περὶ ταύτης τοιγαροῦν τῆς ἐλεημοσύνης 
νῆς πολλά τε εἰπὼν καὶ πολλὰ λέγειν θέλων, νῦν, ἔφη, περιττόν
μοι ἐστι τὸ γράφειν ὑμῖν, ὥστε μᾶλλον αὐτοὺς ἐπισπάσασθαι·
αἰσχύνεται γὰρ ἄνθρωπος τοιαύτην δόξαν ἔχων, ὡς μήτε δεῖσθαι
συμβουλῆς, ἐλάττων φανῆναι τῆς ἰδίας ὑπολήψεως. Οἶδα γὰρ τὴν προθυμίαν ὑμῶν. Θαρροῦντος μὲν τὸ πεπεῖσθαι. τὸ δὲ καὶ εἰς ἑτέρους καυχᾶσθαι
πολὺ πλέον. Ἣν ὑπὲρ ὑμῶν καυχῶμαι Μακεδόσιν. Τοῦτο φησὶν, ἐκαυχώμην πρὸς Μακεδόνας, ὅτι οὐ μόνον ἡ
Κόρινθος, ἀλλὰ καὶ πᾶσα ἡ Ἀχαία πρὸς τὴν ἐλεημοσύνην παρεσκεύασται. 
ἐπαρχία δέ τις ἐστὶν ἡ Ἀχαΐα, ὑφ’ ἣν ἡ Κόρινθος.
Οὐκ εἶπεν ὅτι εἰσφέρει ἢ συλλέγει, ἀλλ’ ὅτι παρεσκεύασται,
τουτέστιν, ἑτοίμη ἐστί. πεπλήρωκε τὸ πᾶν· λοιπὸν τοὺς διακονησομενους
περιμένει. Καὶ ὁ ἐξ ὑμῶν ζῆλος. Ἔνι γὰρ καὶ ἐπὶ χρηστῷ ζῆλος· εἰ οὖν ὑμεῖς γεγόνατε, καὶ
τοῖς ἄλλοις πρόξενοι συνεισφορᾶς, πῶς οὐκ ἄτοπον ὑμᾶς ὑστερησαι; Ἠρέθισε τοὺς πλείονας. Καίτοι περὶ Μακεδόνων εἴρηκεν, ὅτι αὐθαίρετοι καὶ μετὰ 
σπουδῆς ἦλθον εἰς τοῦτο. Πῶς οὖν νῦν φησὶν, ὅτι ὁ ἐξ ὑμῶν
ζῆλος ἠρέθισεν αὐτούς ; ἠρέθισε τοὺς πλείονας, οὐ πάντας. ἔπειτα
τὸ αὐθαίρετοι οὕτω νόει, ὅτι οὐ συνεβουλεύσαμεν, οὔτε προετρεψάμεθα
αὐτοὺς, ἀλλ’ ὑμᾶς ἐπῃνέσαμεν ὡς παρασκευασμένους ἀπὸ
πέρυσι, καὶ τοῦτο ἤρκεσεν εἰς τὸ διεγεῖραι αὐτούς. Ἔπεμψα τοὺς ἀδελφούς. Ὅρα τὴν κηδεμονίαν τοῦ Παύλου· ἔπεμψα, φησὶν, αὐτοὺς, ἵνα
μὴ ματαιωθῇ τὸ καύχημα ἡμῶν, καὶ ψεῦσται εὑρεθῶμεν, εἰπόντες,

 
ὅτι παρεσκευασμένοι εἰσίν. “ἐν τῷ μέρει” φησὶ, “τούτῳ,” τουτέστι
τῆς ἐλεημοσύνης. Ἐπειδὴ γὰρ εἶπεν, ἵνα μὴ κενωθῇ τὸ καύχημα
ἡμῶν, ἄχρι τῆς ἐλεημοσύνης αὐτὸ περιέκλεισεν. Ἵνα καθὼς ἔλεγον. Ἀπὸ ἀνθρωπίνων λογισμῶν καὶ λόγων αὐτοὺς προτρέπει ἀσθενέστερον 
διακειμένους, μή πὼς, φησὶν, εἰκός ἐστιν αὐτοὺς μετ’ ἐμοῦ
ἐλθεῖν. Καὶ εὕρωσι ὑμᾶς ἀπαρασκευάστους. Κολάζει τὸν λόγον, ἡμεῖς καταισχυνθῶμεν ὡς εἰκῆ καυχώμενοι,
ἵνα, φησὶν, εὐφημότερον λέγοντες μὴ εἴπωμεν ὑμᾶς καταισχύνεσθαι, 
εἰ μὴ ὅτι τῶν δύο ἦν αἰσχύνη· τῶν μὲν ὡς ὑστερούντων,
τοῦ δὲ ὡς ψεῦδος καυχωμένου ἐν τῇ ὑποστάσει, φησὶ, ταύτῃ τῆς
καυχήσεως. ὡσεὶ εἶπεν, οὐκ ἀλλαχοῦ καταισχυνθῶμεν, ἀλλ’ ἐν
μόνῃ τῇ περὶ τῆς ἐλεημοσύνης καυχήσει. Ἀναγκαῖον οὖν— Καὶ γὰρ ἦν ὄντως ἀναγκαῖον, καὶ αὐτοὺς αἰσχύνης, καὶ ἑαυτὸν
τοῦ δοκεῖν ψεύδεσθαι ἀπαλλάξαι. Ινα προσέλθωσιν— Ἐπειδὴ ἄνω εἰρήκει, περιττόν μοί ἐστι τὸ γράφειν περὶ τούτου,
ὡς αὐτῶν δηλαδὴ ἑτοίμων ὄντων, ἵνα μὴ δόξῃ ἐναντία λέγειν νῦν, 
οὐκέτι περὶ τοῦ εἰσενεγκεῖν, ἀλλὰ περὶ τοῦ ταχέως καὶ δαψιλῶς
καὶ προθύμως διαλέγεται· διὰ τούτων κἀκεῖνο κατασκευάζων. Προκατηγγελμένην— Τὴν μετὰ δαψιλείας ἐλεημοσύνην. Οὕτως— Τουτέστι, μετὰ χαρᾶς καὶ σπουδῆς· οὐδεὶς γὰρ εὐλογίαν
διδοὺς λυπεῖται, ἢ ἐξ ἀνάγκης δίδωσιν· ἐκεῖνος γὰρ ἀλγεῖ καταβάλλων,
ὁ πλεονεκτούμενος καὶ διδοὺς ἐξ ἀνάγκης ἅπερ ἐπλεονέκτησε·
νῦν δὲ ἀφορμὴ σωτηρίας ἡ δόσις. Τοῦτο δὲ— Φειδωλῶς, φησὶ, καὶ κνιπῶς· τοῦτο δὲ τὸ τῆς ἐλεημοσύνης,
οὕτως ἔχει τρόπου καὶ λοιπὸν σπόρον αὐτὸ καλεῖ, ἴνα πρὸς τὸν

 
ἀμητὸν ἀπιδόντες, καὶ ὅτι ὁ σπείρας πολλὰ καὶ ὀλίγα ἀναλόγως
θερίζει, προθυμότεροι πρὸς τὴν εἰσφορὰν γένωνται. Καὶ ὁ σπείρων— Μετὰ δαψιλείας, φησὶ, καὶ ἁδρότητος. Ἕκαστος καθὼς— Ἐπὶ τὸ πρότερον πάλιν ἦλθε, μονονουχὶ τοῦτο λέγων, τὰ μὲν
λαληθῆναι φησὶ, περὶ ἐλεημοσύνης ὀφείλοντα ταῦτα, πλὴν καθὼς
ἕκαστος προαιρεῖται, οὕτως διδότω, μὴ ἐκ λύπης· οὐ γάρ ἐστι
πλεονεξία, μηδὲ ἐξ ἀνάγκης, οὐ γὰρ βιαζόμεθα, φησὶ, τινά· εἶπε
γὰρ ἄνω, “οὐ κατ’ ἐπιταγὴν λέγω,” καὶ πάλιν, “γνώμην δὲ δίδωμι.” Ἱλαρὸν γὰρ— Καὶ μαρτυρίᾳ βεβαιοῖ, τὸ μὴ δεῖν ἐκ λύπης διδόναι. Δυνατὸς— Πνευματικῶν τε, φησὶ, καὶ σαρκικῶν πραγμάτων, ὥστε δύνασθαι
ὑμᾶς δαψιλῶς μεταδιδόναι, ἢ ὅτι δίδοται ὁ Θεὸς ὑμῶν 
σαρκικὰ καὶ μικρὰ διδόντων, πνευματικὰ καὶ μεγάλα· ἀντιδοῦναι
καὶ περισσεῦσαι· οὐ μόνον, φησὶ, πληρῶσαι, ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ τὴν
χρείαν δοῦναι. Εἰς ἠμᾶς— Ὥρα σοφίαν ἐν τοῖς σαρκικοῖς· αὐτάρκειαν αὐτοῖς ἐπευχόμενος 
ἐν τοῖς πνευματικοῖς, περισσείαν καὶ περιουσίαν εὔχεται. Κὼς γέγραπται— Τὸν προφήτην αὐτοῖς ἐφίστησι δαψίλειαν παραινοῦντα· τὸ γὰρ
σκορπίσαι δαψιλείας σημαντικόν. Πένησιν— Δικαίους γὰρ ἡ ἐλεημοσύνη ποιεῖ, ὥσπερ καθαίρουσα τὰ πλημ-
μελήματα. Δικαιοσύνη αὐτοῦ— οὐδέποτε γὰρ σβέννυται. Ὁ δὲ ἐπιχωρηγῶν— Ἐν εὐχῆς τάξει αἰνίττεται τὸ μηδὲν δειλιᾷν, μή πὼς δούς τις
πολλὰ, αὐτὸς ἐνδεὴς εὑρεθῇ· ὁ γὰρ σπέρμα χορηγῶν Θεὸς τῷ τὸν
3 G

 
αἰσθητὸν σπόρον σπείροντι, καὶ τὸ σῶμα τρέφων ἄρτῳ, πῶς ἃν
ἀμελήσειε τοῦ τὸν πνευματικὸν σπείροντος σπόρον; Χορήγησαι— Χορηγήσειεν ὑμῖν τὰ σαρκικὰ δαψιλῶς, ἵνα πληθυνθῇ καὶ ἡ
ἐλεημοσύνη ὑμῖν· ταύτην γὰρ νῦν σπόρον φησίν. Τὰ γενήματα— Ἐκ γὰρ τοῦ τῆς ἐλεημοσύνης σπόρου, αὔξει δικαιοσύνης γενήματα·
τροπικῶς δὲ ὅλα εἶπε. Πλουτιζόμενοι— Εἰς ταύτην, φησὶ, τὴν ἁπλότητα καὶ δαψίλειαν πλουτισθείητε, 
ἥτις κατεργάζεται δι’ ἡμῶν εὐχαριστίαν τῷ Θεῷ. Τί δὲ καὶ
τοὺς ἄλλους παρασκευάζων εὐαριστεῖν τῷ Θεῷ, ὑπὲρ ὧν ἡμεῖς
κεκτήμεθα; ἡ εὐποΐα δηλονότι· πλουτίζεσθε οὖν εἰς εὐποΐαν· τοῦτο
γὰρ καὶ τοὺς λαμβάνοντας ἡμᾶς εὐχαριστεῖν ποιήσει Θεῷ. Εἰς πᾶσαν— Ἵνα εἴητε, φησί. Ἁπλότητα— Οἶον δαψίλειαν. τῆς λειτουργίας— Τουτέστιν, ἡ φιλοτιμία καὶ ἡ εἰσφορὰ τῶν χρημάτων τούτων, 
καὶ ἡ λειτουργία ἡ πνευματικὴ ἡ διακονουμένη ὑφ’ ἡμῶν. Οὐ μόνον— Οὐ μόνον, φησὶ, τοῦτο κατορθοῖ τὸ ἀναπληροῦν τὰ ὑστερήματα
καὶ τὴν ἔνδειαν τῶν ἁγίων, ἀλλὰ καὶ περισσεύειν ποιείτην εἰς Θεὸν
εὐχαριστίαν, τὸ διὰ πολλῶν προσφέρεσθαι· οἷον δέ ἐστι καὶ τρέφειν 
πενομένους καὶ εὐχαριστεῖσθαι παρασκευάζειν τὸν Θεόν· τὰ
γὰρ δύο τῶν ἄγαν ἐπαινουμένων. περισσεύει δὲ, φησὶ, διὰ τῆς
δοκιμῆς τῆς διακονίας ταύτης, τουτέστι, τῆς δοκίμου καὶ πείρᾳ
τὴν χρηστότητα δοξαζούσης g ἐλεημοσύνης, ἣν ἡμεῖς διακονοῦμεν
ὑμῖν, φησίν. Ἀλλὰ καὶ περισσεύει. Πῶς δὲ περισσεύει ἡ εὐχαριστία τῷ Θεῷ; πῶς; ὅτι δοξάζοντές
 g Œcum. δειξάσης. 

 
εἰσιν οἱ ἅγιοι τὸν Θεὸν, οὐ μόνον ὅτι ἐλύθη αὐτοῖς διὰ τῆς
ἐλεημοσύνης ἡ ἔνδεια, ἀλλ’ ὅτι καὶ ὑποτεταγμένοι ἐστὲ, φησὶ,
τῇ ὁμολογίᾳ τοῦ Εὐαγγελίου· δεῖγμα γὰρ τοῦ ὑποτετάχθαι τοῖς
εἐαγγελικοῖς προστάγμασι τὸ εὖ ποιεῖν· πλεῖστα γὰρ περὶ ἐλεημοσύνης
ὁ Κύριος διηλέχθη. Καὶ ἁπλότητι— Καὶ ὅτι διὰ τὴν ὑποταγὴν καὶ πειθὼ τοῦ Εὐαγγελίου καὶ εἰς
τοῦτο ὑποτεταγμένοι ἐστὲ εἰς τὴν εἰς αὐτοὺς ἁπλότητα, οἷον
δαψίλειαν τῆς ἐλεημοσύνης καὶ κοινωνίαν, καὶ οὐ μόνον εἰς αὐτῆς
ἀλλὰ καὶ εἰς πάντας. οἱ γὰρ ἅγιοι οὗτοι, φησὶ, καὶ ὑπὲρ ὧν 
ἑτέροις παρέχετε, εὐχαριστοῦσι τῷ Θεῷ. Καὶ αὐτῶν δεήσει— Καὶ εἰς τοῦτο, φησὶν, εὐχαριστοῦσι τῷ Θεῷ, ὅτι οὕτως ὑμᾶς
δοκίμους ἀπειργάσατο ἡ ὑποταγὴ τοῦ Εὐαγγελίου, οὕτως ποθεινοῦς,
ὡς δέεσθαι αὐτοὺς συνεχῶς ὑπὲρ τοῦ ἰδεῖν ὑμᾶς, “ἐπιποθούν- 
“των γὰρ ὑμᾶς,” φησί. Ἐπιποθούντων— Ἐπιποθοῦσι δὲ, φησὶν, ὑμᾶς, οὐ διὰ τὰ χρήματα, ἀλλ’ ὥστε
θεαταὶ γενέσθαι τῆς δοθείσης ὑμῖν ἀπὸ Θεοῦ χάριτος. Διὰ γὰρ
τὴν ὑπερβάλλουσαν, φησὶ, χάριν τοῦ Θεοῦ ἐφ’ ἡμῖν· διὰ τοῦτο 
ὑμᾶς ἰδεῖν ποθοῦσιν. Υπερβάλλουσαν— Ὥρα σύνεσιν· ἐπάρας αὐτοὺς, τέλος τὸ πᾶν ἀνέθηκε τῷ Θεῷ,
χάριν τὸ πρᾶγμα καλέσας Θεοῦ. Χάρις δὲ— Εἶτα τὴν τοῦ Θεοῦ χάριν ἐννοήσας, καὶ αὐτὸς δοξάζει τὸν Θεόν.
χάρις δὲ τῷ Θεῷ, λέγων ἐπὶ τῇ ἀνεκδιηγήτῳ αὐτοῦ δωρεᾷ, δωρεὰν
ἐνταῦθα καλῶν καὶ τὸ ὑποτετάχθαι Κορινθίους τῷ εὐαγγελίῳ, καὶ
ὅτι ἐδωρήσατο ἡμῖν διὰ τῆς ἐλεημοσύνης τὰ τοσαῦτα ἀγαθὰ ὅσα
κατέλεξε, καὶ ὅτι μείζονα δώσει ὑπὲρ αὐτῆς ἐν τῷ μέλλοντι. ΚΕΦ. Ι. Διήγησις τῶν ἰδίων πόνων καὶ προθέσεως καὶ τῆς ἐπ’ αὐτῷ χάριτος πρὸς τὸ
μὴ του ἐπιπλάστοις προστίθεσθαι Κορινθίοις. Αὐτὸς δὲ ἐγὼ Παῦλος παρακαλῶ ὑμᾶς διὰ τῆς πρᾳότητος
καὶ ἐπιεικείας τοῦ Χριστοῦ. Μέγα τὸ ἀξίωμα, ἐγὼ Παῦλος, φησὶ, τουτέστιν, ὁ Ἀπόστολος,
ὁ διδάσκαλος τῆς οἰκουμένης, ὡς καὶ ἀλλαχοῦ, ἰδοὺ ἐγὼ Παῦλος
λέγω ὑμῖν. ἐπαρτήσατο τὸν περὶ ἐλεημοσύνης λόγον· ἄρχεται τῶν
ἐπιτιμητικωτέρων λόγων· κατέταττε τῶν ψευδαποστόλων καὶ τῶν
λοιδορούντων αὐτὸν, καὶ ἑαυτὸν συνίστησιν, ἱν, εἰς ἀνάγκην ἐλθὼν 
τοῦ μὴ καὶ τὸ κήρυγμα συνευτελισθῆναι, εἰ αὐτὸς φαῦλος τῇ
σιωπῇ νομισθείη· καὶ τὰ τῆς νομισθείσης αὐτῷ χάριτος μετὰ
δαψιλείας φησὶ κατορθωμάτων, καὶ τὴν ὑπ’ αὐτοῦ ὑπομονὴν, καὶ
τοὺς ὑπὲρ Χριστοῦ ἀγῶνας. Παρακαλῶ ὑμᾶς— Τοῦτο θέλει εἰπεῖν, δέομαι ὑμῶν, μή με ἀναγκάσωσιν, εἰ λοιδοροῦντές
με χρήσασθαι μου τῇ δυνάμει κατ’ αὐτῶν, ὑμῶν δέομαι,
ὡς λέγειν εἰώθαμεν, συμβουλεύσατε αὐτοῖς, μὴ εἰς τοῦτό με
ἀγαγεῖν. Καὶ ἐπιεικείας— Μέγα μὲν καὶ τὸ Παῦλον παρακαλεῖν· ὅταν δὲ καὶ διὰ τῆς
ἐπιεικείας Χριστοῦ τὴν ἱκεσίαν ποιῆται φρικωδέστερον. Κατὰ πρόσωπον— Ἢ κατὰ εἰρωνείαν τοῦτό φησι τοῖς τῶν διαβαλλόντων χρησάμενος
λόγοις. Ἔλεγον γὰρ “ὅτι ἡ παρουσία ἀσθενὴς, αἱ δὲ ἐπι- 
“στολαὶ βαρεῖαι,” λέγει οὖν, δέομαι ὑμῶν, ὁ παρὼν μὲν ταπεινὸς
ὡς αὐτοὶ, φησίν· ἀπὼν δὲ θαρρῶν τὰ μείζω μου γράφειν· ἣ τοῦτό
φησι, ταπεινὸς μέν εἰμι, πλὴν θαρρῶν τῇ ἀγάπῃ ὑμῶν τολμῶ
ταῦτα γράφειν· τί δὲ δέῃ τὸ μὴ θαρρῆσαι, φησὶ, τουτέστι τοῦ
μὴ θαρρούντως χρήσασθαι, ἐρχόμενος πρὸς ὑμᾶς καὶ παρὼν τῇ 
δυνάμει μου· πεποίθησιν γὰρ τὴν πνευματικὴν αὐτοῦ δύναμιν
καλεῖ διὰ τὸ ῥᾳδίως δύνασθαι τοὺς ἐναντίους ἀμύνασθαι· ποίᾳ

 
δυνάμει; ᾗτινι, φησὶ, λογίζομαι τολμῆσαι ὡσεὶ ἔλεγεν, οὔπω
κέκρικα χρήσασθαι αὐτῇ, ἀλλ’ ἔτι λογίζομαι τολμῆσαι χρήσασθαί
μου τῇ δυνάμει. Δέομαι δὲ— Ἐπειδὴ γὰρ ἔλεγον ὅτι παρὼν εὐτελής ἐστι, φησὶ, μὴ παρὼν 
τιμωρήσομαι. Τολμῆσαι— Ὁρᾷς πῶς ἐστι ταπεινός; ἀνάγκης γὰρ οὔσης χρήσασθαι τῇ
δυνάμει, ὀκνεῖ καὶ ἀναδύεται, καὶ τόλμαν τὸ πρᾶγμα καλεῖ· τοῦτο
γὰρ ἀρίστου διδασκάλου τῇ ἀναβολῇ χώραν παρέχειν τῇ μετα- 
νοίᾳ. Κατὰ σάρκα— Κατὰ τίνων, φησὶν, ἔχεις χρήσασθαι παρὼν τῇ δυνάμει τῇ
πνευματικῇ; ἐπὶ τίνας, φησὶ, τοὺς λογιζομένους ἡμᾶς ὡς κατὰ
σάρκα περιπατοῦντας. οἱ γὰρ ψευδαπόστολοι διέβαλλον αὐτὸν ὡς 
ὑποκριτὴν καὶ ἀπατεῶνα καὶ πάντα πρὸς ἐπίδειξιν ἀνθρώπων ποιοῦντα.
καί φησιν, “ἐν σαρκὶ γὰρ περιπατοῦντες, οὐ κατὰ σάρκα
“στρατευόμεθα,” τουτέστιν οὐ σαρκικῶς ζῶμεν. ἣ περὶ τοῦ κηρύγματος
λέγει τὸ “στρατευόμεθα·” πόλεμον γὰρ πρὸς τοὺς
νοητοὺς καὶ αἰσθητοὺς ἐχθροὺς ἀναδεξάμενοι, οὐ σαρκικοῖς ὅπλοις 
κεχρήμεθα, τοῦτό ἐστιν, “οὐ κατὰ σάρκα στρατευόμεθα.” Τὰ γὰρ ὅπλα τῆς στρατείας οὐ σαρκικά. Καὶ οὕτως οὐ κατὰ σάρκα στρατευόμεθα, ὅτι καὶ τὰ ὅπλα οἷς
χρώμεθα οὐκ ἔστι σαρκικὰ κατὰ τῶν ἀνθισταμένων· σαρκικὰ γὰρ
ἔχει ἃν πλοῦτος, ἰσχὺς, δυναστεία, δόξα, εὐγλωττία· ἡμεῖς τοιγαροῦν 
οὐ τούτοις νικῶμεν, ἀλλὰ τοῖς ἐναντίοις, πενίᾳ, εὐδοξίᾳ,
ἀσθενείᾳ· διὸ καὶ δυνατὰ τῷ Θεῷ αὐτὰ καλεῖ· καὶ γὰρ ἐν τούτῳ
τὸ θαυμαστὸν καὶ δυνατὸν παρὰ Θεοῦ ἔχουσιν, ὅτι τοιαῦτα ὄντα
περιγέγονε τῆς οἰκουμένηι. Σκόπει δὲ αὐτοῦ τὸ ἄτυφον· οὐκ
εἶπεν, ἡμεῖς ἐσμὲν οἱ δυνατοὶ, ἀλλὰ τὰ ὅπλα ἡμῶν διὰ τοῦ Θεοῦ· 
καὶ γὰρ κἀκείνοις τὴν δύναμιν, οὐχ ἡμεῖς, ἀλλ’ ὁ Θεὸς ἔδωκε,
φησίν. Ἀλλὰ δυνατὰ τῷ Θεῷ πρὸς καθαίρεσιν ὀχυρω-
ματων. Ἔστι δὲ δυνατὰ ἡμῶν τὰ ὅπλα πρὸς καθαίρεσιν ὀχυρωμάτων.
καλῶς δὲ τὸ “καθαίρεσιν,” δεικνὺς ὅτι οὐ προσβάλλομεν μηχανὰς,
ἀλλ’ εὐθὺς καθαιροῦμεν ἅπαν ἐναντίον. “Ὀχυρωμάτων” δὲ, φησὶν, 
οἷον τοὺς Ἑλληνικοὺς συλλογισμοὺς, τὴν πλάνην αὐτῶν, τὸν
τῦφον. Εἶτα ἵνα μὴ ἀκούσαντες ὀχυρώματα, σωματικόν τι νομίσωσι,
φησὶ, “λογισμοὺς καθαιροῦντες,” οἷον συλλογισμοὺς καὶ
τὰ τῶν Ἐππήνων σοφίσματα· ἢ ὅτι αὐτοὺς τοὺς λογισμοὺς αὐτῶν
καὶ τὰς ψυχὰς καταβάλλομεν, ἐξ ἧς κεκράτηνται πλάνης, καὶ 
εἰς τὴν ἀλήθειαν ἄγομεν. Καὶ πᾶν ὕψωμα ἐπαιρόμενον. Ἐπέμεινε τῇ τροπῇ, ἵνα πλείονα ποιήσῃ τὴν ἔμφασιν· τὰ
ὅπλα, φησὶ, τὰ ἡμέτερα, κἂν ὀχύρωμα εἴπῃς, κἂν ὕψωμα,
τουτέστι πυργώματά τινα καὶ φρούρια, κἂν ὁτιοῦν ἐπαιρόμενον καὶ 
ἀνθιστάμενον τῇ γνώσει τοῦ Θεοῦ. τῇ διὰ τοῦ κηρύγματος πάντα
καθαιρεῖ. Καὶ αἰχμαλωτίζοντες πᾶν νόημα. Καὶ οὕτως ἅπαν νόημα καὶ πᾶσαν διάνοιαν ἀνθρωπίνην ὑποτάσσομεν
τῷ βασιλεῖ καὶ ἀρχιστρατήγῳ Χριστῷ, ὡς μηδὲ ἀναπλάσαι 
τοῦ λοιποῦ οὐδὲ ἀναμαχήσασθαι ἰσχῦσαι τινα τῶν ἡττηθέντων·
τοῦτο γὰρ δηλοῖ τὸ αἰχμαλωτεύοντες, οἷον, αἰχμαλώτους ἐκ τῆς
τοῦ πονηροῦ τυραννίδος λαμβάνοντες, ἀπὸ δουλείας εἰς ἐλευθερίαν. Καὶ ἐν ἑτοίμῳ ἔχοντες ἐκδικῆσαι πᾶσαν παρακοήν. Ἐνταῦθα καὶ τούτους ἐφόρμησεν, ὑμᾶς γὰρ περιεμένομεν, φησὶν, 
ἵνα ὅταν διὰ τῆς παραινέσεως διδαχῆς διορθώσωμεν ὑμᾶς, καὶ
ἀποστήσωμεν ἐκείνων, τότε ἐκείνοις μόνοις τοῖς ἀπιστοῦσι τὴν
πληγὴν ἐνέγκωμεν. ἕτοιμοι οὖν ὄντες ἐν τούτῳ ὑφ’ ἡμῶν ἀναμὶξ
ὄντων κωλυόμεθα· καὶ γὰρ δέος ἐστὶ, φησὶ, μὴ καὶ ὑμῶν ἅψηται
ἡ πληγὴ διὰ τὸ ἀναμεμίχθαι· ταῦτα δὲ λέγων τοὺς ψευδαποστόλους 
αἰνίττεται ὅπως διορθώσωνται. Ὑπακούετε μὲν καὶ νῦν,
φησὶν, ἀλλ’ οὐ τελείως· διό φησιν, “ὅταν πληρωθῇ ἡ ὑπακοὴ
“ὑμῶν.” Φοβήσας τοὺς ψευδαποστόλους, καὶ αὐτοὺς λοιπὸν ἐπιτιμᾷ,

 
ἐπιπληκτικώτερον αὐτοῖς διαλεγόμενος, “τὰ κατὰ πρόσω-
“πον, φησὶ, βλέπετε,” τουτέστιν, ἀπὸ τῶν φαινομένων κρίνετε·
οἷον, εἴ τις πλουτεῖ, εἴ τις ἐπαίρεται, εἴ τις μεγαλαυχεῖ, εἴ τις
ἀρετῆς πρόσωπον περίκειται. Εἴ τις πέποιθεν ἑαυτῷ Χριστοῦ εἶναι. Καὶ γὰρ οἱ ψευδαπόστολοι, ὡς Χριστοῦ ὄντες ἐμεγαλαύχουν. τοῦτο λογιζέσθω πάλιν ἀφ’ ἑαυτοῦ. Ἂν ὅλως, φησὶ, μετέχει τῆς παρὰ Χριστοῦ χάριτος, ἀφ’ ἑαυτοῦ
λογιζέσθω καὶ μὴ περιμενέτω παρ’ ἡμῶν διὰ τῆς ἐπιτιμήσεως
μαθεῖν. Οὕτως καὶ ἡμεῖς Χριστοῦ. Ἴσως φησὶν, ἐν τούτῳ κοινωνοῦσι, καὶ οὐδὲν πλέον ἔχουσιν
ἡμῶν· οὐ γὰρ αὐτοὶ μὲν Χριστοῦ, ἡμεῖς δὲ ἑτέρου τινός· τοῦτο δὲ
κατά τινα συγκατάβασιν εἶπε, ἐπειδὴ προϊὼν δείκνυσιν ὅτι οὐχ
ὥσπερ ἐκεῖνοι Χριστοῦ, οὕτω καὶ αὐτὸς, ἀλλ’ ἄπειρον τὸ μέσον. 
ὅθεν φησὶν, “ἐὰν περισσότερόν τι καυχήσομαι· ὡσεὶ ἔλεγεν, ἀρκεῖ
τέως τὸ εἰπεῖν, οὕτω καὶ ἡμεῖς· ἐὰν γάρ τι πλέον τούτου εἴπω,
οὐκ ἃν αἰσχυνθῶ, ἀληθῆ γὰρ, φησὶν, ἐρῶ. Περὶ τῆς ἐξουσίας ἡμῶν. Τῆς πληκτικῆς καὶ τιμωρητικῆς τῶν ἀντιδιατιθεμένων δυνάμεως· 
εἶτα κολάζων τὸ φορτικὸν τοῦ λόγου φησὶν, εἰς οἰκοδομὴν καὶ οὐκ
εἰς καθαίρεσιν ὑμῶν, ὡσεὶ ἔλεγε, τὴν δύναμιν ἐλάβομεν ἐπὶ τὸ
οἰκοδομεῖν ὑμᾶς πρὸς τὴν πίστιν, οὐ μὴν πρὸς τὸ τιμωρεῖσθαι
τινα. Πῶς οὖν εἴποι τις καὶ νῦν αὐτοῖς ἀνατείνῃ τὴν παρὰ Χριστοῦ
σοι δοθεῖσαν ἐξουσίαν, καὶ ἄνω ἔφασκες “ἐν ἑτοίμῳ ἔχοντες 
“ἐκδικῆσαι πᾶσαν παρακοὴν,” εἰ οὐκ ἐπὶ τιμωρίᾳ ἀλλ’ ἐπὶ οἰκοδομῇ
τὴν ἐξουσίαν εἴληφας; ὅτι αὐτὸ τοῦτο, φησὶ μάλιστά ἐστιν οἰκοδομὴ
ὑμῶν τὸ τὰ κωλύματα ἀναιρεῖν καὶ τὰ σκάνδαλα, οἷον τοὺς
ψευδαποστόλους καταργεῖν· εἰς τοῦτο μὲν ἐλάβομεν, ἵν οἰκοδομῶμεν·
ἐὰν δέ τις ἀνίατα νοσῇ, καὶ τῇ ἑτέρᾳ χρησόμεθα ἐνεργείᾳ, 
καθαιροῦντες αὐτὸν καὶ καταβάλλοντες· ὡς εἶναι ἐν πρωτοτύπῳ
μὲν τὴν οἰκοδομὴν, ἐν παρεπομένῳ δὲ τὴν καθαίρεσιν. Οὐκ αἰσχυνθήσομαι. Οὐ δειχθήσομαι φησὶ, ψεύστης ἣ κομπαστής. Ἵνα μὴ δόξω ὡς ἃν ἐκφοβεῖν ὑμᾶς. Διὰ τοῦτο, φησὶν, οὕτω μετρίως εἰπον τὸ “οὐκ αἰσχυνθήσο-
“μαι,” καὶ οὐδὲν μέγα εἰπον, “ινα μὴ δόξω ὡς ἃν ἐκφοβεῖν
“ὑμᾶς διὰ τῶν ἐπιστολῶν.” Εἶτα τοῖς λόγοις τῶν διαβαλλόντων αὐτὸν κέχρηται. Καὶ ἵνα 
μὴ πάλιν εἴπωσιν “ὅτι αἱ μὲν ἐπιστολαὶ βαρεῖαι” καὶ τὰ ἑξῆς,
διὰ τοῦτο, φησὶν, οὕτω μετρίως ἐφθεγξάμην. Ἡ δὲ παρουσία τοῦ σώματος ἀσθενής. Ἔλεγου γὰρ οἱ διαβάλλοντες αὐτὸν, ὅτι κομπάζει διὰ τῶν
ἐπιστολῶν καὶ φοβερὰ ἐπιστέλλει· παραγενόμενος δὲ, εὐκαταφρόνητός 
τίς ἐστι, καὶ ἐλέγχεται μὴ ὣν οἱος γράφει. Ὅτι οἷοί ἐσμεν τῷ λόγῳ δι’ ἐπιστολῶν ἀπόντες. Εἰ ταῦτα λέγοντες, φησὶ, τοῦτο ἴστησαν ὅτι καὶ παρόντες καὶ
ἀπόντες ὅμοιοι ἐσμεν, καὶ ὥσπερ ἐσμὲν ἀπόντες τῷ λόγῳ καὶ ταῖς
ἐπιστολαῖς, τοιοῦτοι καὶ παρόντες τῷ ἔργῳ, τουτέστιν, οὐ μόνον 
ἀπειλοῦμεν ἀπόντες, ἀλλ’ ἰσχύομεν καὶ παραγινόμενοι εἰς ἔργον
ἀγαγεῖν τὰ ἀπειλούμενα. Κατὰ ἐρώτησιν ἀναγνωστέον, δοκιμάζειν, φησὶν, ἕκαστον ἡμῶν
βούλεσθε, καὶ τὰ καθ’ ἡμᾶς ἐξετάζειν· οὐκοῦν σὺν ἀκριβείᾳ τοῦτο
ποιήσατε. Κατὰ ἐπιτιμητικὴν ὑπόκρισιν τοῦτο ἀναγνωστέον, ἀντὶ τοῦ οὐκ
ἐκ τῶν ἔργων τῆς ἀληθείας τὴν ἐξέτασιν, ἐκ δὲ τῶν ἐπὶ πολλῆς
ἁπλῶς φαινομένων λαμβάνεται. Οὐ γὰρ τολμῶμεν ἐγκρῖναι ἣ συγκρῖναι ἑαυτούς
τισι. Ἐνταῦθα ἀλαζόνας ἐκείνους παρίστησι, καὶ κωμῳδεῖ αὐτοὺς,
κατ’ εἰρωνείαν πρεάγων τὸν λόγον, φησίν· “οὐ γὰρ τολμῶμεν
“ἐγκρῖναι,” οἷον συναριθμῆσαι “ἢ συγκρῖναι,” οἷον ἀντιπαραθεῖναί
τισιν ἑαυτοὺς τῶν ἑαυτοὺς παρατιθεμένων διὰ τῆς κομπώδους ψευδολογίας·
ὁρᾷς πῶς αὐτοὺς ἐκωμῴδησεν; Ἀλλὰ αὐτοὶ ἐν ἑαυτοῖς ἑαυτοὺς μετροῦντες. Ἐκείνοις μὲν οὖν οὐ τολμῶμεν ἑαυτοὺς συγκρῖναι, μεγάλοις,
φησὶ, καὶ ὑπερβαίνουσιν ἡμᾶς, ἀλλὰ ἡμεῖς καθ’ ἑαυτοὺς γενόμενοι

 
ἑαυτοὺς μετροῦμεν, καὶ πρὸς τὰ μέτρα ἡμῶν καὶ λαλοῦμεν καὶ
ἐπιστέλλομεν καὶ διαπραττόμεθα. Καὶ συγκρίνοντες ἑαυτοὺς ἑαυτοῖς, οὐ συνιοῦσιν. Καὶ ἡμεῖς μὲν, φησὶν, ἑαυτοὺς μετροῦμεν, ἐκεῖνοι δὲ ἑαυτοῖς
συγκρίνοντες· οὐ γὰρ ἀξιοῦσι, φησὶ, πρός τινα τῶν ἀνθρώπων συγκριθῆναι, 
ἀλλ’ αὐτοὶ πρὸς ἑαυτοὺς, οὐ συνιοῦσι, φησὶ, τουτέστιν,
οὐ νοοῦσιν, οὐδὲ αἰσθάνονται πῶς εἰσὶ καταγέλαστοι τοῖς ὁρῶσιν·
οὐ γὰρ λελήθασι, φασὶν, ὅτι μεταξὺ ἀλλήλων ἑαυτοὺς ἐπαί-
ροντες· Ἡμεῖς δὲ οὐχὶ εἰς τὰ ἄμετρα καυχησόμεθα. “Ἡμεῖς δέ’ φησὶν, “οὐκ εἰς τὰ ἄμετρα καυχησόμεθα,”
καθάπερ, οὗτοι, καὶ γὰρ ἦν εἰκὸς αὐτοὺς ψευδομένους λέγειν, τὴν
οἰκουμένην ἐπετρέψαμεν, πρὸς τὰ πέρατα τῆς γῆς ἀφικόμεθα
διδάσκοντες, ταῦτα οὖν “ἄμετρα” καλεῖ, ὑπερβαίνοντα τὴν δύνα-
μιν αὐτῶν καὶ τὸ μέτρον. Ἀλλὰ κατὰ τὸ μέτρον τοῦ κανόνος οὗ ἐμέρισεν ἡμῖν
ὁ Θεός. Ὥσπερ γὰρ ἀμπελῶνα διαιρῶν ὁ Θεὸς τὴν οἰκουμένην ἡμῖν,
φησὶ, τοῖς Ἀποστόλοις ἐμέρισε· “κατὰ οὖν τὸ μέτρον τοῦ κανό-
“νος οὗ ἐμέρισεν ἡμῖν ὁ Θεὸς,” καυχησόμεθα καὶ λαλήσομεν, 
φησί. ποῖον δέ ἐστι τὸ μέτρον σου; τὰ ἄχρις ὑμῶν, φησίν. Ἐφίκεσθαι ἄχρις καὶ ὑμῶν. Ἐπεὶ οὖν ἄχρι καὶ ὑμῶν ἐφθάσαμεν, καὶ τοῦτο ἡμῖν τὸ δεδομένον
παρὰ Θεοῦ μέτρον, ἄχρι καὶ ὑμῶν καυχώμεθα, ἀπὸ κοινοῦ
γὰρ τὸ καυχησόμεθα. Οὐ γὰρ ὡς μὴ ἐφικνούμενοι. Οὐ γὰρ ἃν εἴποι τις, φησὶν, ὅτι μὴ ἀφικόμενοι, ἤγουν μὴ
ἀφικνούμενοι εἰς ὑμᾶς ὑπερεκτείνομεν ἑαυτοὺς, λέγοντες ἐφθακέναι
εἰς ὑμᾶς, εἰκῆ τῷ λόγῳ κομπάζοντες· τῷ γὰρ ὄντι ἄχρις ὑμῶν
ἐφθάσαμεν· ἐφθάσαμεν δὲ ἐν τῷ Εὐαγγελίῳ τοῦ Χριστοῦ, τουτέστιν, 
οὐχ ἁπλῶς παραγενόμενοι, ἀλλὰ καταγγέλλοντες ὑμῖν τὸ
Εὐαγγέλιον. Ἐφικνούμενοι. Μῆ ἰσχύοντες, φησὶ, κἂν ἄχρις ὑμῶν ἐφικέσθαι ἢ φθάσαι. Ὑπερεκτείνομεν ἑαυτούς. Οἶον τῷ κόμπῳ τῶν λόγων. Ἐν τῷ εὐαγγελίῳ— Εἰκὸς γὰρ ἦν τοὺς ψευδαποστόλους καὶ ἄνευ τοῦ κηρύσσειν
παραγινομένους που καὶ ὑπὲρ τούτου καυχᾶσθαι. Οὐκ εἰς τὰ ἄμετρα καυχώμενοι. Τὰ τὸ μέτρον, φησὶν, ἡμῶν καὶ τὴν δύναμιν ὑπερβαίνοντα ἐν
ἀλλοτρίοις κόποις· εἰκὸς γὰρ τοὺς ψευδαποστόλους ἄλλων που 
κηρυξάντων αὐτοὺς ἐπιδημῆσαι ψιλῶς, καὶ ἑαυτοῖς ἐπιγράφειν τὸ
κήρυγμα. Ἡμεῖς δὲ, φησὶν, οὐκ ἐπ’ ἀλλοτρίοις κόποις. Ἐλπίδα δὲ ἔχοντες αὐξανομένης τῆς πίστεως ὑμῶν. Οὐδὲν ἀποφαίνεται, ἀλλ’ ἐλπίζομεν, φησὶν, τῷ Θεῷ. Αὐξανομένης. Πρὸς ὃ γὰρ ἡ πίστις ἐπιδίδωσι τῶν μαθητῶν, οἱ διδάσκαλοι
εὐδοκιμοῦσιν. Ἐν ὑμῖν μεγαλυνθῆναι. Ἐλπίζομεν, φησὶν, ὑμῶν ἐπιδιδόντων πρὸς τὴν πίστιν, ἐν ὑμῖν
μεγάλοι δειχθῆναι κατὰ τὸν κανόνα ἡμῶν εἰς περισσείαν, τουτέστιν, 
ἐν ὑμῖν μεγαλυνθῆναι πλέον ἢ νῦν· τοῦτο γὰρ τὸ “εἰς
“περισσείαν κατὰ τὸν κανόνα ἡμῶν,” τουτέστι κατὰ τὸ μέτρον
ἡμῶν ὃ ἐπιστεύθημεν παρὰ Θεοῦ· καλῶς δὲ κανόνα καὶ μέτρον
καλεῖ, ὡς ἐπίκτησιν καὶ κληρονομίαν τῆς οἰκουμένης εἰσελθών. Εἰς τὰ ὑπερέκεινα ἡμῶν εὐαγγελίσασθαι. Καὶ οὕτως μεγαλυνθῆναι ἐν ὑμῖν, ὥστε καὶ “εἰς τὰ ὑπερ-
“ἐκείνα εὐαγγελίσασθαι” καὶ διδάξαι, ὃ δὴ καὶ ἐποίησεν. Εἰς τὰ ἕτοιμα καυχήσασθαι. Καὶ οὐχ ὥσπερ, φησὶν, οἱ ψευδαπόστολοι ἔχομεν καυχήσασθαι
ἐν ἀλλοτρίῳ κανόνι καὶ μέρει καὶ ἔνθα ἄλλος ἐκοπίασε· τοῦτο γὰρ 
τὸ “εἰς τὰ ἕτοιμα,” ἔνθα φησὶ, προκαταβέβληται δι-
δασκαλίας. Ὁ δὲ καυχώμενος ἐν Κυρίῳ καυχάσθω. Ἐκεῖνοι μέν εἰσι κατορθοῦν μέλλοντες, οὐ καυχώμεθα ἐν ἑαυτοῖς,
ἀλλ’ ἐν τῷ Θεῷ· ὁ γὰρ καυχώμενος, φησὶν, ὀφείλει ἐν
Κυρίῳ καυχᾶσθαι, καὶ γὰρ καὶ αὐτὸ ὃ ἐφθάσαμεν μέτρον, ἐκ
Θεοῦ ἔχομεν. Οὐ γὰρ ὁ ἑαυτὸν συνιστῶν. τίνες δὲ οἱ ἑαυτοὺς συνιστῶντες; οἱ ψευδαπόστολοι δηλονότι·
κατὰ τὸ μέτρον γὰρ, φησὶ, τοῦ κανόνος, οὗ ἐμέρισεν ἡμῖν ὁ Θεός·
ὁ οὖν μερίσας Θεὸς αὐτὸς καὶ συνίστησιν. Ὄφελον ἀνείχεσθέ μου μικρόν. Μέλλων ἐμβαίνειν εἰς τοὺς οἰκείους ἐπαίνους, πολλῇ κέχρηται
τῇ προδιορθώσει, τὸ φορτικὸν τοῦ δοκεῖν ἐπαινεῖν ἑαυτὸν ἀποφεύγων·
εἰς τοῦτο δὲ αὐτὸν ἤγαγεν ἡ τῆς ὑποθέσεως ἀνάγκη καὶ τὸ
δεδιέναι μὴ εἰς βλάβην τῶν μαθητῶν γένηται· τὸ αὐτὸ μὲν ἐξευτελίζεσθαι,
τοὺς δὲ ψευδαποστόλους δοκεῖν εἶναί τι· εἴθε ἀνείχεσθέ 
μου, φησὶν, ἀφροσύνης πρᾶγμα καὶ ἔργον ποιοῦντος. Ἀνείχεσθέ μου μικρόν. Ἀλλὰ καὶ ἀνείχεσθέ μου· οἶδα γὰρ, φησὶν, ὅτι ἀγαπᾶτέ με,
καὶ πάντα μου ἀνέχεσθε. Σηλῶ γὰρ ὑμᾶς Θεοῦ ζήλῳ. Οὐκ εἶπε, φιλῶ, ἀλλ’ ὃ μεῖζον ἦν, “ζηλῶ ὑμᾶς,” φησὶ,
τουτέστι, περικαῶς φιλῶ. εἶτα ἵνα μὴ νομίσωσι διὰ τὰ ἀνθρώπινα,
οἷον χρήματα καὶ δόξαν, φιλεῖν αὐτοὺς, ἐπάγει “Θεοῦ
“ ζήλῳ·” ζηλωτὴς δὲ λέγεται ὁ Θεὸς διὰ τὸ ἄγαν ἡμᾶς ἀγαπᾷν·
ζηλοῖ δὲ ἵνα ὠφελήσῃ τοὺς ζηλωτυπουμένους· οὕτω οὖν, φησὶ, καὶ 
ἐγὼ τοιούτῳ ὑμᾶς ζηλῶ ζήλῳ, ἵνα ὑμᾶς ὠφελήσω. “Ἡρμοσάμην·” πρὸς τὴν ἐκκλησίαν ἅπας ὁ λόγος αὐτῷ· αὕτη
γὰρ μετὰ γάμον παρθένος ἐστι· μνηστείας δὲ ὁ παρὼν καιρὸς,
παστάδων δὲ ὁ μέλλων, καθὸ λέγεται, ἀνέστη ὁ νυμφίος· ποῖα δὲ
τὰ ἕδνα; ἣ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. ταύτης τῆς μνηστείας καὶ ὁ 
Δαυὶδ προμνήστωρ ἦν λέγων, “ἄκουσον, θύγατερ, καὶ ἴδε, καὶ
“κλῖνον τὸ οὖς σου.” καὶ αὐτὸς ὁ Παῦλος νυμφαγωγὸς ὣν ἔλεγεν,
“ὑπὲρ Χριστοῦ πρεσβεύομεν,” ἵνα τὴν νύμφην λάβῃ, φησί·
τούτων τύπος ἦν τὰ περὶ τὸν Ἀβραὰμ, ὃς δοῦλον ἔπεμψε μνηστεύσασθαι
3 Η 2

 
τῷ υἱῷ παρθένον ἐθνικήν· καὶ ὁ Θεὸς ἔπεμψε τοὺς προφήτας
πάλαι, καὶ τοὺς Ἀποστόλους ὕστερον μνηστεύσασθαι τῷ υἱῷ
τὴν ἐξ ἐθνῶν f ἐκκλησίαν. Ἡρμοσάμην γὰρ ὑμᾶς ἑνὶ ἀνδρί. Ἐμνηστευσάμην, φησὶν, ὑμᾶς τῷ Χριστῷ· οὐκοῦν δι’ ἐκεῖνον 
ζηλῶ, οὐ δι’ ἐμαυτόν. Φοβοῦμαι δὲ μήπως ὡς ὁ ὄφις Εὕαν ἐξηπάτησεν. Εἰ γὰρ καὶ ἡ ἀπώλεια ὑμετέρα, ἀλλ’ ὁ φόβος κοινός· οὐκ
ἀποφαίνεται ὅτι διεφθάρητε, ἵνα μὴ ἀναισχυντοτέρους ποιήσῃ,
ἀλλὰ ἀμφιβόλως λέγει, “μή πως,” καί τοι ἦσαν διεφθαρμένοι· 
καὶ γὰρ κἀκεῖνος τὰ μείζονα ἐπηγγείλατο ὥσπερ οἱ ψευδαπόστολοι·
δείκνυσι δὲ γυναικῶδες τὸ ἀπατᾶσθαι. Ἐν τῇ πανουργίᾳ αὐτοῦ. Ἀλλ’ ὥσπερ τὸ εἶναι πανοῦργον τὸν ὄφιν οὐκ ἔδωκε τῇ γυναικὶ
συγγνώμην, οὕτως οὐδὲ ἡ τῶν ψευδαποστόλων ἀπάτη δώσει ὑμῖν. 
Οὕτως φθαρῇ τὰ νοήματα ὑμῶν. “Φθαρῇ,” οἷον μετενεχθῇ ἀπὸ τῆς ἁπλότητος τοῦ Χριστοῦ εἰς
τὴν δεινότητα τὴν ἔξωθεν. δείκνυσι δὲ ὅτι ἀπλάστου καὶ ἀφελοῦς
δεῖται ψυχῆς ἡ πίστις, πάντα πίστει δεχομένης καὶ μηδὲν συλ-
λογιζομένης. Εἰ μὲν γὰρ ὁ ἐρχόμενος ἄλλον Ἰησοῦν κηρύσσει. Τέως δείκνυσι τοὺς ψευδαποστόλους ἐπεισάκτους καὶ ξένους
ὑπάρχειν· ὅρα δὲ οὐκ εἶπε πλέον τι λαλοῦσι, καὶ γὰρ ἦν ἐκείνους
εἰκὸς φλυαρεῖν, καὶ ῥημάτων κάλλει γοητεύειν τοὺς ἀκούοντας,
ἀλλὰ, φησὶν, ἄλλον Χριστὸν, ἤγουν ὁ ἐρχόμενος πλουσιωτέρους 
ὑμᾶς ποιεῖν ἐν τοῖς πνευματικοῖς χαρίσμασιν· οὐδέτερον δὲ τούτων
χρήζει κομψείας λόγων· ὃ ἔδει κηρυχθῆναι καὶ οὐκ ἐκηρύξαμεν·
ὃ ἔδει λαβεῖν ὑμᾶς, καὶ οὐκ ἐλάβετε, ὃ ἔδει δέξασθαι ὑμᾶς, καὶ
οὐκ ἐδέξασθε. Ἢ εὐαγγέλιον ἕτερον ὃ οὐκ ἐδέξασθε. Οὐδὲ γὰρ οὐδὲ τοῦτο σοφίας δεῖται τῆς ἔξωθεν· σκόπει δὲ πῶς
δείκνυσι μηδὲν τελειότερον λέγειν ἐκείνους· ὧν οὐκ ἐκηρύξαμεν,
 f ἐξελθὼν Cod. 

 
φησὶν, ὧν οὐκ ἐλάβετε, φησὶ, καὶ πάλιν, “ὃ οὐκ ἐδέξασθε, τῷ
προσδιορισμῷ δεικνὺς μηδὲν πλέον ἐκείνους διδάσκειν· οὐδὲ γὰρ
τοῖς πλείω λαλοῦσιν, ἀλλὰ τοῖς ἀληθῆ προσέχειν δεῖ. Οὐκ ἐδέξασθε— Ὃ ἔδει δέξασθαι ὑμᾶς καὶ οὐκ ἐδέξασθε. Καλῶς ἠνείχεσθε. Τί λέγεις, ὦτ’ Παῦλε, ὁ Γαλάταις γράφων; “ἐάν τις ὑμᾶς
“εὐαγγελίζεται παρὸ παρελάβετε, ἀνάθεμα ἔστω·” τούτοις γράφεος
“καλῶς ἠνείχεσθε;” Καὶ μὴν διὰ τοῦτο οὐκ ἔδει ἀνέχεσθαι·
εἰ δὲ τὰ αὐτά σοι ἔλεγον, τότε ἀνέχεσθαι ἐχρῆν· ἀλλ’ ὅρα, μέγας 
γὰρ ὁ κίνδυνος τῷ μὴ προσέχοντι, πάσαις γὰρ αἱρέσεσι δίδωσι
πάροδον. οὕτως ἐκόμπαζον οἱ ψευδαπόστολοι ὡς ἀτελῶς τοῦ Παύλου
διδάσκοντος, καὶ ὅτι αὐτοὶ, φησὶ, πλέον τι καὶ τελειότερον
λέγουσι· τῇ γὰρ ἔξω παιδείᾳ χρώμενοι τοῖς ἀληθέσι δόγμασι
φλυαρίας ἀνεμίγνυον· διὸ καὶ ἔφθειρον πολλούς· τοῦτο οὖν φησὶ 
νῦν, εἰ μέν τι τελειότερον λέγουσιν οὗτοι, καὶ ἕτερον ἔδει κηρυχθῆναι
Χριστὸν καὶ ἡμεῖς παρελείπομεν, “καλῶς ἠνείχεσθε”
διὰ τοῦτο γὰρ λέγει ὃν ἐκηρύξαμεν εἰ δὲ τὰ ἀυτὰ ἐστι, φησι
τῆς πίστεως κεφάλαια, καὶ οὐδὲν πλέον ἐροῦσιν ὅσον ἧκεν εἰς τὸ
δόγμα, διὰ τι πλέον ἔχουσι παρ’ ὑμῖν ἐκεῖνοι; ὅσα γὰρ ἃν φλυαρήσωσι, 
φησὶν, οὐδὲν πλέον ὧν ἡμεῖς εἴποιεν πλὴν τοῦ κόμπου τῶν
λέξεων. Λογίζομαι γὰρ μηδὲν ὑστερηκέναι τῶν ὑπὲρ λίαν
Ἀποστόλων. “Λογίζομαι γὰρ μηδὲν ὑστερηκέναι τῶν ὑπὲρ λίαν Ἀποστόλων,” 
λοιπὸν τοῖς περὶ Πέτρου συγκρίνει ἑαυτὸν, τοῦτο δεῖξαι θέλων, ὅτι
εἰ ἐμοῦ, φησὶ, πλέον ἴσασι, καὶ ἐκείνων εἰς ἄτοπον ἀπαγωγὴν
φέρων τὸν λόγον· ὅρα δὲ ταπεινοφροσύνην· λογίζομαι, φησὶν, οἷον
ἡγοῦμαι, νομίζω, οὐδὲν ἀποφαντικὸν, καὶ οὐχ ἁπλῶς Ἀποστόλων,
ἀλλὰ τῶν ὑπὲρ λίαν Πέτρον καὶ Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην αἰνιττόμενος· 
τοῦτο δὲ, φησὶν ἐπειδὴ τούτου νῦν χρεία. ἀλλαχοῦ δέ φησιν,
“ὃς οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς καλεῖσθαι Ἀπόστολος.” Εἰ δὲ καὶ ἰδιώτης τῷ λόγῳ. Ἐπειδὴ ἐν τούτῳ ἐνεκαλλωπίζοντο οἱ ψευδαπόστολοι εἰς τὸ μὴ

 
εἶναι ἰδιῶται, δείκνυσιν ὅτι οὐ φεύγει τὴν ἰδιωτείαν, ἀλλὰ καὶ
σεμνύνεται ἐπ’ αὐτῇ· διὸ καὶ τίθησιν αὐτό. καὶ ἀλλαχοῦ δὲ τοῦτο
ποιεῖ, ἔνθα δείκνυσι τὸ εἶναι σοφὸν πρὸς βλάβην ὂν τοῦ κηρύγμα-
τος “ἦλθον γάρ” φησὶν, “οὐ καθ’ ὑπεροχὴν λόγου σοφίας ἵνα
“μὴ κενωθῇ ο σταυρὸς.” Ἀλλ̓ οὐ τῆ γνώσει. Τοὺς ψευδαποστόλους αἰνίττεται κατὰ τὴν τοῦ Θεοῦ γνῶσιν
ἰδιώτας ὄντας, ὅπερ ἐστὶν ὀλέθριον. Ἀλλ’ ἐν παντὶ φανερωθέντες ἐν πᾶσιν εἰς ὑμᾶς. Αἰνίττεται τοὺς ψευδαποστόλους δολερούς τινας καὶ συνεσκιασμένους 
καὶ προσωπεῖον εὐλαβείας περικειμένους· ἡμεῖς δὲ
οὐχ οὕτως, φησὶν, ἐν παντὶ γὰρ πράγματι καὶ ἐν πᾶσιν οἷς ποιοῦμεν,
φανεροὶ ἐσμεν εἰς ὑμᾶς ἐν οὐδεμιᾷ διπλόῃ ἣ ὑποκρίσει,
φησίν. Ἢ ἁμαρτίαν ἐποίησα. Πληκτικῶς τῷ λόγῳ κέχρηται· ἀπερριμμένον, φησὶν, ἡγεῖσθέ
με εὐτελῆ μᾶλλον, ἁμαρτίαν εἰ ἐποίησα ἐμαυτὸν λιμῷ ταπεινώσας
καὶ μηδὲν λαβὼν παρ’ ὑμῶν· τοῦτο, φησὶν, ἐποίησα, ἵνα ὑμεῖς εἰς
τὰ κατὰ Θεὸν ὑψωθῆτε· ὁρῶντες γὰρ μηδὲν λαμβάνοντα οἰκοδομεῖσθε,
εἰ δὲ ἐλάμβανον ἐσκανδαλίσθητε ἄν. Ἄλλας ἐκκλησίας ἐσύλησα. Καὶ τοι ἠδύνατο εἰπεῖν ὅτι ἐκ τῶν χειρῶν μου ἤσθιον, ἀλλὰ
πληκτικώτερον τὸν λόγον ποιῶν, φησὶ, παρ’ ἄλλων ἔλαβον ὑμῖν
διακονούμενος εἰς τὸ κήρυγμα· τὸ δὲ “ἐσύλησα” οἷον ἐσκύλευσα,
ἐγύμνωσα· οὐ γὰρ τὸ λάθρα λαβεῖν λέγει, ἄπαγε· τὸ δὲ “ὀψώ- 
“νιον” δηλοῖ αὐτὰ τὰ ἀναγκαῖα δαπανήματα· μεγάλη δὲ ἐκείνων
κατηγορία, οὐδὲ ταῦτα αὐτῷ παρεῖχον, καὶ τὸ χεῖρον, ὅτι πρὸς
τὴν ὑμῶν, φησὶ, διακονίαν, ὑμῖν γὰρ κηρύσσων παρ’ ἄλλων ἐτρε-
φόμην. Πάρων πρὸς ὑμᾶς καὶ ὑστερηθείς. Τριπλοῦν τὸ ἔγκλημα, ὅτι καὶ παρ’ αὐτοῖς ἦν καὶ ἐκήρυσσε,
καὶ τῆς ἀναγκαίας ἔχρηζε τροφῆς· οὐ μόνον γὰρ ἑτέρωθι ἐπέμψατέ
μοι, φησὶν, ὅπερ Μακεδόνες ἐποίησαν, ἀλλ’ οὐδὲ παρόντα
ἐτρέφετε. Οὐ κατενάρκησα οὐδενός.
“Οὐ κατενάρκησα,” οἷον, οὐκ ἠτόνησα οὐδὲ ἐξέλυσα τὴν ὑπομονήν·
ταύτῃ γὰρ κουφότερον αὐτοῖς ποιεῖ τὸ ἔγκλημα, ὅτι ἐγὼ,
φησὶν, οὐκ ᾔτησα. Οἰκουμενίου. Καὶ οὕτως, καὶ ταῦτα, φησὶν, “ὑστερηθεὶς 
“οὐ κατενάρκησα” οὐδὲ ἠμέλησα ἣ ῥᾳθυμότερον πρὸς τὸ κήρυγμα
γέγονα, ἀλλὰ παρ’ ἐμοῦ μὲν ὅσα ἐχρῆν ἐγένετο πρὸς τὴν ὑμῶν
σωτηρίαν, ἐγὼ δὲ ἐν ἐνδείᾳ διέτριβον. Τὸ γὰρ ὑστέρημά μου προσανεπλήρωσαν.
Ἐκ τοῦ εἰπεῖν ὑστέρημα, δείκνυσι μηδὲν ὑπὲρ τὴν ἀναγκαίαν 
λαβὼν χρείαν. ἔπεμψαν δὲ αὐτῷ οἱ Φιλιππησίοι, διὰ τοῦτο δὲ
καὶ τοὔνομα τέθεικε, εἰς ζηλοτυπίαν αὐτοὺς ἐλεημοσύνης ἄγων. Καὶ ἐν παντὶ ἀβαρῆ ὑμῖν ἐμαυτὸν ἐτήρησα.
Δείκνυσιν ὅτι καὶ βάρος ἡγεῖτο τὰς τροφὰς αὐτῷ χωρηγοῦντες,
καλῶς δὲ τὸ τηρήσω. Μῆ γὰρ νομίσητε, φησὶ, ταῦτά με εἰρηκέναι, 
ἵνα τοῦ λοιποῦ λάβω πη ὑμῖν· οὐ μόνον γὰρ ἐτήρησα,
ἀλλὰ καὶ τηρήσω. Ἔστιν ἀλήθεια Χριστοῦ ἐν ἐμοί.
Εἰτα ἵνα μὴ νομίσωσι ταῦτα εἰρηκέναι αὐτὸν, ἵνα αὐτοὺς ἐπισπάσηται
πρὸς τὸ δοῦναι, φησὶ, “ἔστιν ἀλήθεια Χριστοῦ ἐν ἐμοὶ,” 
τουτέστιν, ἀληθεύων λέγω, ὅτι ἡ καύχησις αὕτη ἡ τοῦ μὴ λαβεῖν
δηλαδή. καύχησιν δὲ ταύτην καλεῖ, ἵνα μὴ νομίσωσιν ὀργίζεσθαι
αὐτὸν ἐφ’ οἷς ἔλαβεν. “οὐ φραγήσεται,” τουτέστιν οὐκ ἐκκοπήσεται
οὐδὲ διαλείψει. πῶς δ᾿ ἃν οὐ διαλείψει; εἰ καὶ τοῦ λοιποῦ
μὴ λάβῃ ἐν ὅλῃ τῇ Ἀχαίᾳ, τουτέστιν ἐν ὅλῃ ὑμῶν τῇ ἐπαρχίᾳ, ἢ 
ὅτι ἡ καύχησις ἡ προσγενομένη μοι ἐν τῷ κλίματι τῆς Ἀχαίας,
ὅτι δωρεὰν ἐκήρυξα, οὐ φραγήσεται· σφόδρα δὲ αὐτῶν ὡς ἀσθενῶν
κατεγίνωσκε παρ’ αὐτοῖς μὴ λαβών. Εἰ γὰρ ἐπὶ τοῦτο ἐκαυχᾶτο,
οὐδαμοῦ λαβεῖν ἔδει, εἰ δὲ ἀλλαχοῦ γράφει ὡς παρὰ εὐ-
σκανδαλίστων τούτων οὐκ εἴληφε. Διὰ τί; ὅτι οὐκ ἀγαπῶ ὑμᾶς;
Τί οὖν; μισεῖς ἡμᾶς; διὰ τοῦτο οὐδὲν αἱρεῖ λαβεῖν παρ’
ἡμῶν; ὁ Θεὸς οἶδε, φησὶν, ὅτι οὐ διὰ τοῦτο λαβεῖν παραιτοῦμαι. Ἵνα ἐκκόψω τὴν ἀφορμὴν τῶν θελόντων ἀφορμήν. Λέγει τὴν αἰτίαν δι’ ἣν οὐ λαμβάνει· ἐπετήρουν οἱ ψευδαπόστολοι
ἵνα εἰ εὕρωσιν αὐτὸν εἰληφότα, ἀφορμὴν λοιδορίας τὸ πρᾶγμα
ποιήσωνται. Ἐκείνων οὖν τὴν ἀφορμὴν βουλόμενος ἐκκόψαι,
φησί. Ἵνα ἐν ᾧ καυχῶνται. Τάχα καὶ μὴ λαβεῖν ὑπεκρίνοντο· διὰ τοῦτο οὐκ εἶπεν, ἐν ᾧ
ποιοῦσιν, ἀλλ’ ἐν ᾧτ’ καυχῶνται. Εὑρεθῶσι καθὼς καὶ ἡμεῖς. Εἶτα καὶ πλούσιοι ὄντες οἱ ψευδαπόστολοι οὐδὲν ἐλάμβανον, 
καὶ ἐπὶ τοῦτο ἐκαυχῶντο. Ἵνα οὖν ἐν ᾧ καυχῶνται, ἐν τῷ μὴ
λαβεῖν, φησὶ, εὑρεθῶσιν ὅμοιοι ἡμῶν, καὶ μὴ πλέον ἡμῶν ἔχωσιν·
ἄτοπον γὰρ εἰς τὰ ἄλλα ἐλαττομένους ὧδε τὸ πλέον ἔχειν. Οἱ γὰρ τοιοῦτοι ψευδαπόστολοι. Τί λέγεις; οἱ τὸν Χριστὸν κηρύσσοντες καὶ τὸ εὐαγγέλιον, 
οὕτω γὰρ ἄνω περὶ αὐτῶν εἴρηκας, ψευδαπόστολοί εἰσι; ναὶ, φησὶ,
ταῦτα γὰρ ὑποκρινόμενοι ἐν τῷ φανερῷ, λάθρα ἀνόσια παρεισφέρουσι
δόγματα. Μετασχηματιζόμενοι εἰς Ἀποστόλους Χριστοῦ. Εργάζονται γὰρ, ἀλλ’ ἀνασπῶσι τὰ καλῶς πεφυτευμένα· τὸ 
γὰρ προσωπεῖον ὑπεισιόντες τῆς ἀληθείας, οὕτως τὴν βλάβην
ἐργάζονται, καὶ σχῆμα περικείμενοι Ἀποστόλων, καὶ δορὰν προβάτου
ἠμφιεσμένοι, λύκοι εἰσὶ τὰ ἔνδον. Αὐτὸς γὰρ ὁ Σατανᾶς μετασχηματίζεται εἰς ἄγγελον
φωτός. Οἶον ὁ διδάσκαλος αὐτῶν μετασχηματίζεται, διὸ καὶ πολλοὺς
πλανᾷ· καὶ ὢν ἄγγελος σκότους, εἰς ἄγγελον ὁρᾶται φωτὸς, πλανῶν
τὰς ὄψεις. Οὐ μέγα οὖν εἰ καὶ οἱ διάκονοι αὐτοῦ. Εἰ γὰρ δεῖ θαυμάζειν, ἐκεῖνό ἐστι ἄξιον θαύματος, πῶς ὁ 
διδάσκαλος εἰς τοῦτο τόλμης ἔρχεται. Ὡς διάκονοι δικαιοσύνης. Διάκονοι δικαιοσύνης εἰσὶν οἱ ἅγιοι Ἀπόστολοι, διακονοῦσι γὰρ
τῷ Θεῷ ἐν τῷ δικαιοῦν δυναμένῳ Εὐαγγελίῳ. Ὧν τὸ τέλος ἔσται κατὰ τὰ ἔργα αὐτῶν.
Κἂν γὰρ ὑμᾶς, φησὶν, ἀπατῶσιν, οὐκ ἃν διαλάθωσι τὸν ἀκοίμητον 
ὀφθαλμὸν τοῦ Χριστοῦ. Πάλιν λέγω μή τις με δόξη ἄφρονα εἶναι. Ἤδη μὲν γὰρ πολλῇ διορθώσει ἐχρήσατο, ἀλλ’ οὐκ ἀρκεῖται
ἐκείνη μόνη. Καὶ τοι ἄνω εἶπεν “ὤφελον ὤφελον ἀνείχεσθέ μου τῆς ἀφροσύνης,” 
πῶς οὖν ὧδε, φησὶ, “μή τίς με δόξῃ ἄφρονα εἶναι ;” ὅτι αὐτὸ
φησι, τὸ ἐπαινεῖν ἑαυτὸν ἀφροσύνης ἐστί· ἐγὼ δὲ οὐχ ὡς ἄφρων
κέχρημαι τούτοις τοῖς λόγοις, ἀλλ’ ἀναγκάζομαι πρὸς τὸ τῶν
ψευδαποστόλων ἀπαγαγεῖν ὑμᾶς· διό φησι, “μή τίς με δόξῃ
“ἄφρονα εἶναι,” οὐ γὰρ ἑκὼν, ἀλλ’ ἐξ ἀνάγκης εἰς τοὺς ἐμαυτοῦ 
ἐπαίνους ἐμπίπτω· Εἰ δὲ μή γε, κἂν ὡς ἄφρονα δέξασθέ με. Εἰ δὲ μὴ πεισθείητε, ἀλλὰ καὶ ἀνάγκην οὖσαν ὁρῶντες, μὴ
ἐλεύθερόν με ἀφροσύνης νομίσητε, ὡς γοῦν ἄφρονος ἀνάσχεσθε
λέγοντος ὃ λέγω, ἵνα κἀγὼ καυχήσωμαι, καθάπερ, φησὶν, οἱ ψευδαπόστολοι. 
Ἐκεῖνοι γὰρ εἰς ὑμετέραν βλάβην καυχώμενοι, εἰς
τούτους με προάγουσι τοὺς λόγους. Ὃ λαλῶ, οὐ λαλῶ κατὰ Κύριον. Τὸ γὰρ καυχᾶσθαι οὐ κατὰ Κύριον· τὰ ῥήματα τοιγαροῦν “οὐ
“κατὰ Κύριον,” ὁ δὲ τῶν ῥημάτων σκοπὸς καὶ σφόδρα κατὰ 
Κύριον. Ἀλλ’ ὡς ἐν ἀφροσύνη. Εἶτα ἵνα μὴ τῷ τὸν αὐτὸν ὁμολογεῖν ὅτι οὐ κατὰ Κύριον λαλεῖ,
καὶ ὅτι ἐν ἀφροσύνῃ λαλεῖ, πρόφασιν ἐκείνοις πλείονος δῷ λοιδορίας.
πρῶτον μὲν οὐ λέγει, ἐν ἀφροσύνῃ, ἀλλ’ “ὡς ἐν ἀφροσύνῃ.” 
Επειτα, φησὶν, “ἐν ταύτῃ τῇ ὑποτάσει τῆς καυχήσεως,”
κατὰ τοῦτο τὸ μέρος τῆς καυχήσεως οὐ λαλῶ κατὰ Κύριον·
ποῖον; ὅτι μέλλει καυχᾶσθαι Ἑβραῖός εἰμι καὶ Ἱσραηλίτης καὶ

 
σπέρμα Ἀβραὰμ, τὰ δὲ τοιαῦτα οὐκ ἀνῆκεν εἰς καύχημα Κυρίου,
ὅθεν καὶ κατὰ σάρκα ταῦτα καλεῖ· ἡ γὰρ εἰς Χριστὸν καύχησις
πρᾳότης ἐστὶ καὶ ἐγκράτεια καὶ ἁγιασμός. ὅτι γὰρ τὸ Ἐβραῖος
εἶναι καὶ Ἰσραηλίτης οὐ κατὰ Κύριον ἐστὶ, ἄκουε αὐτοῦ λέγοντος,
οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, καὶ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ πάντες ἕν 
“ ἐστε.” Κατὰ τὴν σάρκα — Ἀπὸ τῶν ἔξωθεν, φησὶν, οἷον; ἀπὸ εὐγενείας, ἀπὸ τοῦ περιτο-
μὴν ἔχειν, καὶ Ἑβραῖος εἶναι. Ἡδέως γὰρ ἀνέχεσθε. 
Ὥστε ὑμεῖς αἴτιοι ἀνεχόμενοι αὐτῶν.
τῶν ἀφρόνων — Εἰ γὰρ τὸ ἐπὶ τοῖς ὄντως καλοῖς καυχᾶσθαι ἄφρον ἐστὶ, πολλῷ
μᾶλλον τὸ ἐπὶ τοῖς μὴ οὖσι· τοὺς ψευδαποστόλους δὲ αἰνίττεται,
καὶ τὸ βαρὺ, φησὶν, ὅτι καὶ φρόνιμοι ὄντες ἀνέχεσθε αὐτῶν. Εἰ 
μὲν γὰρ ἦτε ἀνόητοι, κἂν συγγνώμην ἔχετε· νῦν δὲ ἐν ειηήσει
πταίετε. Ἀνέχεσθε γὰρ εἴ τις ὑμᾶς καταδουλοῖ. Ὄρα πόσην δουλοπρέπειαν καταγινώσκει, καὶ ὡς μεθ’ ὑπερ-
βολῆς ὑπεκλίνοντο τοῖς ψευδαποστόλοις. Εἴτις κατεσθίει. Ὁρᾷς ὅτι καὶ τὸ ἔμπροσθεν εἰρημένον, τὸ ἵνα ἐν ᾧ καυχῶνται
εὑρεθῶσιν ὡς κἀγὼ, κατὰ συγχώρησιν εἴρηται, καὶ ὥστε μὴ ἐκ
προοιμίων ἐλέγξαι αὐτούς· νῦν γὰρ δείκνυσιν αὐτοὺς ὑποκρινομένους
τὸ μὴ λαμβάνειν, λαμβάνοντας δὲ, “εἴτις γὰρ λαμβάνει,” φησὶ, 
καὶ τὸ μεῖζον “εἴ τις κατεσθίει·” τοῦτο γὰρ δηλοῖ καὶ ἐκπιεζομέ-
ἐκπιεζομένους αὐτοὺς ὑπὸ τῶν ψευδαποστόλων. “εἴτις ἐπαιρ́εται,” οὐ σύμ-
μετρος, φησὶν, ὑμῶν ἡ δουλεία, οὐδὲ ἥμεροι οἱ δεσπόται, ἀλλὰ
φορτικοὶ τινες καὶ κατεξανιστάμενοι ὑμῶν, “εἰ τις ὑμᾶς εἰς
“πρόσωπον δέρει.” ελ̓ͅς ἐπίτασιν ἀπονοίας αὐτῶν καὶ τυραννίδος, 
καὶ ὅτι ὡς ἀνδραπόδοις αὐτοῖς ἐκέχρηντο. Κατὰ ἀτιμίαν λέγω. Οὐχ ὅτι τύπτεσθε, φησὶν, ἀλλ’ ὅτι τῶν εἰς προσώπου τυπτο-

 
μένων οὐκ ἔλαττον πάσχετε, ὡσεὶ ἔλεγε πρὸς ὕβριν ὑμῖν λέγω
τοῦτο· τι τοιγαροῦν τούτου γένοιτ’ ἃν αἰσχρότερον; ὅταν καὶ τὰ
χρήματα ὑμῶν καὶ τὴν ἐλευθερίαν καὶ τὴν τιμὴν ἀφελόμενοι,
ἀλλ’ ὑβριστικώτερον ἀργυρωνήτων ὑμῶν κεχρημένοι. Διό φησι,
κατὰ ἀτιμίαν λέγω.” Ὡς ὅτι ἡμεῖς ἠσθενήσαμεν. Τίνος ἕνεκεν, φησὶν, αὐτῶν ἀνείχεσθε εἰς ταῦτα; ὡς ἡμῶν
ἀσθενούντων ἣ μὴ δυναμένων οὕτως ὑμῖν ἀποκεχρῆσθαι; πληκτικὸν
δὲ σφόδρα τὸ εἰρημένον, διὸ καὶ ἀσαφῶς αὐτὸ τέθεικε. Εἰ γὰρ,
φησὶ, διὰ τοῦτο αὐτοὺς τιμᾶτε, διότι ὑβρίζουσιν ὑμᾶς ἐπαιρόμενοι, 
καὶ μόνον οὐκ εἰς πρόσωπον δέροντες δυνάμεθα καὶ ἡμεῖς
ταῦτα ποιεῖν. ὡς ἡμῶν γὰρ πρὸς ταῦτα ἀτονησάντων, ἐκείνοις
ὑποκέκλισθε. Ὁρᾷς πόσης ἐπιπλήξεως γέμει τὸ εἰρημένον, πᾶσαν
δὲ τῆς ἐκείνων ἀπονοίας τὴν αἰτίαν τούτοις ἐπικλᾷ· διὰ οὖν ταῦτα
καυχᾶσθαι, φησὶν, ἀναγκάζομαι, ἵνα ὑμᾶς τῆς τούτων ἀλαζονείας 
ἀπαλλάξω, οὐχ ἵνα ἐμαυτὸν λαμπρύνω. Ἐν ᾧ δ’ ἄν τις τολμᾷ, ἐν ἀφροσύνῃ λέγω, ἐγὼ
τολμῶ. Ὅρα πάλιν αὐτὸν ταῖς τοσαύταις μὴ ἀρκεσθέντα προδιορθώσεσιν,
ἀλλὰ νῦν τολμᾷν καὶ ἀφροσύνην καλοῦντα τὸ πρᾶγμα, καὶ 
μονονουχὶ λέγοντα, βίᾳ ἐπὶ τοῦτο ἔρχομαι· ταῦτα δὲ ποιεῖ παιδεύων
ἡμᾶς ἀνάγκης χωρὶς μὴ ἔρχεσθαι εἰς τοιούτους λόγους, ἐν
ᾧ δ᾿ ἄν τις τολμᾷ πράγματι καυχᾶσθαι, ταῦτα γὰρ συνυπακου-
στεον. Ἑβραῖοί εἰσι— Οὐ γὰρ πάντες οἱ Ἑβραῖοι ἦσαν καὶ Ἱσραηλῖται· ἦσαν γὰρ
καὶ Μωαβῖται καὶ Ἀμμανῖται, διὸ ἐκαθάρισεν αὐτοῦ τὴν εὐγένειαν·
κατὰ ἐρώτησιν καὶ ἀναγνωστέον. τὸ δὲ “διάκονοι Χριστοῦ
“εἰσι,’ κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον τοῦτο λέγων, “ὑπὲρ ἐγώ·” τουτέστι,
μᾶλλον ἐγώ. Καὶ πάλιν ἀφροσύνην καλεῖ τὸ πρᾶγμα. 
Φᾶσί δέ τινες μὴ δεῖν αὐτὸν κατὰ σύγκρισιν προενεγκεῖν τὸν
λόγον, ἀλλὰ παντάπασιν αὐτοὺς ἀρνήσασθαι εἶναι διακόνους Χριστοῦ.
ἀλλ’ ἐροῦμεν ὅτι τοῦτο ὡς μὴ ἀρεσθὲν ἐποίησεν εἰπὼν ψευδαπόστολοι·
ἐνταῦθα μέν τοι εἰς ἐξέτασιν ὁ λόγος ἤρχετο, καὶ οὐκ

 
ἔδει αὐτὸν προαποφήνασθαι, ἀλλὰ τὴν διὰ τῶν ἔργων παρασχεῖν
ἀπόδειξιν, ὅτι αὐτὸς μέν ἐστιν, ἐκεῖνοι δὲ οὔ. Ἐν κόποις περισσοτέρως. Εἶτα λέγει λοιπὸν τὸν χαρακτῆρα τῆς ἀποστολῆς· τὸ δὲ περισσοτέρως
καὶ ὑπερβαλλόντως οὐ κατὰ σύγκρισιν τῶν ψευδαποστόλων 
εἴρηται, ἀλλὰ περιουσίας ἐστὶ σημαντικά. Ἐν θανάτοις πολλάκις. Καθ’ ἡμέραν γὰρ, φησὶν, ἀποθνήσκω, ἐπεδίδου γὰρ ἑαυτὸν εἰς
κινδύνους θανατηφόρους. Ὑπὸ Ἰουδαίων πεντάκις τεσσαράκοντα παρὰ μίαν 
ἔλαβον. Διὰ τί παρὰ μίαν ; νόμος ἦν τὸν πλείονα τῶν τεσσαράκοντα
τυπτόμενον ἄτιμον εἶναι· ὥρισαν οὖν παρὰ μίαν διδόναι, ἵνα κἂν
τῇ ῥύμῃ τοῦ τύπτειν ἐξενεχθεὶς ὁ τύπτων περισσὴν δῷ, τεσσαράκοντα
δῷ, καὶ μὴ γένηται ἄτιμος ὁ τυπτόμενος. τρὶς ἐρραβδίσθην— Ὁρᾷς ὅτι οὐ πάντα ἃ πέπονθεν ὁ Παῦλος συνέγραψεν ὁ Λουκᾶς
ἐν ταῖς Πράξεσιν; πολλὰ γοῦν τῶν ἐνταῦθα εἰρημένων παρέλιπεν.
οὐ γὰρ πρὸς φιλοτιμίαν αὐτῷ τὰ τῆς συγγραφῆς πεπόνηται. Τρὶς ἐναυάγησα— Μακρὰς γὰρ καὶ διαποντίους στελλόμενος ὁδοὺς διὰ τὸ κήρυγμα,
πάντα ἔπασχε τὰ εἰρημένα, νυχθήμερον δὲ νηχόμενος διεγέ-
νετο μέτα ναυάγιον· Κινδύνοις ποταμῶν.
Καὶ γὰρ διαπορθμεύειν ποταμοὺς ἠναγκάζετο. 
Κινδύνοις λῃστῶν— Πανταχοῦ τὰ ἆθλα προσέκειτο· πανταχοῦ γὰρ ὁ διάβολος
ἐπολέμει, λῃστὰς ἐγείρων, τὰ ἔθνη τῶν Ἑλλήνων, τοὺς συγγενεῖς
Ἰουδαίους, οἳ καὶ μᾶλλον ἐπολέμουν διὰ τὴν πίστιν διαπονούμενοι·
καὶ τόπος οὐκ ἢν ἀσφαλὴς αὐτῷ, οὐ πόλις, οὐκ ἔρημος, οὐκ ἄλλο 
οὐδέν. Ἰωάννησ Χρυσόστομοσ. Ἀσαφὲς τὸ εἰρημένον·
φορτικὸν ἦν, διὰ τοῦτο οὕτως αὐτὸ τέθεικεν, ἵνα κλέψῃ τὴν

 
ἐπάχθειαν τῇ ἀσαφείᾳ· ὃ γὰρ λέγει τοῦτό ἐστι, μὴ γὰρ οὐ δυνάμεθα
καὶ ἡμεῖς τὰ αὐτὰ ποεῖν; τίνος ἕνεκεν αὐτῶν ἀντέχεσθε ὡς
ἡμῶν μὴ δυναμένων ταῦτα ποιεῖν; Ὅρα ἑτέρων κινδύνων εἶδος, τὸ ἐκ τῶν ψευδωνύμων καὶ ὑποκριτῶν
ἀδελφῶν. ὅρα δὲ τοὺς κινδύνους κόποι καὶ μόχθοι, τούτους
πάλιν οἱ κίνδυνοι διεδέχοντο, καὶ οὐκ ἦν ἀναπνεῖν. Ἐν λιμῷ καὶ Πανταχοῦ τῆς οἰκουμένης καὶ τῆς ἀοικήτου ἀγῶνες ἦσαν καὶ
στάδια, ἐν γῇ, ἐν θαλάσσῃ, ἔσωθεν, ἔξωθεν, παρὰ τῶν οἰκείων, 
παρὰ τῶν ἀλλοτρίων, παρὰ τῶν συγγενῶν, παρὰ τῶν ἐπιπλάστων
ἀδελφῶν, καὶ οὐδὲ τῆς ἀναγκαίας ηὐπόρει τροφῆς, οὐδὲ ψιλοῦ
σκεπάσματος ὁ τῆς οἰκουμένης διδάσκαλος, ἀλλὰ γυμνὸς ἡγωνίζετο,
καὶ λιμώττων ἐπύκτευε, καὶ οὐ μόνον οὐκ ἐδυσχέραινεν,
ἀλλὰ καὶ χάριν ὡμολόγει τῷ ἀγωνοθέτῃ Χριστῷ. Ὅρα δὲ, εἰπὼν, 
ὅσα πέπονθεν, οὐ λέγει ὅσους ἐπέτρεψε, καὶ Χριστῷ προσήνεγκεν,
ὁμοῦ μὲν μετριάζων, ὁμοῦ δὲ καὶ διδάσκων, ὅτι κἂν μηδὲν γένηται
πλέον τῷ πονουμένῳ, καὶ οὕτως τὰ τῶν μισθῶν ἐστι πεπληρω-
μενα. Χωρὶς τῶν παρεκτός. Πλείονα γὰρ ἦν τὰ παραλειφθέντα τῶν ἀπαριθμηθέντων, μᾶλλον
δὲ οὐδὲ αὐτὰ τὰ ῥηθέντα κατ’ εἶδος εἶπεν, ἀλλ’ ὧν μὲν εὔληπτος
ἦν ὁ ἀριθμὸς, εἶπε, πεντάκις λέγων, τρὶς καὶ τρὶς καὶ
ἅπαξ· ὧν δὲ ἦν ἄπειρος ὁ ἀριθμὸς, σιωπᾷ καὶ φησὶ, περισσοτέρως
καὶ ὑπερβαλλόντως καὶ πολλάκις, ἐπισυστάσεις δὲ, φησὶ, τὰς 
κοινῇ παρὰ τῶν διωγμῶν ἐφόδους, συνίσταντο γὰρ, φησὶ, κατ᾿ ἐμ οὐ
γνώμῃ κοινῇ. Ἡ μέριμνα πασῶν τῶν ἐκκλησιῶν. Τοῦτο κεφάλαιον ἁπάντων, εἰ γὰρ μιᾶς τις προστατῶν οἰκίας
οὐδὲ ἀναπνεῖν ἰσχύει, τι πάσχειν εἰκὸς ἦν τὸν Ἀπόστολον μετὰ 
τοσούτων κινδύνων πάσης προνοοῦντα τῆς οἰκουμένης; Τίς ἀσθενεῖ καὶ οὐκ ἀσθενῶ;
Καὶ ἵνα μή τις εἴπῃ ὅτι ἐμερίμνα μὲν, οὐ πάνυ οὖν λέγει τῆς

 
μερίμνης τὴν ἐπίτασιν· τίς ἀσθενεῖ; φησὶν, οἵαν βούλει ἀσθένειαν
πνευματικήν τε καὶ σαρκικήν; καὶ οὐκ ἐγὼ ἀσθενῶ. Οὐκ εἶπε,
κοινωνῶ τῆς ἀσθενείας, ἀλλ’ ὡς αὐτὸς ὣν ὁ ἀσθενῶν, οὕτω διάκειμαι,
τὸ δὲ “τίς,” κἂν μέγας, φησὶ, κἂν εὐτελής. Τίς σκανδαλίζεται καὶ οὐκ ἐγὼ πυροῦμαι. Ὅρα πάλιν πῶς παρέστησε τὴν ὑπερβολὴν τῆς ὀδύνης· ἐμπίπλαμαι,
φησὶ, καὶ καίομαι, ὁ τὰ μὲν ἄλλα πάσχων, καὶ ἥδετο
εἰδὼς ὑπὲρ Χριστοῦ πάσχειν· ὧδε δὲ διετιτρώσκετο τὴν ψυχὴν,
ὥστε τοῦτο πλεῖον ἠνίου. Τὰ τῆς ἀσθενείας μου καυχήσομαι. Οὐδαμοῦ περὶ σημείων λέγει, ἐκεῖνα γὰρ Θεοῦ δῶρον ἦν, ταῦτα
δὲ μετὰ τῆς τοῦ Θεοῦ ῥοπῆς καὶ τὴν ἀπ’ αὐτοῦ ὑπομονὴν ἐδείκνυ·
ἀσθένειαν δὲ καλεῖ τοὺς διωγμοὺς καὶ τοὺς πειρασμούς· ταῦτα
γὰρ ἀσθένεια τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, τὸ λιμώττειν, τὸ ναυαγεῖν,
τὸ πλήττεσθαι. ἣ ἀσθένειαν καλεῖ τὴν διὰ τὴν ἀσθένειαν τῶν 
ἀνθρώπων γιγνομένην αὐτῷ θλῖψιν· σκανδαλιζόμενοι γὰρ καὶ ἀσθενοῦντες
ἔθλιβον αὐτόν. οὕτως ὁ ἀποστολικὸς χαρακτὴρ, διὰ τούτων
ὑφαίνεται τὸ εὐαγγέλιον. Ἐν Δαμασκῷ ὁ ἐθνάρχης Ἀρέτα τοῦ βασιλέως. Θέα τὸν πόλεμον, ὅσον δι’ αὐτοῦ ὁ ἄρχων ἐφρούρει τὴν πόλιν. 
εἰ δὲ μὴ πολὺς ἔπνει κατὰ τῶν ἀντιδιατιθεμένων ὁ Παῦλος, οὐκ
ἃν εἰς τοσαύτην ἀνῆψε τὸν ἐμθάρχην μανίαν, ὡς καὶ τὴν πόλιν
φρουρεῖν δι’ αὐτόν. τοῦ βασιλέως.
Πενθερὸς ἦν Ἡρώδου ὁ Ἀρέτας. 
 Καὶ διὰ θυρίδος ἐν σαργάνη ἐχαλάσθην. Ἤιδει γὰρ εἰρημένον “εὔχεσθαι μὴ ἐμπεσεῖν εἰς πειρασμοὺς,”
ὅθεν οὐκ ἐπιρρίπτει ἑαυτὸν τοῖς πειρασμοῖς, ἀλλ’ ἔνθα καὶ ἀνθρωπίνης
μηχανῆς ἔνι φυγεῖν οὐ παραιτεῖται· ἐφύλαττε γὰρ ἑαυτὸν
τῷ κηρύγματι καὶ τῆς σωτηρίας ἐκήδετο τῶν μαθητῶν μᾶλλον 
ἣ τῆς οἰκείας· διὸ καὶ ἀλλαχοῦ φησι, “καλόν μοι τὸ ἀναλύσαι
“καὶ σὺν Χριστῷ εἶναι, τὸ δὲ ἐπιμένειν τῇ σαρκὶ ἀναγκαιότερον
“δἰ ὑμπας.” Καυχᾶσθαι δὴ οὐ συμφέρει μοι. Καίτοι πολλὰ εἰπὼν ἄνω, πῶς ὧδε, φησὶν, “οὐ συμφέρει μοι;”
ἐπειδὴ εἰς ἕτερον εἶδος καυχήσεως ἤρχετο, ὅπερ αὐτὸν ἐποίει λαμπρὸν,
τὸ τῶν ἀποκαλύψεων, φησὶν, οὐ συμφέρει μοι τοῦτο, ἵνα μή
με εἰς ἀπόνοιαν ἄρῃ· ἄλλως γὰρ παρ’ αὐτῶν μὲν ὄντα, εἰς ἑτέρους 
δὲ ἐκφερόμενον φυσᾷν εἴωθεν· οὐχ ὅτι αὐτὸς τοῦτο πάσχειν ἔμελλεν,
ἄπαγε, ἀλλὰ παιδαγωγῶν ἡμᾶς, παρ᾿ ἑαυτοῖς τὰ τοιαῦτα
ἔχειν, ὡς τῆς διηγήσεως εἰς ἀπόνοιαν ἄραι δυναμένης.
Η ἵνα μή τις μείζονα τῆς ἀξίας ἔννοιαν λάβῃ περὶ ἐμοῦ, ὅπερ
παρακατιὼν φησὶ, “μή τις εἰς ἐμὲ λογίσηται ὑπὲρ ὃ βλέπει με 
η ἀκούει τι ἐξ ἐμοῦ. Ἐλεύσομαι γάρ εἰς ὀπτασίας καὶ ἀποκαλύψεις Κυ-
Κυριου. Μεγάλη μὲν καὶ ἣν εἶπε, πλὴν τὸ πολλὰς εἰπεῖν ἔχων, μίαν
ταύτην εἴρηκεν· ὅτι γὰρ εἶχε πολλὰς εἰπεῖν, παρακατίων φησὶ, 
“καὶ τῇ ὑπερβολῇ τῶν ἀποκαλύψεων.” διὰ τοῦτο δὲ αἰνιγματωδῶς
αὐτὴν τέθεικεν, ἴνα δείξῃ ὅτι ἄκων λέγει. Οἶδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ. Τὸ “ἐν χριστῷ,” προσέθηκε, ἵνα μὴ εἴποιεν οἱ ψευδαποστολοι,
οὐδὲν γὰρ ἦν αὐτοῖς ἀτόλμητον, διὰ δαιμόνων ἐπῆρθαι ὡς 
τὸν Σίμωνα. Πρὸ ἐτῶν δεκατεσσάρων εἴτε ἐν σώματι. Οὐκ ἀκαίρως ὁ χρόνος πρόσκειται, ἀλλὰ δυοῖν ἕνεκεν, τοῦ τε
δεῖξαι ὡς ὁ σιγήσας δέκα τέσσαρα ἔτη οὐδὲ νῦν ἂν εἶπε μὴ σφόδρα
βιασθείς· ἐπειδὴ γὰρ μέγα τι ἐδόκουν οἱ ψευδαπόστολοι, 
καὶ εἵλκυσαν πάντας πρὸς ἑαυτοὺς, λοιπὸν ἠναγκάσθη δεῖξαι, ὅτι
μεῖζόν ἐστιν ἐκείνων, ἵνα πείσῃ τοῖς αὐτοῦ προσέχειν λόγοις
αὐτούς· τοῦ τε αἰνίξασθαι ὡς ὁ πρὸ δέκα τεσσάρων ἐτῶν τηλικούτων
ἀξιωθεὶς, πηλίκος νῦν μετὰ τοσούτους ὑπὲρ Χριστοῦ πόνους; Οὐκ οἶδα— Μετριάζει μὴ ἀποκρύψας τὴν ἑαυτοῦ ἄγνοιαν. ἐξῆν γὰρ περὶ
τούτου σιώπησαι. Ἁρπαγέντα τὸν τοιοῦτον. Ἡρπάγη ἕως τρίτου οὐρανοῦ, καὶ πάλιν ἐκεῖθεν εἰς τὸν παρά-
δεισον. Ὁ Θεὸς οἶδεν— Τὶ δὲ ὅλως ἡρπάγη; ινα μηδὲ ἐν τούτοις ἔλαττον ἔχῃ τῶν
Ἀποστόλων τῶν διαγενομένων σωματικῶς μετὰ τοῦ Κυρίου. Παράδεισον— Πολὺ γὰρ τὸ ὄνομα τοῦ χωρίου τούτου ᾔδετο, ὅθεν καὶ τῷ λῃστῇ
τοῦτον ἐπηγγείλατο. Καὶ ἤκουσεν— Ἴσως γὰρ ἕτερος ἄνθρωπος πλὴν Παύλου οὐκ ἐχώρει τοιαῦτα 
ἀκοῦσαι. ποῦ εἰσιν οἱ τὴν ψευδεπίγραφον ἀποκάλυψιν συγγρα-
ψάμενοι ; Ὑπὲρ τοῦ τοιούτου καυχήσομαι. βλέπε αὐτοῦ τὸ ἄτυφον, πῶς ὡς περὶ ἑτέρου τινὸς αὐτὰ διηγεῖται·
ὑπὲρ καὶ τοῦ τοιούτου φησὶ, καυχήσομαι· τοῦτο δὲ ποιεῖ 
συσκιάζων τὸν λόγον· ὅτι γὰρ αὐτὸς ἢν ὁ ἁρπαγεὶς, αἰνίττεται
φάσκων, “ἐὰν γὰρ καὶ καυχήσομαι, οὐκ ἔσομαι ἄφρων, ἀλή-
“θείαν γὰρ ἐρῶ.” καὶ ἄνω, “καυχᾶσθαι δὴ οὐ συμφέρει μοι.”
ποῖον δὲ ἀσύμφορον ὑπὲρ ἄλλου καυχᾶσθαι καὶ ἀληθεύειν; Ὑπὲρ δὲ ἐμαυτοῦ οὐ καυχήσομαι. Καὶ τίνος ἕνεκεν ἄλλου ἁρπαγέντος σὺ καυχᾶσαι; δῆλον οὖν
ὅτι περὶ σεαυτοῦ λέγεις, εἰ καὶ συνεσκιασμένως. Εἰ μὴ ἐν ταῖς ἀσθενείαις μου—
Οἶον ἐν ταῖς θλίψεσιν, ἐν τοῖς διωγμοῖς.
 Ἐὰν γὰρ θελήσω καυχήσασθαι. Καὶ πῶς ἄνω ἔλεγε, “ὄφελον ἀνέχεσθέ μου, μικρὸν τῆς ἀφρο-
“σύνης.” καὶ πάλιν, “ὃ λαλῶ, οὐ κατὰ Κύριον λαλῶ, ἀλλ’ ὡς
“ἐν ἀφροσύνη;” καὶ φαμὲν, ὅτι οὐ κατὰ τὸ καυχᾶσθαι εἶπε τὸ
“οὐκ ἔσομαι ἄφρων,” ἀλλὰ κατὰ τὸ μὴ ψεύσασθαι, ὅθεν ἐπάγει,
“ἀλήθειαν γὰρ ἐρῶ.” Μῆτις εἰς ἐμέ— Οὐκ εἶπε, πιστεύει ἣ εἴπῃ, ἀλλ’ ἵνα μὴ λογίσηται ἣ ὑπολάβῃ
μεῖζόν τι, φησὶ, τῆς ἐμῆς ἀξίας. διὰ τοῦτο γὰρ τὰ περὶ ἑαυτοῦ

 
ἀεὶ ἐσίγα καὶ ἔκρυπτεν· καὶ εἰ μή που ἀνάγκη κατέλαβεν, οὐδὲν
περὶ ἑαυτοῦ ἔλεγε, καὶ λέγων δὲ, συνεσκίαζεν ἵνα μὴ μείζονα
ὑπόνοιαν περὶ ἑαυτοῦ σχῶσιν· εἰ γὰρ θεοὺς αὐτοὺς ἐνόμισαν οἱ
ἄνθρωποι διὰ τὸ μέγεθος τῶν σημείων, καὶ ταύρους σφάττειν ἤθελον,
τι ἃν οἰώθησαν, εἰ καὶ τὰς ἀποκαλύψεις ἐφανέρου, καὶ τὰ καθ’ 
ἑαυτὸν ἐκαυχᾶτο; Καὶ τῇ ὑπερβολῇ τῶν ἀποκαλύψεων. Ἴνα μὴ, φησὶ, φρονήσω μέγα, ἢ ἵνα μὴ ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων
ὑπεραίρωμαι καὶ δοξάζωμαι, ὅπερ καὶ βέλτιον· οὐ γὰρ ἔχρηζεν ἡ
ψυχὴ Παύλου χαλινοῦ τινος πρὸς τὸ μὴ φρονεῖν μέγα. Ἐδόθη μοι σκόλοψ τῇ σαρκί.
Τὰ δεσμὰ λέγει, τὰς πληγὰς, τὰς φυλακὰς, τοὺς λιθασμούς.
Ἄγγελος Σατᾶν ἵνα με κολαφίζῃ. Tινές φασι κεφαλαλγεῖν τὸν Παῦλον, ἀλλ’ οὐκ ἔστιν· μὴ γὰρ
εἴη τὸ σῶμα Παύλου ἐκδεδόσθαι τῶ Σατανᾷ, ὁπότε αὐτὸς ἐπέτασσεν 
αὐτῷ καὶ ὀροὺς ἐτίθει, ὅτε τὸν πορνεύσαντα ἐξεδίδου λέγων,
“εἰς ὄλεθρον τῆς σαρκὸς,” καὶ οὐχ ὑπερέβη τὸν ὅρον ὁ διάβολος.
τί οὖν ἐστι Σατᾶν; ὁ ἀντικείμενος εἴρηται τῇ τῶν Ἐβραίων φωνῇ·
ἀγγέλους δὲ Σατᾶν, τοὺς ἀντικειμένους τῷ κηρύγματι, φησὶν,
οἷον τοὺς περὶ Ἀλέξανδρον, Ὑμέναιον καὶ Φιλητόν. ὃ τοίνυν λέγει, 
τοῦτό ἐστιν· οὐκ εἴασεν ὁ Θεὸς, φησὶν, ἀπονητὶ προβῆναι τὸ
κήρυγμα, ἀλλὰ συνεχώρησεν ἡμᾶς πάσχειν σωματικῶς, ἵνα παν-
ταχοῦ κρατήσῃ τὸ κήρυγμα· καὶ ὅρα, ἄλλην μὲν αὐτὸς εἶπεν
αἰτίαν τοῦ δεδόσθαι τὸν κολαφισμὸν αὐτῷ· ἵνα γὰρ, φησὶ, μὴ
ὑπεραίρωμαι· ὁ δὲ Θεὸς ἄλλην εἶπεν αἰτίαν, ὑπὲρ τοῦ δειχθῆναι, 
φησὶ, τὴν δύναμίν μου διὰ τῆς δοκούσης ἀσθενείας ὑμῶν. τέλος
γὰρ καὶ πέρας ἡ δύναμίς μου λαμβάνει ἐκ τῆς ὑμῶν ἀσθενείας.
εἰ γὰρ διὰ τινῶν σοφιστῶν ἣ βασιλέων διηκονεῖτο τὸ κήρυγμα,
κἂν τῇ δυνάμει τῶν διακόνων ἔδωκέ τις τὴν ἁπάντων ὑποταγήν·
νῦν δὲ ἡ τῶν διακονούντων ἀσθένεια τὴν τοῦ Θεοῦ διαδείκνυσι 
δύναμιν, καὶ τελειοῖ αὐτὴν, τουτέστι τὸ τέλειον ἔχειν αὐτὴν
δείκνυσιν. Ἥδιστα οὖν καυχήσομαι ἐν ταῖς ἀσθενείαις μου.
Ινα μὴ νομίσωσι ὀλοφυρωμένου τὰ τοιαῦτα εἶναι ῥήματα,

 
φησὶν, ἥδιστα μᾶλλον καυχήσομαι, διὰ τί ; ὅτι ἡ ἀσθένειά
μου καὶ τὴν τοῦ Θεοῦ δείκνυσι δύναμιν, καὶ ἐμὲ λαμπρότερον
ποιεῖ, ὥσπερ σίδηρον στομοῦσα τοῖς διωγμοῖς· ὡσεὶ εἶπεν, ἐγὼ μὲν
τὸ ἐναντίον ᾔτουν, ἀλλ’ ἐπειδὴ ταῦτα ἤκουσα παρὰ Θεοῦ, ἡδύτερον
ἐν ταῖς ἀσθενείαις καυχῶμαι. Ἵνα ἐπισκηνώσῃ ἐπ’ ἐμὲ ἡ δύναμις τοῦ Χριστοῦ. Ὅσῳ γὰρ τὰ τῶν πειρασμῶν ἐπιτείνεται, τοσούτῳ τὰ τῆς χάροτπς
αὔξεται· “ἐπισκηνώσῃ,” ὅλη ἐν ὅλω κατοικήσῃ.
Εἶτα ἵνα μή τις νομίσῃ σωματικὴν ἀσθένειαν λέγειν αὐτὸν,
οἷον πυρετὸν ἢ ἑτέραν περίοδον νοσήματος, φησὶν, “ἐν ὕβρεσιν, 
“ἐν ἀνάγκαις, ἐν διωγμοῖς, ἐν στενοχωρίαις ὑπὲρ Χριστοῦ·” ταῦτα
γὰρ ἀσθένειαν καλεῖ· τὸ δὲ “εὐδοκῶ,” ἐπιθυμῶ εἶναι ἐν τούτοις
καὶ εὐφραίνομαι· ταῦτα καὶ τοὺς ψευδαποστόλους καταισχύνει
ἐπὶ τοῖς ἐναντίοις καυχωμένους, καὶ τούτους πείθει μὴ αἰσχύνεσθαι
τοῖς τοῦ διδασκάλου πάθεσι· λαμπρὰ γὰρ πάντα καὶ ἡδέα 
τὰ τοιαῦτα, Χριστὸν ἔχοντα τοῦ πάσχειν ὑπόθεσιν. Ὅταν γὰρ ἀσθενῶ, τότε δυνατός εἰμι.
Ὅταν γὰρ ἐβλήθη εἰς τὸ δεσμωτήριον, τότε τὰ θεμέλια
κλονηθῆναι πεποίηκεν· ὅταν ναυαγήσας εἰς τὴν βάρβαρον ἐξερρίφη,
τότε μᾶλλον ἐδοξάσθη· ὅτε εἰς τὸ δικαστήριον εἰσῆλθε δεδεμένος, 
τότε μάλιστα καὶ τοῦ δικαστοῦ περιγέγονε, καὶ τῶν κατηγόρων.
ὁρᾷς ὅτι ὅταν ἀσθενὴς ἦν, τουτέστιν ἐν κινδύνοις ἦν καὶ ὕβρεσι καὶ
πληγαῖς, τότε δυνατὸς ἦν καὶ λαμπρός. Γέγονα ἄφρων καυχώμενος. Ταπεινοφροσύνης ὑπερβολή· τὰ ὄντως παράδοξα διελθὼν, ὧν 
οὐκ ἦσαν ἄξιαι αὐτῶν ἀνθρώπων ἀκοαὶ, ἄφρονα ἑαυτὸν καλεῖ· πῶς
δὲ ἡμεῖς σε ἠναγκάσαμεν εἴποιεν ἄν; τῶν ψευδαποστόλων καυχωμένων,
φησὶν, εἰ μὴ προσείχετε τοῖς τούτων λόγοις, καὶ ἀπώλλυσθε,
οὐκ ἂν εἰς ταῦτα ἦλθον τὰ ῥήματα. ὁρᾷς ὅτι τὴν ἀνάγκην
τῆς καυχήσεως ἐποίησεν ἡ τούτων ἀπώλεια; μέγα γάρ τι τοὺς 
ψευδαποστόλους ἡγούμενοι, νόθα παρ’ αὐτῶν καὶ διεστραμμένα
ἐμάνθανον δόγματα. Ἐγὼ γὰρ ὤφειλον ὑφ’ ὑμῶν συνίστασθαι.
Ὑμᾶς ἔδει τῶν ἐμῶν ἀντιποιεῖσθαι καὶ λόγων καὶ ὑπολήψεων,

 
ὑμῶν δὲ ἐκείνοις προσεχόντων, εἰς τούτους ἐλθεῖν ἠναγκάσθην τοὺς
λόγους. Οὐδὲν γὰρ ὑστέρησα τῶν ὑπερλίαν Ἀποστόλων. Ἄνω, φησὶ, λογίζομαι μηδὲν ὑστερηκέναι, νῦν δὲ ἀποφαντικῶς,
“οὐδὲν ὑστέρησα,” ἣ ἐνέλιπον ἣ κατόπιν ἦλθον τῶν περὶ Πέτρον· 
εὐκαίρως δὲ ἐπὶ τοὺς Ἀποστόλους ἦλθον, δεικνὺς ὅτι οὐ μόνον εἰμὶ
τῶν ψευδαποστόλων κρείττων, ἀλλὰ καὶ τῶν Ἀποστόλων ἴσος. Εἰ καὶ οὐδέν εἰμι. Ὥσπερ τι μέγα εἰρηκὼς καὶ ὑπερβαίνων αὐτοῦ τὴν δύναμιν,
διορθοῦται αὐτό· οὐκ εἶπε δὲ εὐτελής εἰμι, ἀλλὰ τὸ πολὺ ἧττον, 
“οὐδέν εἰμι” σὺ δὲ, φησὶ, μὴ τοῦτο ἴδῃς, εἰ οὐδέν εἰμι, ἀλλὰ
πρόσχες εἰ μὴ πάντα ὅσα χαρακτηρίζει Ἀπόστολον ἐξετέλεσα. Τὰ μὲν σημεῖα τοῦ Ἀποστόλου κατειργάσθη ἐν ὑμῖν. Ὑμεῖς, φησὶ, τῶν λόγων μάρτυρες, δεῖγμα δὲ Ἀποστόλου μάλιστα,
τὸ φέρειν πάντα γενναίως. Ὅρα δὲ τὸ τῆς ὑπομονῆς, ὅπερ 
ἦν αὐτοῦ ἀρετὴ, μιᾷ λέξει τέθεικε· τὰ δὲ τῶν σημείων, ἅπερ οὐκ
ἦν αὐτοῦ, ἀλλὰ χάριτος Θεοῦ, διὰ πλειόνων ἐξηγήσατο. ὅμως
σκόπει τὸ ταπεινὸν Παύλου, πόσα δεσμωτήρια, πόσας πληγὰς,
πόσους κινδύνους καὶ ἐπιβουλὰς, πόσας νιφάδας πειρασμῶν, πόσους
πολέμους ἐμφυλίους τε καὶ ἐξωτικοὺς μιᾷ λέξει τῇ τῆς ὑπομονῆς 
παρέδραμε. Ἐν σημείοις καὶ τέρασι— Πόσους νεκροὺς ἐγερθέντας καὶ τυφλοὺς ὀμματωθέντας, καὶ
νεκροὺς καθαρισθέντας, καὶ δαίμονας ἐλαθέντας ᾐνίξατο εἰπὼν, “ἓν
“σημείοις καὶ τέρασι καὶ δυνάμεσι,” τῶν τριῶν ἕν τι δηλούντων. Τί γάρ ἐστιν ὁ ἡττήθητε ὑπὲρ τὰς λοιπὰς ἐκκλησίας; Ἵνα μή τις εἴπῃ, μέγ’ ἃς μὲν εἶ, φησὶν, ὅμως οὐ τοσαῦτα
εἰργάσω, ὅσα ἐν ταῖς ἄλλαις ἐκκλησίαις οἱ λοιποὶ Ἀπόστολοι,
φησὶ, τί γάρ ἐστιν ὃ ἡττήθητε; τουτέστιν, ἔλαττον ἔχετε ὑπὲρ
τὰς λοιπὰς ἐκκλησίας· μὴ ἐλάττονος, φησὶ, μετέχετε χαρίσμα- 
τος; Εἰ μὴ ὅτι αὐτὸς ἐγὼ οὐ κατενάρκησα ὑμῶν. Πληκτικῷ λόγῳ κέχρηται· εἰ μὴ ἄρα τις τοῦτό με ἐγκαλέσῃ
ὅτι τε ἐπιχωριάζω ὑμῖν, καὶ ἐρχόμενος παντὶ σθένει τῆς σωτηρίας

 
ὑμῶν κήδομαι, καὶ ἀπὼν δι’ ἐπιστολῶν ὁδηγῶ πρὸς τὰ πρακτέα,
καὶ οὐδὲν πρὸς ἕν τι τῶν ὑμῖν συμφερόντων ἐραθύμησα, ἀπών τε
καὶ παρών· εἰ διὰ τοῦτο ἀδικῶ, χαρίσασθέ μοι τὴν ἀδικίαν ταύτην,
καὶ σύγγνωτε ἀδικοῦντι. Καὶ οὐ καταναρκήσω ὑμῶν. Δεύτερον, φησὶν, ἦλθον, ἰδοὺ τρίτον παρεσκεύασμαι ἐλθεῖν, καὶ
ἐν οὐδενὶ τῆς ὑμῶν παραμελήσω σωτηρίας· εἶτα ἵνα μὴ νομίσωσιν
ὅτι δεῖ πάντως αὐτὸν ἐρχόμενον νῦν γοῦν τραφῆναι παρ’ αὐτῶν,
μάλιστα ἐπειδὴ καὶ περὶ τούτου πολλὰ διεξελήλυθεν ἐν τοῖς ἔμπροσθεν,
ἐντεῦθεν ἤδη προαναιρεῖ ταύτην τὴν ὑπόνοιαν, ὅτι ὑμᾶς 
θλίβω, οὐ τὰ ὑμῶν, καὶ ὑμᾶς ἀγαπῶ, οὐ τὰ ὑμῶν, ὥσπερ οἱ ψευδαπόστολοι·
εἶτα καὶ ἀπὸ τοῦ κοινοῦ λογισμοῦ καὶ τῆς φύσεως
πιστοῦται τὸν λόγον, ἑαυτὸν μὲν ἐν τάξει πατρὸς, ἐκείνους δὲ ἐν
τάξει τέκνων. Ἐγὼ δὲ ἥδιστα δαπανήσω καὶ ἐκδαπανηθήσομαι. Ὁρᾷς πόσους ἔχει βαθμοὺς ὑπερβολῶν τὰ κατὰ τὸν Παῦλον;
ἔδει λαβεῖν τοῦ Χριστοῦ τοῦτο κελεύοντος, καὶ οὐκ ἔλαβεν· ἰδοὺ
εἷς· καὶ ὑστερούμενος, ἰδοὺ δύο· καὶ αὐτοῖς κηρύσσων, ἰδοὺ τρεῖς·
καὶ οὐ μόνον οὐ λαμβάνει, ἀλλὰ καὶ τὴν σάρκα εἰ δέοι προσδίδωσι,
τέσσαρες· εἶτα σὺν τῇ σαρκὶ καὶ τὴν ψυχὴν αὐτήν· πέμπτον· 
καὶ ὑπὲρ τῶν μὴ σφόδρα φιλούντων αὐτὸν, ἕκτον· καὶ οὐδὲ τὸ
ἀγαπῶντα μὴ ἀγαπᾶσθαι ἐγκοπήν τινα ποιεῖ, ἕβδομον. ἐγὼ δὲ
πατρὸς ἐπέχων εἰς ὑμᾶς τάξιν, οὐ μόνον οὐ λήψομαι, ἀλλὰ καὶ
παρέξω, καὶ οὐχ ῥήματα ἀλλ’ αὐτὸν ἐμὲ καὶ τὴν ἐμαυτοῦ σάρκα·
τοῦτο γὰρ τὸ “ἐκδαπανηθήσομαι,” τουτέστι, κἂν τὴν σάρκα δέοι 
δαπανῆσαι ὑπὲρ ὑμῶν, οὐ φείσομαι. Εἰ καὶ περισσοτέρως ὑμᾶς ἀγαπῶν. Καὶ ταῦτα ποιῶ, φησὶν, ὑπὲρ τῶν λίαν μὲν φιλουμένων, ἧττον
δὲ ἀγαπώντων.
 Ἔστω δὲ, ἐγὼ οὐ κατεβάρησα ὑμᾶς. 
Κατὰ ἐρώτησιν προάγει τὸν λόγον, καί φησι, τοῦτο ὡμολόγηται,
ὅτι ἐγὼ οὐ κατεβάρησα ὑμᾶς ἐν τῷ λαβεῖν τι, “ἀλλ’
“ὑπάρχων πανοῦργος, δόλῳ ὑμᾶς ἔλαβον,” τουτέστι, δόλῳ ὑμᾶς
μετεχειρησάμην καὶ ἠκόντισα· καὶ γὰρ μὲν αὐτοπροσώπως οὐδὲν

 
εἴληφα· ἄρα μὴ διὰ μέσων τινῶν τοῦτο ἔπραξα, πέμψας τινὰς
καὶ δι’ αὐτῶν λαβών; οὐ μὲν οὖν· οἱ γὰρ ἐλθόντες πρὸς ὑμᾶς τοῖς
ἐμοῖς ἴχνεσιν ἠκολούθησαν. Μῆ τινα ὧν ἀπέσταλκα πρὸς ὑμᾶς— Οἷον διὰ μέσου αὐτῶν· ὅρα δέ· πλεονεξίαν καλεῖ τὸ παρὰ 
ἀκόντων λαβεῖν, καὶ αὐτοὺς δὲ ἠρέμα ὀνειδίζει, ὡς καὶ αὐτῶν πλεονεκτεῖσθαι
ἡγουμένων εἰ θρέψωσι Παῦλον. Παρεκάλεσα Τίτον. Καὶ τοῦτο ὀνειδιστικῶς· οὐ γὰρ ἔπεμψα, ἀλλὰ “παρεκάλεσα,”
δεικνὺς ὅτι εἰ καὶ εἴληφεν, οὐκ ἐσφάλη· οὐ γὰρ αὐτομάτως, ἀλλὰ 
κατὰ παράκλησιν ἦλθεν· ἀλλ’ ὅμως οὐδὲ οὕτως εἴληφεν· ἦν δὲ
καὶ τινα ἄλλον τῶ Τίτῳ συναποστείλας. Οὐ τῷ αὐτῷ πνεύματι περιεπατήσαμεν. Τουτέστιν οὐ τῇ αὐτῇ χάριτι ᾗ καὶ ἐγώ· χάρισμα καλεῖ τὸ
πρᾶγμα τὸ στενούμενον μὴ λαβεῖν· ὅρα δὲ πῶς τὰ οἰκεῖα κατορθώματα 
τῷ Θεῷ ἀνατίθησι. Οὐ τοῖς αὐτοῖς ἴχνεσιν. Τουτέστιν οὐδὲ μικρὸν παρήλλαξαν ἐκεῖνοι τὴν ἐμὴν ἀκρίβειαν·
ὅρα δέ· οὐ μόνον αὐτὸς οὐκ εἴληφεν, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀποσταλέντας
ἔπεισε μὴ λαβεῖν. Κατενώπιον τοῦ Θεοῦ, ἐν Χριστῷ λαλοῦμεν. Δέδοικε μὴ κόλακός τινος λάβῃ δόξαν· διὸ καὶ ἄνω ἔλεγε,
πάλιν ἑαυτοὺς συνιστάνομεν, εἰ καὶ μὴ χρήζομεν συστατικῶν ἐπιστολῶν·
οὐχ ὑμᾶς οὐν κολακεύοντες ἣ ὑμῖν ἀπολογούμενοι λέγομεν
ταῦτα, ἀλλ’ ὡς ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καὶ ὁρῶντος αὐτοῦ λαλοῦμεν, 
καὶ ἐν Χριστῷ· οἷον διὰ Χριστοῦ λαλοῦμεν, τὸν δὲ ἐνώπιον καὶ διὰ
Χριστοῦ καὶ δίχα Χριστοῦ φθόνον, πῶς ἦν δυνατὸν καλακείας ἣ
θωπείας ἕνεκεν λαλεῖν; Τὰ δὲ πάντα ἀγαπητὸς ὑπὲρ τῆς ὑμῶν οἰκοδομῆς.
Οὐ λαλοῦμεν οὖν πρὸς χάριν ὑμῶν ἣ κολακείαν, ἀλλ’ ὑπὲρ τοῦ 
ὑμᾶς οἰκοδομῆσαι καὶ ὠφελῆσαι· ἵνα τοὺς ψευδαποστόλους φυγόντες,
ἡμῖν μόνοις προσέχητε καὶ τοῖς ἡμετέροις λόγοις· ἣ ὅτι
διὰ τοῦτο οὐκ ἐλάβομεν, ἵνα μὴ ὑμεῖς ἀσθενεῖς ὄντες σκανδα-
λισθῆτε. Φοβοῦμαι γὰρ μήπως ἐλθών. Ὁρᾷς κηδεμονίαν πατρικήν; ἀλλὰ ἡμάρτανον, καὶ Παῦλος
φοβεῖται. Μῆ πὼς ἐλθών—
Ενδιάζει ἔτι, καὶ οὐκ ἀποφαίνεται. 
Οὐχ οἵους θέλω εὕρω ὑμᾶς.
Οἷον διεφθαρμένους.
Καὶ εὑρεθῶ κατὰ ἀνάγκην γινόμενος οἷον οὐ θέλετε.
Οίκουμενίου. τουτέστι, τιμωρούμενος τοὺς ἀνίατα
Μῆ πως— Καὶ λοιπὸν λέγει ποίους εὑρεῖν οὐκ ἤθελε, μετὰ τούτων, φησὶ,
τῶν ἐλαττωμάτων· ἔρεις δὲ, φησὶ, διὰ τὸ ἑστάναι. Ἐριθεῖαι—
Οἷον ἁψιμαχίαι.
 Μῆ πάλιν ἐλθόντα με ταπεινώσῃ ὁ Θεός μου. 
Οτι κατ’ αὐτοῦ μὲν ὠφρύοντο, τοὺς δὲ φευδαποστόλους ἐτίμων.
Ἀρκεῖ, φησὶ, τὰ πρότερα. Θεοδωρίτου. ταπείνωσιν ἑαυτοῦ τὴν ἐκείνων παρανομίαν ἐκάλεσε,
βεβαιῶν ἅπερ ἤδη προείρηκε, “τίς ἀσθενεῖ καὶ οὐκ ἀσθενῶ;
“τίς σκανδαλίζεται, καὶ ἐγὼ πυροῦμαι;” Ταπεινώσει— Τὸ λαβεῖν δίκην παρὰ τῶν αἰτιῶν, ταπείνωσιν οἰκείαν καλεῖ,
δεικνὺς ὡς οὐκ ἃν δίχα μεγάλης ἀνάγκης τοῦτο κατεδέξατο· δείκνυσι
δὲ ὅτι δι’ αὐτῶν πάντα ὑπομένει, καὶ τὸ ταπεινοῦσθαι καὶ
τὸ πενθεῖν, τὸ εἰπεῖν “ὁ Θεός μου,” τὸ “μου” γὰρ προσκείμενον 
τὴν διακαῆ ἀγάπην δηλοῖ τοῦ Χριστοῦ. Καὶ πενθήσω πολλοὺς τῶν προημαρτηκότων. Ὄρα ἀποστολικὴν ἀρετήν· μηδὲν συνειδὼς ἑαυτῷ κακὸν, ὑπὲρ
τῶν τοῖς ἄλλοις πλημμελουμένων, πενθεῖ· οὐκ εἶπε δὲ πάντας,
ἀλλὰ πολλούς· καὶ οὐδὲ τούτους δηλοῖ, μετανοίας χώραν διδοὺς, 
καὶ ὅπως μὴ γένωνται ἀναισχυντότεροι. Καὶ μὴ μετανοησάντων.
Ποῦ εἰσιν οἱ Ναυατιανοί;

 
Ἐπὶ τῇ ἀκαθαρσίᾳ. Ἀκαθαρσία δύναται ἐπὶ ἑκάστης ἁμαρτίας λέγεσθαι, οὐδὲν γὰρ
ἁμαρτίας εἰδεχθέστερον. τρίτον τοῦτο ἔρχομαι πρὸς ὑμᾶς. Ἦν δεύτερον ἀπελθών· εἰ οὖν καὶ νῦν ἔλθω, τρίτον ἔρχομαι, καὶ 
τι τοῦτο; ὥσπερ, φησὶν, ἔπι στόματος δύο καὶ τριῶν μαρτύρων
ἅπαν ῥῆμα ἀμφίβολον ἵσταται καὶ πέρας λαμβάνει, οὕτως ἐπὶ
δύο καὶ τριῶν μου παρουσιῶν ἅπαν ῥῆμα ἀπειλητικὸν σταθήσεται
καθ’ ὑμῶν, καὶ πέρας λήψεται· ὅρα δὲ ὅτι ταῖς παρουσίαις ἀντὶ
μαρτύρων εχρησατο. Καὶ ἤδη προεῖπον, καὶ νῦν προλέγω, ὥσπερ παρὼν πρὸς ὑμᾶς
τὸ δεύτερον εἶπον, ἰδοὺ καὶ ἀπὼν τὸ τρίτον προλέγω, ἰδοὺ τρεῖς
ἄλλοι μάρτυρες· ἦσαν μὲν αἱ δύο μαρτυρίαι καὶ ἡ μέλλουσα
ἔσεσθαι, δύο καὶ τρεῖς μάρτυρες· ἰδοὺ πάλιν ἄλλοι τρεῖς μάρτυρες,
τὸ δὶς παρὼν προειπεῖν, καὶ νῦν ἅπαξ ἐν τῇ ἀπουσίᾳ· 
εὐφυῶς δὲ τὴν γραφὴν τὴν περὶ τῶν μαρτύρων ἐξέλαβεν εἴς τε
τὰς τρεῖς παρουσίας, καὶ εἰς τὰς τρεῖς παραγγελίας. Οἰκουμενίου. τοῖς μὲν ἡμαρτηκόσιν, ἵνα διορθώσωνται, τοῖς
δὲ λοιποῖς πᾶσιν, ἵνα μάρτυρες εἶεν, ὅτι, φησὶ, παρ’ ἐμὲ οὐδὲν, ἐὰν
μὴ μετανοήσαντας τιμωρήσωμαι. Ὅτι ἐὰν ἔλθω εἰς τὸ πάλιν. Τί προείρηκας καὶ νῦν τι γράφεις; ὅτι, φησὶν, “ἐὰν ἔλθω εἰς
“τὸ πάλιν,” τουτέστι τὸ ἄλλο ἅπαξ “οὐ φείσομαι.” Ὅρα δέ·
οὐκ εἶπε, τιμωρήσομαι, ἀλλ’ ὡς πατὴρ οὐ φείσομαι, δεικνὺς ὅτι
ἔτι φείδεται, καὶ ταῦτα σφαλλομένων. Ἐπεὶ δοκιμὴν ζητεῖτε τοῦ ἐν ἐμοὶ λαλοῦντος Χριστοῦ. Δοκιμὴν, πεῖραν, οὐ διὰ τοῦτο δὲ ἐκόλαζεν ὡς δοκιμὴν δώσων,
ἀλλ’ ὅτι ἡμάρτανον· τοῦτο δὲ εἴρηται κατὰ τῶν λεγόντων ὅτι ἡ
παρουσία αὐτοῦ ἀσθενής· ἐπειδὴ γὰρ, φησὶ, θέλετε δοκιμάσαι εἰ
ἐν ἐμοὶ λαλεῖ ὁ Χριστός· ὥσπερ γὰρ ἔρημόν με τοῦ Χριστοῦ, 
οὐτῶ σκώπτετε. Θεοδωρίτου. Πεῖραν λαβεῖν, ὡς ἔοικε, βούλεσθε τοῦ ἐν ἐμοὶ
φθεγγομένου Χριστοῦ, καί τοι σαφῶς αὐτοῦ μαθόντες τὴν δύ-
ναμιν. Ὃς εἰς ὑμᾶς οὐκ ἀσθενεῖ. Τί βούλεται ἡ προσθήκη τοῦ “εἰς ὑμᾶς” καὶ τοῦ “ἐν ὑμῖν;”
οὐ γὰρ πρὸς αὐτοὺς μόνον ἔλεγε, πεῖραν ἔχετε ἀφ’ ὧν πεπόνθατε,
ὅτι οὐκ ἀσθενὴς ὁ Χριστὸς, ἣ ὅτι τέως, ἐν ὑμῖν φησὶ, τοῖς καὶ
διορθωθῆναι δυναμένοις, τὴν δύναμιν ἐπιδείκνυσι· τοὺς γὰρ ἀνίατα 
νοσοῦντας ἔκει τιμωρήσεται. Καὶ γὰρ εἰ ἐσταυρώθη ἐξ ἀσθενείας. “Καὶ γὰρ εἰ ἐσταυρώθη ἐξ ἀσθενείας,“ πολλοὶ θορυβοῦνται
τῶν μὴ τῇ δυνάμει τῶν λέξεων προσεχόντων. Ὅρα οὖν, ἀσθενείας
τρόποι τρεῖς. εἷς ὁ τῶν σωματικῶν νοσημάτων· δεύτερος τὸ περὶ 
τὴν πίστιν σαθρὸν, ὡς αὐτός φησι, “τὸν δὲ ἀσθενοῦντα τῇ πίστει
“προσλαμβάνεσθε·” τρίτος ὁ τῶν διωγμῶν καὶ πειρασμῶν. καὶ
γὰρ καὶ ταῦτα ἀσθένειαν ὁ Παῦλος καλεῖ, ὡς ἐκεῖ, “ἡ γὰρ δύνα-
“μίς μου ἐν ἀσθενείᾳ τελειοῦται,“ τουτέστιν ἐν διωγμοῖς καὶ
κινδύνοις· καὶ πάλιν, “διὸ εὐδοκῶ ἐν ἀσθενείαις,” καὶ ἑρμηνεύων 
αὐτὸ ἐπάγει “ἐν ὕβρεσιν, ἐν διωγμοῖς, ἐν ἀνάγκαις·” καὶ πάλιν,
“ὅταν ἀσθενῶ,” τουτέστι, διώκωμαι, “τότε δυνατός εἰμι,” ὡς
τότε μάλιστα τῆς χάριτος ἐφιζανούσης. κατὰ τοῦτον οὖν τῆς
ἀσθενείας τὸν τρόπον ἐσταυρώθη ὁ Κύριος, ἐπιβουλὴν ὑπομείνας,
καὶ κίνδυνον, καὶ ὕβριν· ἀλλ’ ὅμως, φησὶν, οὐ παρέβλαψε τοῦτο 
τὴν δύναμιν αὐτοῦ. Ἤ οὕτως. ἀσθένειαν, φησὶ, τὴν δοκοῦσαν τοῖς
ἀπίστοις, ὡσεὶ ἔλεγεν, εἰ καὶ κατὰ τῶν ἀπίστων λόγον “ἐξ
“ἀσθενείας ἐσταυρώθη,” δηλαδὴ τοῦτο κατὰ συγχώρησιν διδοὺς,
“ἀλλὰ ζῇ,” φησὶν, “ἐκ δυνάμεως Θεοῦ.” ἀκούων δυνάμεως Θεοῦ,
μὴ τοῦτο τὸ ἀνόσιον ὑπονοήσῃς, ὅτι αὐτὸς ἠτόνει ζωογονῆσαι τὴν 
ἰδίαν σάρκα, καὶ διὰ τοῦτο τῆς δυνάμεως τοῦ Πατρὸς χρεία γέγονεν·
εἰ γὰρ Χριστὸς Θεοῦ δύναμίς ἐστι, καὶ Θεοῦ σοφία, πῶς
ἠτόνει ἡ τοῦ Θεοῦ δύναμις, καὶ ταῦτα εἰς τὴν οἰκείαν σάρκα· ὁ
καὶ ἄλλοις ζωὴν διδοὺς, μᾶλλον δὲ ἅπασιν; ἀλλ’ ἀδιαφόρως ὁ
Παῦλος καὶ τὰ τοῦ Πατρὸς τοῦ Υἱοῦ λέγει, καὶ ἔμπαλιν τὰ τοῦ 
Υἱοῦ τοῦ Πατρός· ὅτι γὰρ αὐτὸς ὁ Χριστὸς αὐτὴν ἀνέστησεν,
ἄκουσον αὐτοῦ λέγοντος, “λύσατε τὸν ναὸν τοῦτον, καὶ ἐγὼ ἐν
τρισὶν ἡμέραις ἐγερῶ αὐτόν. Εἰ δὲ ὅπερ αὐτὸς ὁ Υἰὸς
εἰργάσατο, τοῦτο ἐκ τοῦ Πατρὸς γενέσθαι λέγει ὁ Παῦλος, μὴ
θορυβηθῇς, οἶδε γὰρ αὐτὸν εἰπόντα, “πάντα τὰ τοῦ Πατρός μου 

 
ἐμά ἐστι, καὶ πάντα τὰ ἐμὰ σά ἐστι, πρὸς τὸν Πατέρα
εἰρηκότα. Εἰ γὰρ τοῦ σταυροῦ τὸ πάθος ὑπέμεινε διὰ θνητὴν τοῦ σώματος
φύσιν, οὐδὲν πρὸς τὴν δύναμιν παρεβλάβη, ἐπειδὴ ἐσταυρώθη,
οὕτως οὐδὲ ἡμεῖς ἐπειδὴ διωκόμεθα καὶ ὑβριζόμεθα· διὸ ἐπάγει 
“ἐν ἀυτῷ” Καὶ γὰρ ἡμεῖς ἀσθενοῦμεν ἐν αὐτῷ. Ἐν αὐτῷ, τουτέστι, δι’ αὐτὸν καὶ δία τὸ κήρυγμα αὐτοῦ
ἀσθενοῦμεν ἐν τοῖς διωγμοῖς καὶ τοῖς κινδύνοις, ἀλλ’ ὥσπερ τῶν
σκυθρωπῶν αὐτῷ κοινωνοῦμεν, οὕτω καὶ τῶν φαιδρῶν κοινωνήσομεν· 
ὅθεν ἐπάγει, “ἀλλὰ ζησόμεθα σὺν αὐτῷ.” Ὁμοίως νόησον καὶ τοῦτο τῷ ἄνω, “ἀλλὰ ζῇ ἐκ δυνάμεως
“Θεοῦ·” τὸ δὲ εἰς ὑμᾶς, οἷον ὑμῖν ζήσομεν, τουτέστιν εἰς τὴν
ὑμῶν ὠφέλειαν ἣ δι’ ὑμᾶς, ἐπειδὴ, φησὶν, ἐπετρέψαμεν ὑμᾶς, ἣ
σὺν ὑμῖν ζήσομεν τότε. Ἑαυτοὺς δοκιμάζετε. Ὁρᾷς οἷον κατασκευάζει, καὶ τί λέγω, φησὶ, περὶ ἐμαυτοῦ,
ὅτι ὁ Χριστὸς ἐν ἐμοὶ λαλεῖ, καὶ ὑμεῖς γὰρ αὐτοὶ, εἰ μή τι ἀδόκιμοι
γεγόνατε, ἔχετε ἐν ἑαυτοῖς τὸν Χριστόν· εἰ δὲ ὑμεῖς, πολλῷ
μᾶλλον, φησὶν, ἐγώ· ἑαυτῶν τοιγαροῦν ἀπόπειραν ποιεῖσθε, μή 
τι ἐκ τῶν ὀρθῶν παρετράπη δογμάτων, τῇ τῶν ψευδαποστόλων
διδαχῇ. Πῶς δ᾿ ἃν γνοίησαν; ἐκ τῶν σημείων ὧν ἐποίουν, εἰ ἔτι ποιῶ
αὐτὰ, φησὶν, “εἰ μή τι ἀδόκιμοι ἐστε.” ἐνταῦθα καὶ εἰς βίον
πονηρὸν αὐτοὺς αἰνίττεται· δεῖ γὰρ καὶ πίστεως καὶ βίου πρὸς τὰ 
σημεῖα· εἰ οὖν καὶ ἐστὲ ἐν τῇ πίστει, μὴ καὶ βίον δὲ τῆς πίστεως
κατάλληλον ἐπιτηδεύετε, φησὶν, ἀδόκιμοι ἐστε, καὶ Χριστὸς ἐν
ὑμῖν οὐκ ἔστιν, οὐδὲ διὰ τῶν σημείων δείκνυσι παρὼν πρὸς ὑμᾶς. Εἰ μή τι ἀδόκιμοί ἐστε. Εἰ δὲ ὅλως ὑμεῖς μὴ ἐστὲ ἀδόκιμοι, ἐλπίζω ὅτι διὰ τῆς εἰς 
ὑμᾶς τιμωρίας γνώσεσθε ὅτι ἡμεῖς οὐκ ἐσμὲν ἀδόκιμοι· ἔδει μὲν
οὖν ἄλλῳ τρόπῳ γνῶναι ὑμᾶς καὶ εἰδέναι, ὅτι δόκιμοί ἐσμεν,
ἐπειδὴ δὲ οὐ βούλεσθε, διὰ τῆς ὑμῶν τιμωρίας τοῦτο γνώσεσθε. Εὔχομαι δὲ πρὸς τὸν Θεόν. Ὅρα φιλόσοφον γνώμην κατεφρονεῖτο, ἐκωμῳδεῖτο ὡς οὐδὲν
δυνάμενος, ἀλλ’ ἐν γράμμασι μόνον κομπάζων, καὶ οὐ μόνον ἀναβάλεται
διὰ τῆς κατ’ ἐκείνων τιμωρίας τὴν οἰκείαν ἰσχὺν φανερῶσαι,
ἀλλὰ καὶ εὔχεται μὴ ἐμπεσεῖν ποτε εἰς ἀνάγκην τοῦ ταύτην 
ἐπιδεῖξαι. Οὐχ ἵνα ἡμεῖς δόκιμοι φανῶμεν. Ἐκ γὰρ τοῦ μὴ ἁμαρτεῖν αὐτοὺς οὐκέτι τὴν τιμωρητικὴν ἐπεδείκνυτο
δύναμιν, καὶ πάλιν ὡς ἀδόκιμος καὶ ἀνίσχυρος ἐκρίνετο. Ἡμεῖς δὲ ὡς ἀδόκιμοι ὦμεν. Καλῶς τὸ “ὡς ἀδόκιμοι·” οὐ γὰρ τῇ ἀληθείᾳ ἤμελλεν, ἐπεὶ
μὴ τιμωρεῖται μὴ ἁμαρτάνοντας, ἀδόκιμος γίνεσθαι, ἀλλὰ καὶ
μάλιστα δόκιμος, ἀλλὰ διὰ τὴν τῶν πολλῶν ὑπόληψιν εἶπε τὸ
“ὡς ἀδόκιμοι.” Οὐ γὰρ δυνάμεθά τι κατὰ τῆς ἀληθείας. ᾿Εάν τις ἀληθῶς βιοῖ, φησὶ, καὶ εὐσεβῶς· ἀλήθειαν γὰρ νῦν
τὴν εὐσέβειαν καλεῖ, ὡς νόθου ὄντος τοῦ δυσσεβοῦς βίου· οὐδὲ εἰ
βουλόμεθα ἐπαγαγεῖν τιμωρίαν δυνάμεθα· οὐ συνεργεῖ γὰρ ὁ Θεός.
οὐ γὰρ κατὰ τῆς ἀληθείας οἷον εὐσεβείας τι ἰσχύομεν· ἡ δὲ ἰσχὺς
ἡμῶν ὑπὲρ αὐτῆς, ἵνα τοὺς μὴ κατ’ αὐτὴν ζῶντας διὰ τῆς τιμωρίας 
ἀναγκάζωμεν αἱρεῖσθαι αὐτήν. Χαίρομεν γὰρ ὅταν ἡμεῖς ἀσθενῶμεν. Ἐπεὶ μὴ δύναμαι καὶ βουλόμενος κατὰ τῆς ἀληθείας· ἄρα
ἀλγῶ ὑπὲρ τούτου; οὐμενοῦν· χαίρω γὰρ ὅταν ἡμεῖς ἀσθενεῖς
νομιζώμεθα ἐκ τοῦ μὴ ἐπάγειν τιμωρίαν· ὑμεῖς δὲ ἰσχυροὶ ἐκ τοῦ 
ἀνάλωτοι εἶναι τῇ τιμωρητικῇ μου δυνάμει διὰ τὸ βιοῦν ὀρθῶς. Τοῦτο δὲ καὶ εὐχόμεθα. Ἄρα οὖν μόνον χαίρομεν· “καὶ εὐχόμεθα” μὲν οὖν “τὴν ὑμῶν
“κατάρτισιν,” τουτέστιν εὐδοκίμησιν. καὶ τὸ ἀπηρτίσθαι ἐν βίῳ
καὶ δόγμασι χρηστοῖς, ἢ ἵνα σφαλλομένους τιμωρούμενοι δόξωμεν 
εἶναι δυνατοί. Διὰ τοῦτο ταῦτα ἀπὼν γράφω.
Ἐπειδὴ σφόδρα ἐπέπληξεν αὐτοῖς πανταχοῦ μὲν, μάλιστα δὲ

 
ἐν τῷ τέλει τῆς Ἐπιστολῆς, ὥσπερ ἀπολογεῖται, κα φησι· διὰ
τοῦτο οὕτως ἔγραψα, ὡς βουλόμενος ἄχρι τῶν γραμμάτων εἰναι
τὴν ἀποτομίαν, καὶ μὴ ἐν ἔργοις ἐπιδειχθῆναι. Κατὰ τὴν ἐξουσίαν ἢν ἔδωκέ μοι ὁ Κύριος. Ὥστε κἂν κολάζω, φησὶν, οὐκ ἐγὼ κολάζω, ἀλλὰ διαμέσου 
ἐμοῦ ὁ ταύτην μοι δεδωκὼς τὴν ἐξουσίαν Χριστός. Ὅρα δὲ, ἐν
τῷ ἀπολογεῖσθαι φοβερώτερον τὸν λόγον εἰργάσατο. τι οὖν εἴποι
τις αὐτῷ; διὰ τοῦτο εἴληφας ἐξουσίαν, ἵνα τιμωρῇ τοὺς ἀνθρώπονς
τοὺς κατ’ εἰκόνα Θεοῦ, καὶ εἰς τοῦτό σε ὅλως κατέστησεν ὁ
φιλάνθρωπος Χριστός; οὐκ εἰς καθαίρεσιν, φησὶ, καὶ ἄλεθρον 
ψυχῶν εἴληφα τὴν ἐξουσίαν, ἀλλ’ εἰς οἰκοδομήν· αὐτὸ γὰρ τοῦτο
τὸ τοὺς αἰτίους τιμωρεῖσθαι οἰκοδομεῖν ἐκκλησίας ἐστίν· ἀσφαλεστέρων
τῶν λοιπῶν καὶ δοκιμωτέρων διὰ τῆς τιμωρίας γινομένων. Λοιπὸν, ἀδελφοὶ, χαίρετε. Μετὰ τὸ ἐμὲ, φησὶ, τὸ ἐμαυτοῦ ποιῆσαι, τουτέστι συμβουλεῦσαι, 
ἀπειλῆσαι, ὑπόλοιπόν ἐστι τὸ καὶ ὑμᾶς τὰ ἀφ’ ὑμῶν
συνεσενέγκαι. τὸ δὲ “χαίρετε” ἐστὶν χαρήσεσθε δὲ διορθούμενοι
νῦν τε καὶ ἐν τῷ μέλλοντι. Καταρτίζεσθε.
Οἱον τέλειοι γίνεσθε, ἀναπληροῦτε τὰ λείποντα. 
Παρακαλεῖσθε. Ἐπειδὴ πολλοὶ ἦσαν οἱ πειρασμοὶ, φησὶ, παρακαλεῖσθε ὑφ’
ἑαυτῶν καὶ ὑφ’ ἄλλων, ἔτι δὲ ὑπὸ τῆς συνειδήσεως εἰς βελτίω
μεταβολήν. Εἰρηνεύετε. 
Τοῦτο καὶ ἐν τῇ πρώτῃ Ἐπιστολῇ ἐν προοιμίοις ᾔτησε· διεστασίαζον
γὰρ πρὸς ἑαυτούς· τί δὲ βούλεται τό τε αὐτὸ φρονεῖν
καὶ εἰρηνεύειν; ὅτι ἔνι τὸ αὐτὸ μὲν φρονεῖν ἐν τοῖς δόγμασι, μὴ
εἰρηνεύειν δὲ πρὸς ἑαυτούς. Καὶ ὁ Θεὸς τῆς ἀγάπης καὶ εἰρήνης ἔσται μεθ’ ὑμῶν. 
“Θεὸς ἀγάπης,” ὁ Θεὸς χρηματίζει διὰ τὸ ἠγαπηκέναι ἡμᾶς,
“εἰρήνης” δὲ διὰ τὸ εἰρηνεῦσαι τὰ ἐν οὐρανῷ τοῖς ἐν γῇ· ἐκ δὲ τῆς
ἀγάπης ἡ εἰρήνη, “ἐὰν,” φησὶ, “ταῦτα ποιῆτε, ἔσται μεθ’ ὑμῶν
ὁ Θεός. Ἀσπάσασθε ἀλλήλους ἐν ἁγίῳ φιλήματι. Μῆ ὑπούλῳ, φησὶ, καὶ δολερῷ ὡς Ἰούδας· διὰ τοῦτο δὲ φιλοῦμεν,
ἵνα ἀναζωπυρῶμεν τὴν πρὸς ἑαυτοὺς ἀγάπην. Ἀσπάζονται ὑμᾶς— Τοὺς μὲν παρόντας διὰ φιλήματος συνάπτει, τοὺς δὲ ἀπόντας 
διὰ προσρήσεως· ἀπὸ γὰρ τοῦ αὐτοῦ πρόεισι στόματος, ὅ τε
ἀσπασμὸς καὶ ἡ πρόσρησις. Ἡ χάρις τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἐπειδὴ συνῆψεν ἅπαντας, ὅπερ ἔθος αὐτῷ καὶ νῦν ποιεῖ· ἐπεύ-
χεται αὐτοῖς τὴν χάριν τοῦ Υἱοῦ, δι’ ἧς ἔσωσε χάριτι καὶ οὐ δι’ 
ἔργων ἡμῶν, σφαγεὶς ὑπὲρ ἡμῶν· καὶ τὴν ἀγάπην τοῦ Πατρὸς, ἣν
ἠγάπησεν ἡμᾶς, τὸν μονογενῆ δοὺς ὑπὲρ ἡμῶν· καὶ τὴν κοινωνίαν
τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, οἷον τὴν μετοχὴν αὐτοῦ καὶ μετάληψιν, δι’
ἧς πάντες ἁγιαζόμεθα ἐν τῇ ἐπιφοιτήσει τοῦ παρακλήτου Θεοῦ τοῦ
Πνεύματος. SCHOLIA E COD. 216.
ΙΙ ΕΡ. AD COR. Cap. I. 3. Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς— Post ἰσχύς μου legitur: ἐπὶ δὲ φωτισμοῦ καὶ ζόφου καὶ
σκοτώσεως νοῦ, κύριος φωτισμοῦ μου καὶ σωτήρ μου, νῦν δὲ Θεὸν 
οἰκτιρμῶν καὶ παρακλήσεως. Ὄρα—ἔλεον deest. Post παρακαλῶν legitur: διὰ τοῦτο, φησὶ, παρεκλήθη, ἵνα ἐκ
τοῦ ὑποδείγματος τῆς ἐς ἐμὲ παρακλήσεως—πειρασμοῖς. Post παρακαλεῖν verba ὥστε—παράκλησις desunt. Post πλείονα verba τοῦτο δὲ—καθ’ ἑαυτὸ desunt. Post ἐμποιεῖ haec absunt ὡσεὶ ἔλεγε, περισσαὶ μὲν—οὐ γὰρ
κατ’ ἀν’. Verba πολλὴν δὲ—πάσχητε non habentur. Sic legitur θαρροῦμεν δὲ, ὅτι ὅσα ἂν πάσχητε, οὐ περιτρα- 
πήσεσθε. Καὶ Τιμόθεος. Ἀμφότεροι μὲν πρὸς αὐτοὺς ἀπεστάλησαν καὶ ὁ Τιμόθεος καὶ
ὁ Τίτος, ἀλλὰ τὸν μακάριον Τίτον οὐ συνέταξεν ἐν τοῖσδε τοῖς
γράμμασιν, ἐπειδήπερ αὐτὸν ὥρισεν εἶναι τούτων διάκονον. Δι’ 
αὐτοῦ γὰρ τήνδε πέπομφε τὴν ἐπιστολήν· ἐκκλησίαν δὲ αὐτοὺς
ὀνομάζει Θεοῦ, εἰς ὁμόνοιαν πάλιν συνάπτων. Σὺν τοῖς ἁγίοις πᾶσι. Ἁγίους αὐτοὺς καλεῖ, ἐμφαίνων ὅτι εἰ τις γεώδης, ταύτης ἐκτός
ἐστι τῆς προσρήσεως· δοκοῦσι δὲ οὗτοι σαλεύεσθαι. Διὰ τοῦτο 
καὶ κοινὴν ποιεῖται τὴν ἴασιν. Τοῦτο καὶ πρὸς Γαλάτας καὶ
Ἑβραίους γράφων ποιεῖ. Συνέταξε δὲ αὐτοῖς καὶ ἅπαντας τοὺς ἐν τῶ ἔθνει πεπιστευκότας,
ἓν σῶμα πάντας ἀποφαίνων τοὺς τῆς σωτηρίας ἠξιωμένους. Ὁ παρακαλῶν. Σημειῶσον ὅτι οὐκ εἶπεν ὁ μὴ ἐῶν ἡμᾶς θλίβεσθαι, ἀλλ’ ὁ ἐν
τῷ θλίβεσθαι παρακαλῶν· τοῦτο γὰρ καὶ τοῦ Θεοῦ τὴν δύναμιν
δείκνυσι, καὶ τῶν θλιβομένων αὔξει τὴν ὑπομονήν· καὶ οὐκ εἰπεν ὁ
παρακαλέσας, ἀλλ’ ὁ παρακαλῶν· οὐ γὰρ ἅπαξ ἣ δὶς ἣ τρὶς, καὶ 
ἐν πάσῃ θλίψει, οὐ γὰρ ἐν τῇδέ ἢ τῇδε, φησὶν, ἀλλ’ ἐν πᾶσι δη-
λαδὴ καὶ ἀεί. Ἀλλ’ αὐτοὶ— Ἐαυτῶν ἀπέγνωμεν παντελῶς, ἵνα τὴν ἐλπίδα ἐπὶ μόνῳ Θεῷ
σχῶμεν· ὁ δὲ ἑαυτοῦ προαπογινώσκων, πῶς ἃν οἰκείᾳ βουλῇ ἢ 
δυνάμει ἣ ἀπολογίᾳ σώζεσθαι ἐλπίσοι, ὡς ἐξ ἀκολούθου τὸ ἅπαν
ἑαυτοῦ ἐκδοῦναι Θεῶ. Τί ἐστι, τὸ “ἀπόκριμα;” τὴν ψῆφον, τὴν προσδοκίαν, τὴν
κρίσιν τοιαύτην ἠφίει τὰ πράγματα φωνήν τοιαύτην ἀπόκρισιν
ἐδήλου τὰ συμβάντα, ὅτι ἀποθανούμεθα πάντως, οὐ μὴν μέχρι 
τῆς πείρας ἐξέβη τοῦτο, ἀλλὰ μέχρι τῆς ὑπονοίας ἔστη τῆς ἡμετέρας·
ἡ μὲν γὰρ τῶν πραγμάτων φύσις τοῦτο ἀπεφήνατο, ἡ δὲ
τοῦ Θεοῦ δύναμις οὐκ ἀφῆκε τὴν ἀπόφασιν εἰς ἔργον ἐλθεῖν, ἀλλ’
ἐν τῇ διανοίᾳ μόνῃ τῇ ἡμετέρᾳ, καὶ ἐν τῇ προσδοκίᾳ τοῦτο συμβῆναι
συνεχώρησε· διό φησιν “ἐν ἑαυτοῖς τὸ ἀπόκριμα τοῦ θανά- 
“του ἐσχήκαμεν,” οὐκ ἐν τῇ πείρᾳ. Τοῦτο δὲ γέγονε διὰ τὸ μὴ
πεποιθέναι ἡμᾶς, φησὶν, ἰδίᾳ δυνάμει ἣ βουλῇ, ἀλλ’ ἐπὶ μόνῳ
αὐτῷ, ὅτι καὶ τὰ παρ’ ἡμῖν ἀνέλπιστα καὶ ἀδύνατα, αὐτῷ ῥᾴδια
καὶ δυνατά· τοῦτο δὲ φησὶ τὸν Θεὸν πεποιηκέναι οὐχ ὡς αὐτοῦ
τοῦ Παύλου δεομένου τοῦτο μαθεῖν· τίς γὰρ πλέον αὐτοῦ ᾔδει τὸ 
δεῖν ἐπὶ τῷ Θεῷ μόνῳ ἐλπίζειν, ἀλλ’ ἵνα δι’ ἡμῶν πολλοὶ ὠφεληθῶσι
πρὸς τοῦτο· εἰπὼν δὲ “τῷ ἐγείροντι τοὺς νεκροὺς,” ἐμφαίνει
τὸ τοῦ κινδύνου μέγεθος. Caetera ut in Cod. 223. Ὑμῶν ἕνεκεν τοῖς παντοδαποῖς περιπίπτομεν πειρασμοῖς· εἰ
γὰρ προσφέρειν ὑμῖν τὸ σωτήριον οὐκ ἠβουλόμεθα κήρυγμα, οὐδεὶς 
ἃν ἡμῖν ἐπήνεγκε τὰ παθήματα. Ἐπειδὴ δὲ τῆς ὑμετέρας προμηθούμεθα
σωτηρίας, παρὰ μὲν τῶν ἐναντίων τὴν τῶν σκυθρωπῶν
δεχόμεθα προσβολὴν, παρὰ δὲ τοῦ δεσπότου Θεοῦ τὴν ψυχαγωγίαν
καρπούμεθα, ὥστε καὶ τούτων κἀκείνων δι’ ὑμᾶς ἀπολαύομεν,

 
κοινωνεῖτε δὲ ἡμῖν ἀμφότερα, ἅτε δὴ τὰ καθ’ ἡμᾶς οἰκειούμενοι
διὰ πολλῶν ἐνέφηνε τοῦ κινδύνου τὸ μέγεθος· καἰ γὰρ τὸ “ἐβαρή-
θημεν, καὶ τὸ ὑπὲρ δύναμιν, καὶ τὸ “καθ’ ὑπερβολὴν,
τοῦτο σημαίνει· καὶ πρὸς τούτοις καὶ τὸ “ἐξαπορηθῆναι καὶ τοῦ
“ζῆν·” λέγει δὲ τοῦτο, ὅτι τοσοῦτος ἦν ὁ κίνδυνος, ὡς ἀπορή- 
σαντας ἡμᾶς ἀπαγορεῦσαι καὶ τὸ ζῆν· οτͅμαι δὲ αὐτὸν τὴν κατὰ
Δημήτριον τὸν ἀργυροκόπον στάσιν δηλονότι. Ἐν τῇ Ἀσίᾳ. Οὕτως ἦν, φησὶν, ὁ πειρασμὸς μέγας, ὥστε καὶ αὐτοῦ τοῦ ζῆν
ἐκδιωχθῆναι ἡμᾶς. Ἴνα ἐκ πολλῶν προσώπων . Tουτέστιν, ἵνα κοινὴν τὴν χάριν ἐμοί τε καὶ ὑμῖν παράσχῃ,
ἤτοι διὰ πολλῶν προσώπων τῶν ὑμετέρων δηλονότι, εὐχαριστηθῇ ὁ
Θεὸς ὑπὲρ τῆς εἰς ἐμὲ χάριτος. τούτου γὰρ γινομένου, πολλοὶ τὸν
Θεὸν ὑμνήσουσιν ἐφ’ ἡμῖν, ὁρῶντες ἡμᾶς διὰ κινδύνων ὁδεύοντας 
καὶ τούτους διὰ τῆς θείας ῥοπῆς διαφεύγοντας. Ἡ γὰρ καύχησις ἡμῶν. Η καύχησις ἡμῶν, φησὶν, αὕτη ἐστί. τὸ συνειδὸς ἡμῶν
μαρτυροῦν ἡμῖν ἀγαθὰ, “ὅτι ἐν ἁπλότητι καὶ ει’λικρινείᾳ” τουτέστιν
ἄνευ δόλου, ἄνευ καλύμματός τινος καὶ ὑποκρίσεως, “ οὐκ ἐν 
“σοφίᾳ σαρκικῇ,” τουτέστιν, οὐκ ἐν δεινότητι καὶ στροφῇ λόγων
συσκιαζούσῃ τὴν ἀλήθειαν “ἀνεστράφημεν, ἀλλ’ ἐν χάριτι
“Θεοῦ,” τουτέστι σημείοις καὶ τέρασιν, ἅτινά ἐστι χαρίσματα
τοῦ Θεοῦ. Ὅτι καύχημα ὑμῶν ἐσμέν. Εἰ γὰρ τοιοῦτος, φησὶ, δειχθῶ, ο7ον εἴρηκα ἐν τῇ ἡμέρᾳ τοῦ
Κυρίου, τουτέστιν ἐν τῇ κρίσει, “καύχημα ὑμῶν ἐσμεν,” ὅτι
τοιούτων, φησὶν, ηὐπορήσατε διδασκάλων· τῶν οὐδὲν ἀνθρώπινον
διδαξάντων, καὶ ἡμεῖς δὲ ἐν ὑμῖν καυχησόμεθα ὅτι τοιούτων —
Caetera ut in 223. Καὶ ταύτῃ τῇ πεποιθήσει ἐβουλόμην. “Καὶ ταύτῃ τῇ πεποιθήσει,” φησὶ, τουτέστι, τὸ καυχᾶσθαι
ἐφ’ ὑμῖν τὸ καύχημα ἡμῶν εἶναι, τὸ ἀγαπᾷν ὑμᾶς, τὸ μηδὲν
ἑαυτῷ πονηρὸν συνειδέναι. ’* Ἐβουλόμην πρὸς ὑμᾶς ἐλθεῖν τὸ πρό-

 
“τερον, ἵνα διπλῆν χάριν ἔχητε,” καὶ τὴν διὰ τῶν γραμμάτων,
καὶ τὴν διὰ τῆς παρουσίας· χάριν δὲ τὴν χαρὰν λέγει. Οὐ γὰρ ἄλλα γράφομεν ὑμῖν. “Οὐ γὰρ ἄλλα,” φησὶ, τουτέστι ξένα καὶ ἀλλότρια ἡμῶν
ἐγράφομεν ὑμῖν, ἀλλ’ ἐκεῖνά φησιν ἐγράφομεν ὑμῖν, ἃ ἀναγιγνώσκετε, 
τουτέστιν ἃ ὑπομιμνήσκεσθε εἶναι παρ’ ἡμῖν· ἀνάγνωσις
γάρ ἐστιν ἡ ὑπόμνησις ἡ ἄνωθεν γνῶσις· καὶ τί λέγω ταῦτα;
ἀλλὰ καὶ ἅτινα ἐπιγινώσκετε εἶναι ἡμῶν ἴδια, μήτε ὑπομνησθῆναι
δεόμενοι, διὰ τὸ πρόδηλον αὐτῶν, ἀλλ’ ἀκριβῶς εἰδότες καὶ πρὸ
ὑπομνήσεως· “ἐλπίζω δὲ ὅτι καὶ ἕως τέλους ἐπιγνώσεσθε, καθὼς 
“καὶ ἐπέγνωτε ἡμᾶς” τοιούτους ὄντας, οἵους αἱ ἐπιστολαὶ δηλοῦσι,
καὶ ὁ παρελθὼν ἐγγυᾶται βίος, καθὼς ἐκ μέρους φησὶν,
ἔγνωτε. Τοῦτο οὖν βουλευόμενος. “Τοῦτο τοῦτο οὖν βουλευόμενος,” τὸ ἐλθεῖν πρὸς ὑμᾶς τίνος ἕνεκεν 
οὐκ ἦλθον; ἄρα ὡς ἐλαφρὸς καὶ εὐρίπιστος τοῖς οἰκείοις ἐναντιούμενος
λόγοις; μὴ γένοιτο, ἀλλὰ τι τὸ αἴτιον; ὅτι ἃ βουλεύομαι,
φησὶν, οὐ κατὰ σάρκα βουλεύομαι, ἵνα ᾖ παρ’ ἐμοὶ τὸ ναὶ, ναὶ,
καὶ τὸ οὒ οὔ· ὅπερ αὐτὸς ἐρωτηματικῶς τέθεικε· ὃ δὲ λέγει, τοιοῦτόν
ἐστιν· ὁ σαρκικὸς ἄνθρωπος, καὶ κατὰ σάρκα βουλευόμενος, ὁ 
δὲ ὑπὸ τοῦ πνεύματος ἀγόμενος οὐκ ἔχει ἐξουσίαν βαδίζειν ὅπου
θέλει, ἀλλ’ ἐκεῖνα ἀναγκάζεται ποιεῖν, ἃ βούλεται τὸ Πνεῦμα,
ὤστε οὐχ ὡς εὐρίπιστος καὶ ἐλαφρὸς ἐλθεῖν ὑπερεθέμην, ἀλλὰ τοῦ
Πνεύματος ἀλλαχοῦ εἴπερ ἐβουλόμην ἄξαντος. Ὄρα δὲ σοφίαν, ὅπερ οἱ λοιδοροῦντες πρόφασιν διαβολῆς ἐποιοῦντο 
τὸ ὑποσχόμενον μὴ ἐλθεῖν· τοῦτο αὐτὸς πρόφασιν ἐγκωμίου
ποιεῖται, τὸ μὴ ἐξουσιάζειν ἑαυτοῦ, ἀλλ’ ἄγεσθαι ὑπὸ τοῦ Πνεύματος
ὅπου αὐτῷ δόξει. Καὶ δοὺς τὸν ἀρραβῶνα τοῦ πνεύματος. Διὰ μέντοι τοῦ ἀρραβῶνος ᾐνίξατο τῶν δοθησομένων τὸ μέγεθος. 
Ὁ γὰρ ἀρραβὼν μικρόν τι μέρος ἐστὶ τοῦ παντός· εἶτα
διδάσκει σαφέστερον τί δήποτε προτέρους μὲν αὐτοὺς ἰδεῖν ἠβουλήθη,
μετὰ Μακεδόνας δὲ παραγενέσθαι πρὸς αὐτοὺς ἐπηγγεί-
λατο. Πιστὸς δὲ ὁ Θεός. Ἀντίθεσιν ἀνακύπτουσαν λύει· εἰ οὐκ ἔστι, φησὶ, παρὰ σοὶ τὸ
ναὶ καὶ οὐ, ἀλλὰ ἃ νῦν λέγεις ἀνατρέπεις μετὰ ταῦτα, ὥσπερ ἐπὶ
τῆς ἐπιδημίας τῆς σῆς ἐποίησας· οὐαὶ ὑμῖν, μήποτε καὶ ἐν τῷ
κηρύγματι τοῦτο γέγονεν. ἵνα οὖν μὴ ταῦτα ἐννοοῦντες ταράττονται, 
φησὶν ὅτι οὐκ ἐπὶ τοῦ κηρύγματος οὕτως ἐγένετο· τὰ μὲν
γὰρ ἀνθρώπινα οἷόν τε διαψευσθῆναι, τὰ δὲ τοῦ Θεοῦ οὐχ οὕτως·
διὸ, φησὶ, “πιστὸς ὁ Θεὸς,” τουτέστιν, ἀληθής. μὴ οὖν ὑποπτεύετε
τὰ ἐκείνου οὕτως· οὐδὲν γὰρ ἐν αὐτοῖς ἀνθρώπινον ὑπάρχει. Ὁ γὰρ τοῦ Θεοῦ υἱὸς Ἰησοῦς Χριστός. Ἐπειδὴ εἶπε λόγον, ἐπάγει λοιπὸν, ποῖον λόγον φησὶ, τὸ δὲ
ναὶ καὶ τὸ οὓ τοῦτο σημαίνει· οὐκ ἀνέτρεψα, φησὶν, ἃ πρότερον
εἴπομεν τῷ κηρύγματι, οὐδὲ νῦν μὲν τοῦτο, νῦν δὲ ἐκεῖνο διελέχθην
ὑμῖν, “ἀλλὰ ναὶ ἐν αὐτῷ γέγονε,” τουτέστιν, ὅπερ εἰπον· ἀπαρασαλεύτως
καὶ βεβαίως ὁ λόγος μένει· “ὅσαι γὰρ ἐπαγγελίαι 
“Θεοῦ, ἐν αὐτῶ τὸ ναὶ, καὶ ἐν αὐτῶ τὸ ἀμὴν, τῷ Θεῷ πρὸς δόξαν
“δι’ ἡμῶν·” ἐπειδὴ γὰρ, φησὶν, ἐν τῷ κηρύγματι πολλά ἐστι τὰ
ἐπαγγελλόμενα, οἷον ἀνάστασις νεκρῶν, υἱοθεσία, τὰ μέλλοντα
ἀγαθά φησιν οὑν, οὐ μόνον τὸ κήρυγμα ἀεὶ ὡσαύτως ἔχει καὶ
κεκήρυκται, ἀλλὰ καὶ αἱ ἐν αὐτῷ ἐπαγγελίαι· οὐ γὰρ ἐγένετο 
αὐταῖς καὶ οὔ· τουτέστιν, οὐ ποτὲ μὲν ἀληθῆ τὰ εἰρημένα, ποτὲ
δὲ ψευδῆ, ἀλλ’ ἀεὶ ἀληθῆ. ᾿Εγὼ δὲ μάρτυρα τὸν Θεὸν ἐπικαλοῦμαι. Ἔξωθεν συνυπακουστέον, αὐτός ἐστιν ὁ πληρῶν τὰς οἰκείας
ὑποσχέσεις. ζητητέον δὲ πῶς ἄνωθεν εἰπὼν, διὰ τοῦτο μὴ ἀπεληλυθέναι, 
ὡς οὐκ ἔχων ἑαυτοῦ ἐξουσίαν, ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ Πνεύματος εἰς
ἕτερα ἀποσταλεὶς, νῦν λέγει, “ὅτι φειδόμενος ὑμῶν οὐκ ἦλθον.”
φαμὲν οὖν ὅτι ὅτε λοιπὸν ἠφήθη (sic) ὑπὸ τοῦ Πνεύματος ἀπελθεῖν,
διὰ τὸ φείδεσθαι αὐτῶν οὐκ ἀπῆλθεν· ἢ ὅτι μετὰ τῆς κωλύσεως
τοῦ Πνεύματος καὶ τοῦτο ἐκώλυσεν· ἣ ὅτι καὶ διὰ τοῦτο ἐκ 
τοῦ Πνεύματος ἐκωλύθη· ἦσαν γάρ τινες ἁμαρτήσαντες καὶ μὴ
μετανοήσαντες· περιέμενεν οὖν τὴν μετάνοιαν αὐτῶν· “φειδόμενος”
δὲ διὰ τοῦτο εἶπεν, ἐπειδὴ ἐπετέτραπτο παρὰ Θεοῦ καὶ τιμωρεῖσθαι
τοὺς ἁμαρτάνοντας. Τῷ Θεῷ πρὸς δόξαν δι’ ἡμῶν. Πληροῖ αὐτὰς δι’ ἡμῶν, τουτέστι, καὶ τῶν εἰς ἡμᾶς εὐεργεσιῶν
πρὸς δόξαν τὴν αὐτοῦ· τοῦτο γάρ ἐστι “τῷ Θεῷ πρὸς δόξαν.” ᾿Εγὼ δὲ μάρτυρα τὸν Θεὸν ἐπικαλοῦμαι. Πεῖσαι βουληθεὶς ὁ θεῖος Ἀπόστολος, ὡς ἀληθῆ τὰ λεγόμενα, 
τὸν τῶν ἐννοιῶν ἐπόπτην εἰς μαρτυρίαν ἐκάλεσεν· εἶτα κολάζει τὸ
τραχὺ τῶν εἰρημένων· σκληρὸς γὰρ ἢν καὶ ἀπειλῆς γέμων, ὅτι
φειδόμενος αὐτῶν τὴν πρὸς αὐτοὺς ὁδὸν ἀνεβάλλετο, καί φησιν,
“οὐχ ὅτι κυριεύομεν ὑμῶν·” τοῦτο δὲ ὡς ὑφορβοῦν τέθεικε· διὸ
καὶ ἐπήγαγε ταῦτα, οὐχ ὡς δεσπόζων ὑμῶν εἴρηκα. Ἀλλὰ συνεργοί ἐσμεν τῆς χαρᾶς ὑμῶν. Ἐπειδὴ γὰρ, φησὶν, ἡ χαρὰ ὑμῶν ἡμετέρα ἐστὶν, οὐκ ἦλθον,
ἵνα μὴ ἐμβάλω λύπην εἰς ὑμᾶς, ἀνακρίνων ὑμᾶς, φησὶν, ἕνεκεν τῶν
σφαλμάτων ὑμῶν κατὰ πρόσωπον, ἀλλ’ ἐμήνυσα, ἵνα διορθωθέντες
ἀπὸ τῆς ἀπειλῆς εὐφρανθῆτε. Τὸ μὴ πάλιν ἐλθεῖν ἐν λύπῃ πρὸς ὑμᾶς. Τὸ “πάλιν” εἰπὼν, δείκνυσι καὶ ἤδη λυπηθέντα αὐτὸν ἐπ’ αὐ-
τοῖς. ὁ δὲ Θεοδώρητος, τὸ “πάλιν” τῇ παρουσίᾳ οὐ τῇ λύπῃ
συνέζευκται. Εἰ γὰρ ἐγὼ λυπῶ ὑμᾶς. Εἰ καὶ λυπῶ, φησὶν, ὑμᾶς ἐν τῷ ἐπιτιμᾷν, ἐν τῷ ἀποστρέφεσθαι
ὑμᾶς· πλὴν εὐφραίνομαι δι’ αὐτὸ τοῦτο, ὅτι τοσοῦτον ὑμῖν
ἐμοῦ μέλει, ὡς δάκνεσθαι ἐκ τῆς ἀποστροφῆς καὶ λύπης.
Τίς γάρ με οὕτως εὐφραίνει, φησὶν, ὡς τῶν ἐγκαλουμένων ἡ
αἴσθησις· τεκμήριον γὰρ αὕτη τῆς ἐκ τῶν ἐγκλημάτων ἐγγινομένης 
ὠφελείας. Τοῦτο δὲ εἰπὼν ἐμφαίνει αὐτοὺς ὠφεληθέντας
ἐκ τῆς ἐπιτιμήσεως τῆς διὰ τὸν πεπορνευκότα εἰς αὐτοὺς διὰ τὴν
εἰς αὐτοὺς κοινωνίαν γενομένης· Καὶ ἔγραψα ὑμῖν τοῦτο αὐτό. Καὶ τοῦτο αὐτὸ, φησὶν, ἔγραψα ὑμῖν, ἵνα διορθώσησθε καὶ μὴ 
λύπην σχῶ ἀφ’ ὑμῶν, ἀφ’ ὣν κατορθούντων χαίρειν ἔδει· πέποιθα
γὰρ, ὅτι ἡ διόρθωσις τῶν ἀδελφῶν καὶ ἐμοὶ τίκτει χαρὰν καὶ ὑμῖν.
ἡ γὰρ ἐμὴ χαρὰ πρόφασις γίνεται καὶ ὑμετέρας χαρᾶς. ἐπεὶ
οὖν ἡ διόρθωσις τῶν ἀδελφῶν κοινῆς χαρᾶς γίνεται πρόξενος, πάνυ

 
αὐτῆς ἐρῶ, καὶ μὴ γινομένης ἀλγῶ. τοιγαροῦν τὰς ἐγκλήσεις καὶ
τὰς ἐπιτιμήσεις ἃς ἔγραψα, ἀπὸ θλίψεως καὶ συνοχῆς καρδίας
ἔγραψα, οὐχ ἵνα λυπηθῆτε σπουδάζων, ἀλλ’ ἵνα πνευματικῶς καὶ
ἐπὶ διορθώσει λυπηθῆτε. ἀλλὰ τοῦτο μὲν οὐ λέγει, ἀλλ’ ἵνα τὴν
ἀγάπην μου, φησὶ, γνῶτε· τὸ γὰρ ἐμὲ ἀδημονεῖν ἐφ’ οἷς ἁμαρτάνετε 
ὑμεῖς, δεῖγμα μεγίστης ἀγάπης. Εἰ δέ τις λελύπηκεν. Μεῖζόν τι εἰπεῖν οὐκ ἠβουλήθη καὶ δεῖξαι πᾶν τὸ σῶμα τῆς
ἐκκλησίας κοινωνῆσαν τῆς λύπης, ἀλλὰ τοὺς ἄλλους καταλιπὼν
αὐτῶν ἐμνημόνευσε μόνον· τοῦτο γὰρ δηλοῖ τὸ ἀπὸ μέρους, καὶ 
ἵνα μὴ ἐπιβαρῶ. Εἰτα τὴν πατρικὴν φιλοστοργίαν γυμνοῖ, ἱκανὸν
τῷ τοιούτῳ ἡ ἐπιτιμία αὕτη ἡ ὑπὸ τῶν πλειόνων. Εἰ δέ τις γὰρ,
φησὶ, λελύπηκε, τὸν πεπορνευκότα λέγει. τὸ δὲ “ἀπὸ μέρους
ἀντὶ τοῦ ἐν μέρει· ἐν μέρει δὲ εἶπον, φησὶν, “ἵνα μὴ ἐπιβαρῶ,”
τοῦτ’ ἔστιν, ἐπιπαροξύνω κατ’ αὐτοῦ “πάντας ὑμᾶς.” Ἀλλὰ ἀπὸ μέρους. Οἶδα, φησὶν, ὅτι οὐκ ἐμὲ μόνον λελύπηκεν, ἀλλὰ καὶ πάντας
ὑμᾶς τὸ συμβάν· “ἀπὸ μέρους” δὲ εἶπεν, οὐχ ὡς ὑμῶν ἐλάττονα
ἀλγησάντων ἢ ἐγὼ, ἀλλ’ ἵνα μὴ βαρήσω ἐκεῖνον φησὶ δὲ διὰ τὸν
πορνεύσαντα ἐν Κορίνθῳ. Ὥστε τοὐναντίον μᾶλλον ὑμᾶς χαρίσασθαι. Ὅρα πῶς πάλιν αὐτῶν καταστέλλει, ἵνα μὴ τῇ συγχωρήσει
γένηται χείρων· οὐ γὰρ ἐπειδὴ ἄξιός ἐστιν, οὐ δὲ ἐπειδὴ ἀρκοῦσαν
μετάνοιαν ἐπεδέξατο, ἀλλ’ ἐπειδὴ ἀσθενής ἐστι· διὰ τοῦτο, φησὶν,
ἀξιῶ· διὸ καὶ ἐπήγαγε, “μή πὼς τῇ περισσοτέρᾳ λύπῃ κατα- 
“ποθῇ.” τί ἐστι τὸ “καταποθῇ;” ἢ τὸ ποιήσας ὅπερ Ἰούδας
ἐποίησεν, ἢ καὶ ἐν τῷ ζῆν χεῖρον γενόμενον πῶς ἀποσκιρτήσῃ, μὴ
φέρων ἐπὶ πλεῖον τὴν ἐπίπληξιν, οὐχ ὡς ἀπονηψάμενον τέλεον,
ἀλλ’ ὡς δεδοικὼς μὴ χαλεπώτερον ἐργάσηται, οὕτως ἐδεξάμην,
φησίν· ὅθεν μανθάνομεν ὅτι οὐ δεῖ μόνον πρὸς τὴν φύσιν τῶν ἁμαρτημάτων, 
ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν διαφορὰν καὶ τὴν ἕξιν τῶν ἁμαρτανόντων,
τὴν μετάνοιαν ὁρίζειν. Ὥστε τοὐναντίον.
Ἴνα μὴ νομίσῃ ὁ πεπορνευκὼς ἱκανῶς μετανενοηκέναι, καὶ τοῦ

 
λοιποῦ ῥᾳθυμότερος γένηται, φησὶ τὸ “χαρίσασθε,” τουτέστι εἰ
καὶ μὴ ἄξιός ἐστι λαβεῖν κατὰ ὀφειλὴν τὴν συγγνώμην, μὴ
μόνον, φησὶ, λύσητε τὴν ἐπιτίμησιν, ἀλλὰ καὶ πάλιν παρακα-
λέσατε αὐτὸν, καὶ ἐν τῇ προτέρᾳ ἔχετε τάξει· ἐναντίον δέ ἐστιν ἢ
παράκλησις τῇ ἐπιτιμήσει. Εἰς τοῦτο γὰρ καὶ ἔγραψα. Διὰ τοῦτο, φησὶν, ἔγραψα ὑμῖν ταῦτα, ἵνα γνῶ, εἰ ἄρα ὥσπερ
ἠκούσατέ μου καὶ ἀπεκόψατε, ἐὰν τοὺς ἀπ’ αὐτοῦ οὕτως μου
ἀκούσεσθε εἰς τὸ δέξασθαι αὐτόν. Εἰ γὰρ καὶ διὰ τὴν ἐκείνου
σωτηρίαν, ἵνα μὴ τῇ περισσοτέρᾳ λύπῃ καταποθῇ, ἔγραψεν, ἀλλὰ 
προτρέψασθαι αὐτοὺς πρὸς τὸ πεισθῆναι βούλεται· μεγίστην δὲ
δείκνυσι τῶν Κορινθίων ἀρετήν· οὕτω γὰρ μετεβλήθησαν, ὥστε εἰς
ἔχθραν ἄσπονδον τοῦ πεπορνευκότος γενέσθαι. Ὦι ’δε τι χαρίζεσθε, καὶ ἐγώ. Tοῦτο φησὶ, τὰ δεύτερα ἑαυτῷ διδοὺς, ἵνα τὴν ἐκείνων γνώμην 
μαλάξῃ· ὃ γὰρ ἃν ὑμεῖς συγχωρήσητε, κἀγὼ συγχωρῶ. Οὐ γὰρ αὐτοῦ τὰ νοήματα ἀγνοοῦμεν. To ποικίλον, τὸ δολερὸν, τὸ κακομήχανον, τὸ κακοῦργον, τὸ ἐπὶ
προσχήματι εὐλαβείας ἐπηρεαστικὸν ἐμφαίνων. Ἐν προσώπῳ Χριστοῦ. Εἰς δόξαν Χριστοῦ, ἣ ὡς τοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦτο κελεύοντος,
ὃ μάλιστα αὐτοὺς ἔπειθε· τοῦτο γὰρ τὸ “ἐν προσώπῳ Χριστοῦ.”
τοῦτο δὲ, φησὶν, ἐποίησα, ἵνα μὴ πλεονεκτηθῶμεν ὑπὸ τοῦ Σατανᾶ.
εἰ γὰρ ἐάθη οὗτος, καὶ ἐκ τῆς περισσοτέρας λύπης κατεπόθη,
ἐμέλλομεν πλεονεκτεῖσθαι ὑπὸ τοῦ Σατανᾶ λαμβάνοντος τὸ μὴ 
ἑαυτοῦ διὰ τῆς ἀπογνώσεως, ἀλλὰ τὸ τοῦ Χριστοῦ διὰ μετανοίας. Ἀλλὰ ἀποτεξάμενος αὐτοῖς. Tουτέστιν, οὐ διέτριψα πολὺν χρόνον, στενοχωρούμενος, ὀδυνῶ.
μενος. τῷ δὲ Θεῷ χάρις. Tουτέστιν, εὐχαριστοῦμεν τῷ Θεῷ τῷ φανεροῦντι ἡμᾶς διὰ τοῦ
πάσχειν κακῶς μετὰ τῶν τοῦ διαβόλου τροπαίων· τοῦτο γὰρ ὁ
θρίαμβος βούλεται· ἐν γὰρ τῷ πάσχειν κακῶς αἱ κατὰ τοῦ δια.-

 
βόλου νίκαι συνίστανται· ἐν Χριστῷ δὲ, φησὶ, τουτέστι διὰ τὸν
Χριστὸν καὶ τὸ κήρυγμα. Καὶ τὴν ὀσμὴν τῆς γνώσεως. Ἡ ὀσμὴ τῆς γνώσεως δύο δηλοῖ, ὅτι τε τὸ κήρυγμα οὐράνιον
ὑπάρχει μύρον, καὶ ὅτι οὐκ ἀνακεκάλυπται πᾶσιν· ὥσπερ γὰρ ἡ 
ὀσμὴ δηλοῖ ποῦ μὲν εἶναι μύρον, τὴν δὲ οὐσίαν αὐτὴν οὐ δηλοῖ
πνέοντος, οὕτω καὶ ἡ διὰ τοῦ κηρύγματος γνῶσις δηλοῖ μὲν δἶναι
Θεὸν, ὁποῖος δὲ τὴν οὐσίαν ἐστὶν οὐκέτι. Ὅτι Χριστοῦ εὐωδία ἐσμὲν τῷ Θεῷ. Ἄντε γὰρ σώζεταί τις, φησὶν, ἄν τε ἀπόλλυται, τὸ εὐαγγέλιον 
τὴν οἰκείαν ἀρετὴν ἔχον μένει· οὐ γὰρ αὐτοῦ τὸ ἔργον ἡ ἀπώλεια,
ἀλλὰ τῆς ἐκείνων ἀγνωμοσύνης. Εὐωδία τοίνυν ἐσμὲν τοῦ οὐρανίου
μύρου καὶ θυμιάματος, τὴν ὀσμὴν αὐτοῦ περιφέροντες· πανταχοῦ
δὲ εὐωδία ἐσμὲν ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ, οἷον ἀναφερομένη
πὼς, ἣ ἑαυτοὺς ἱερουργοῦντες, ἣ ἀπὸ τῶν ἔξωθεν καθ’ ἡμέραν 
ἀποθνήσκοντες, καὶ εἰς ἱερεῖον λογιζόμενοι Χριστοῦ. καὶ εὐωδίαν
τοῦ εὐαγγελίου κηρύσσομεν τοῦ Χριστοῦ, κἄν τις ἐκ τούτου σώζηται
διὰ πίστιν, κἄν τις ἀπόλλυται δι’ ἀπιστίαν. Ὥσπερ γὰρ
ὁ ἥλιος τοῖς ἀμβλυώττουσιν οὐ κατὰ τὴν οἰκείαν ὁρᾶται φύσιν,
οὕτω καὶ τὸ κήρυγμα καὶ ἡμεῖς, κἂν ἀπολοῦνταί τινες τῆ ἀπιστίᾳ. 
οὐ παρὰ τοῦτο οὐκέτι πνευματικὸν τὸ μύρον, ἀλλὰ καὶ
τοὺς κακοὺς ἐλέγχει, ἐπεὶ καὶ τὸ μύρον τοὺς χοίρους πνίγει a, ὡς
λόγος. Οἷς μὲν ἡ ὀσμὴ θανάτου εἰς θάνατον. Τὸ γὰρ πᾶν τοῦ Χριστοῦ, φησὶν, ἐστίν· τὴν γὰρ εὐωδίαν ταύτην 
οἱ μὲν οὕτω προσίενται ὥστε σωθῆναι, οἱ δὲ οὕτως ὥστε ἀπολέσθαι,
ὥστε κἂν ἀπόλλυταί τις, πη αὐτοῦ ἡ αἰτία.
 Καὶ πρὸς ταῦτά τις ἱκανός; Ἄρα πρὸς τοσαύτην χάριν δοκεῖτε ἡμᾶς ἱκανοὺς εἶναι, ὡς εἶναι
εὐωδίαν Χριστοῦ; οὐ μενοῦν, ἀλλὰ τὸ ὅλον τῆς χάριτός ἐστιν· οὐ 
γὰρ μιμούμεθα τοὺς ψευδαποστόλους, τὰ πολλὰ αὐτῶν εἶναι λέγοντας·
τοῦτο γάρ ἐστι τὸ καπηλεῦσαι, ὅταν τις νοθεύῃ τὸν οἶνον,
 a πνήγει Cod. 

 
καὶ ὅταν χρημάτων πωλῇ, ὃ ἐκελεύσθη δωρεὰν δοῦναι· ἀλλ’ ὡς
ἐκ Θεοῦ λαβόντες, καὶ μαθόντες, καὶ ὡς ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ λαλοῦντες,
καὶ ὡς ἐν Χριστῷ, τουτέστι διὰ Χριστὸν ἐνηχούμενοι
οὕτω λαλοῦμεν. Ἀρχόμεθα πάλιν ἑαυτοὺς συνιστάνειν. Ἴσως ἐρεῖ τις, φησὶν, ὅτι ταῦτα διεξερχόμεθα, βουλόμενοι
ὑμῖν ἑαυτοὺς συνιστᾷν, εἰτα κατ’ ἐρώτησιν ἀνάγνωθι· ἀρα μὴ
χρήζομεν ἣ ἀφ’ ὑμῶν πρὸς ἑτέρους, ἣ ἀφ’ ἑτέρων πρὸς ὑμᾶς
συστατικῶν; τουτέστι παραθετικῶν ἐπιστολῶν· διὰ τούτου δὲ
τοὺς ψευδαποστόλους αἰνίττεται. Ἡ ἐπιστολὴ ἡμῶν ὑμεῖς ἐστε. Τουτέστιν, ἀντὶ ἐπιστολῆς δυναμένης ἡμᾶς παραθέσθαι ὑμᾶς
ἔχομεν, καὶ τὴν ὑμῶν κατὰ Θεὸν εὐδοκίμησιν· δεῖγμα γὰρ ἀρετῆς
διδασκάλου ἡ τῶν μαθητῶν εὐδοκίμησις. οἱ οὖν πρὸς ἄλλους ὑμᾶς
ἔχοντες εἰς λόγον συστάσεως, οὐκ ἃν πρὸς ὑμᾶς συστάσεως ἐδεήθημεν· 
ἐν νῷ γὰρ ὑμᾶς ἔχοντες, ὡς καὶ ἐγγεγράφθαι ἡμῖν δοκεῖν
διὰ τὸ ἀνεξάλειπτον, πανταχοῦ περιφέρομεν ὑμᾶς, καὶ ἐκ τῆς
ὑμῶν ἀρχῆς ἔχομεν παρ’ ἑτέροις σύστασιν· ἡ γὰρ σφραγὶς τῆς
ἐμῆς ἀποστολῆς ὑμεῖς ἐστὲ ἐν Κυρίῳ. Φανερούμενοι ὅτι ἐστὲ ἐπιστολὴ Χριστοῦ. ᾿Επιστολὴ Χριστοῦ διακονηθεῖσα ὑφ’ ἡμῶν· ὑμεῖς ἐστὲ, φησὶ
τὸ τὸν νόμον αὐτοῦ καὶ τὰς ἐντολὰς παρ’ ὑμῖν γραμμάτων δίκην
μένειν καὶ φυλάττεσθαι· καὶ ἡμεῖς τῆς γνώσεως καὶ τοῦ κηρύγματος
τούτου διάκονοι γεγενήμεθα· καὶ ὥσπερ Μώσης τοῦ
νόμου τοῦ γραπτοῦ γέγονε διάκονος, οὕτω καὶ ἡμεῖς τοῦ κηρύγματος. 
εἶτα εἰς σύγκρισιν ἦλθεν τοῦ παλαιοῦ νόμου καὶ τῆς νέας,
καί φησιν, ὅτι ἐκεῖνος μὲν μέλανι, αὕτη δὲ Πνεύματι γέγραπται,
ἐκεῖνος ἐν λίθοις, αὕτη δὲ ἐν σαρκίναις πλαξὶν, ἤγουν ἐν καρδίαις·
ὅσῳ οὖν ταῦτα τῶν ἄλλοθεν διαφέρει, τοσούτῳ, φησὶ, καὶ ἡ νέα
τοῦ νόμου καὶ τῆς παλαιᾶς. Πεποίθησιν δὲ τοιαύτην ἔχομεν. Ἐπειδὴ ἔδειξε τὴν νέαν, ἔδειξε μείζονα τοῦ νόμου καὶ τῆς
παλαιᾶς, συνυπηκούετο κατὰ τὸ ἀκόλουθον καὶ τοῦ διακόνου τῆς

 
παλαιᾶς Μωϋσέως μείζους εἶναι τοὺς Ἀποστόλους, ὅλον τῷ Θεῷ
ἀνατίθησι τὸ πρᾶγμα· ἐφ’ ὧν γὰρ τὰ πράγματα μείζονα, ἐπὶ
τούτων καὶ οἱ διάκονοι. εἰπὼν δὲ τὴν καινὴν διὰ Πνεύματος εἶναι,
οὐ τοῦτο φησὶν, ὅτι ἡ παλαιὰ οὐκ ἔστιν ἐκ Πνεύματος· ἦν μὲν
γὰρ ὁ νόμος πνευματικὸς, ἀλλ’ οὐ πνεῦμα ἐχαρίζετο, ὅπερ ποιεῖ 
τὸ κήρυγμα. ὡσεὶ ἔλεγεν, ἡμεῖς οὐ γράμματα ἐπιστεύθημεν, ὡς
Μώσης, ἀλλὰ πνεῦμα διδόναι· διὰ γὰρ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν
τῶν Ἀποστόλων, ἐπιφοίτησις ἐγίνετο Πνεύματος Ἁγίου. Τὸ μὲν
γὰρ γράμμα, τουτέστιν ὁ νόμος, ἀποκτείνει· ἐὰν γὰρ εὕρῃ πλημμελοῦντα,
ἀναιρεῖ· τὸ δέ γε Πνεῦμα νενεκρωμένους ταῖς ἁμαρτίαις 
λαμβάνον, ἐν τῷ βαπτίσματι ζωοποιεῖ. Εἰ δὲ ἡ διακονία τοῦ θανάτου. Θεοδωρήτου. Τὴν διακονίαν τοῦ νόμου διακονίαν θανάτου
προσηγόρευσεν, ἐπειδὴ τοὺς παραβαίνοντας ὁ νόμος ἐκόλαζεν· εἰ
τοίνυν φησὶν, ἔνθα τιμωρία, καὶ θάνατος καὶ γράμματα λίθοις 
ἐγκεκολαμμένα, τοσαύτην ὁ ταῦτα κομίζων ἐν τῷ προσώπῳ δόξαν
ἐδέξατο, πολλῷ μᾶλλον οἱ θείῳ διακονοῦντες Πνεύματι, πλείονος
ἀπολαύσονται δόξης. Διὰ τὴν δόξαν τοῦ προσώπου αὐτοῦ. Οὐ διὰ τὴν δόξαν τῶν πλακῶν, φησὶν, ἐφ’ αἷς μεγαλαυχεῖς, ὦ 
Ἰουδαῖε, ἀλλὰ διὰ τὴν δόξαν τοῦ προσώπου Μώσεως, καὶ ταύτην
δὲ καταργουμένην, τουτέστι, παυομένην, καὶ τέλος λαμβάνουσαν.
Οὐ γὰρ πονηρὰν φημὶ καὶ διεφθαρμένην. Εἰ γὰρ ἡ διακονία τῆς κατακρίσεως. Εἰ γὰρ δόξα ἐστὶ, φησὶν, ἐν τῷ νόμῳ, καὶ τοι ὄντι διακόνῳ 
θανάτου καὶ κατακρίσεως· πολλῷ μᾶλλον οὐ μόνον ἐστὶν ἐν τῇ νέα
δόξα, ἀλλὰ καὶ περισσεύει. τοῦ μὲν γὰρ νόμου ἁμαρτωλοὺς λαμβάνοντος
καὶ τιμωρουμένου, τὸ κήρυγμα ἐν τῷ βαπτίσματι οὐ
μόνον ἀνευθύνους ἀφίησιν, ἀλλὰ καὶ ἁγιάζει καὶ υἱοθετεῖ· ὅθεν καὶ
διακονία δικαιοσύνης εἴρηται. Καὶ γὰρ οὐδὲ δεδόξασται. 'Τοιαύτη γάρ ἐστι, φησὶν, ἡ τοῖς διακόνοις τῆς χάριτος προσεσομένη
δόξα, ὅτι οὐδὲ δόξαν εἴποι τις ἃν εἰκότως τὴν Μωυσῇ

 
προσγενομένην, ἀποβλέπων εἰς τούτους· ἐν νυκτὶ μὲν γὰρ τὸ
λυχνιαῖον φῶς φανώτατον εἶναι δοκεῖ, ἐν μεσημβρίᾳ δὲ μέσῃ
κρύπτεται, καὶ οὐδὲ φῶς εἶναι νομίζεται· τὸν δὲ νόμον ἐκάλεσε
καταργούμενον, ὡς παυσάμενον τῇ Χριστοῦ παρουσίᾳ, μένον δὲ τὸ
τῆς χάριτος δῶρον, ὡς οὐ ληψόμενον τέλος· εἰ τοίνυν ἐκεῖνο, φησὶ, 
τετύχηκε δόξης, δηλονότι καὶ τοῦτο πολλαπλασίας τεύξεται. Ἐὰν γὰρ, φησὶ, συγκρίνω ταύτην ἐκείνῃ, οὐδὲ δόξα ἐστὶν ἡ
δόξα τῆς παλαιᾶς, οὐχ ἁπλῶς τὸ μὴ εἶναι δόξαν κατασκευάζων,
ἀλλὰ τῷ τῆς συγκρίσεως λόγῳ· διὸ καὶ ἐπήγαγεν, “ἐν τούτῳ τῷ
“μέρει,” τουτέστι κατὰ τὸν τῆς συγκρίσεως λόγον· οὐ μὴν δὲ 
τοῦτο διαβάλλει τὴν παλαιὰν, ἀλλὰ καὶ συνίστησιν· αἱ γὰρ συγκρίσεις
ἐπὶ τῶν συγγενῶν εἰώθασι γίνεσθαι. Ἐπαίρει δὲ τὴν τοῦ νόμου δόξαν νῦν, καὶ ἠρέμα καθαιρεῖ αὐτὴν,
οὐ γὰρ ὁ νόμος εἶχε τὴν δόξαν, ἀλλ’ ὁ Μώσης· καὶ ὁ Μώσης δὲ
οὐ μένουσαν εἶχε δόξαν, ἀλλὰ καταργουμένην, τουτέστι, παυομένην· 
ἐπειδὴ γὰρ ἄνω ἐπῇρε τὰ κατὰ τὸν νόμον, νῦν αὐτὰ καθαιρεῖ,
ἵνα συγκαθέλῃ τὰ Ἰουδαικά. Ἔχοντες οὖν τοιαύτην ἐλπίδα. Ἐπεὶ οὖν, φησὶ, μειζόνων ἡμεῖς οἱ τῆς νέας διάκονοι ἠξιώθημεν
ἣ οἱ τῆς παλαιᾶς, μετὰ παρρησίας τὸ κήρυγμα κηρύσσομεν, οὐδὲν 
ἀποκρύπτοντες, οὐδὲ ὑποστελλόμενοι. Καὶ οὐ καθάπερ Μωσῆς. Τὸ ἀκόλουθον ἦν εἰπεῖν πρὸς τὸ μὴ ἀτενίσαι τοὺς υἱοὺς Ἰσραὴλ
εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ καταργουμένου, τουτέστι τοῦ καταργεῖσθαι
καὶ παύεσθαι ἀπὸ τῆς δόξης μέλλοντος βουλόμενος δὲ δεῖξαι 
ὀλιγοχρόνιον τὴν δόξαν ἐκείνην, ὡς πρὸς σύγκρισιν τῆς ἀεὶ μενούσης
ἐν τῆ νέᾳ δόξη, φησὶν “εἰς τὸ τέλος τοῦ καταργουμένου,”
τοῦτο δὲ οὐ παρὰ τὴν τῆς δόξης ὑπερβολὴν ἐγένετο, ἀλλὰ παρὰ
τὸ ἀσθενὲς τῶν ὁρώντων. Εἰς τὸ τέλος. 
Τουτέστι τοῦ νόμου, ὅτι τέλος ἔχει.
 Ἄχρι γὰρ τῆς σήμερον.
Οὐ τοῦτό φησιν αἴτιον, ἢ τοῦ νόμου ἀσάφεια ὡς μὴ νοουμένου,

 
ἀλλ’ ὡς αὐτῶν μὴ δυναμένων τὴν διάνοιαν τοῦ νόμου γνῶναι· εἰ
γὰρ ἔγνωσαν, ἀπέστησαν ἃν ἀπ’ αὐτοῦ, καὶ Χριστῷ ἐπίστευσαν·
τοῦτο γὰρ ὁ νόμος βούλεται· ἐν Χριστῷ γὰρ, φησὶ, καταργεῖται,
τουτέστιν, ὁ Χριστὸς καταργεῖ τὸ κάλυμμα· αὐτὸς γὰρ ὣν ἡ
ἀλήθεια παύει τὴν σκιὰν καὶ τὴν διπλόην τοῦ νόμου. Ἀλλ’ ἕως σήμερον, ἡνίκα ἀναγινώσκεται Μώσης. Ἕως σήμερον, φησὶν, ἡνίκα ἀναγινώσκηται Μώσης, τουτέστιν,
ἡνίκα ἐμφιλοχωροῦσι τῷ νόμῳ, ἔχουσι τὸ κάλυμμα, ὅπερ αὐτοὺς
τὸν νόμον ἰδεῖν οὐκ ἐᾷ· ὅταν δὲ ἐπιστρέψουσι πρὸς Κύριον, περιαιρεῖται
τὸ κάλυμμα· τοῦτο γὰρ ὁ τύπος ἐδήλου. καὶ γὰρ ὁ 
Μωϋσῆς πρὸς μὲν ᾿Ιουδαίους λαλῶν, εἶχε τὸ κάλυμμα, πρὸς τὸν
Θεὸν δὲ εἰσιὼν περιῃρεῖτο τὸ κάλυμμα. τότε δὲ ἐπιστρέψουσι
πρὸς Κύριον, εἰ ἀφέντες τὸν νόμον πιστεύσουσι τῷ Χριστῷ, καὶ
τὴν ἀπὸ τοῦ Πνεύματος λάβωσι χάριν ἐν τῷ βαπτίσματι. Κύριον
γὰρ ἐνταῦθα τὸ πνεῦμά φησιν· οὗ δὲ τὸ Πνεῦμα Κυρίου, ἐκεῖ 
ἐλευθερία· ἐν μὲν γὰρ τῷ νόμῳ ζυγὸς ἦν δουλείας, ἐν δὲ τῇ πίστει
ἐλευθερία καὶ ἄφεσις ἁμαρτιῶν. Ἡνίκα ἀναγιγνώσκεται Μωσῆς. Μωσέα τὸν νόμον ἐκάλεσε, κάλυμμα δὲ τὴν ἀπιστίαν. Διδάσκει
δὲ καὶ πῶς δυνατὸν περιαιρεθῆναι τὸ κάλυμμα· ἡνίκα δ᾿ ἃν 
ἐπιτρέψῃ πρὸς Κύριον, εἰ ἀφέντες τὸν νόμον πιστεύουσι τῷ
Χριστῷ, καὶ τὴν ἀπὸ τοῦ Πνεύματος λάβωσι χάριν ἐν τῷ
βαπτίσματι· Κύριον γὰρ ἐνταῦθα τὸ Πνεῦμά φησιν· οὕτω τοίνυν
καὶ σὺ, ἐὰν πρὸς τὸν Θεὸν ἀφιδεῖν ἐθέλῃς, τοῦ τῆς ἀπιστίας
ἀπαλλαγήσῃ καλύμματος. Ἡνίκα δ’ ἃν ἐπιστρέψῃ πρὸς Κύριον. Τινὲς περὶ τοῦ υἱοῦ εἰρῆσθαι φασιν, οὐ καλῶς δέ φασι.
καθάπερ γὰρ λέγει “Πνεῦμα ὁ Θεὸς,” οὕτω καὶ ἐνταῦθα Πνεῦμα
ὁ Κύριος, ἀλλ’ οὐκ εἶπε Πνεῦμα ὁ Κύριος, ἀλλ’ “ὁ Κύριος τὸ
“Πνεῦμά ἐστι·” καὶ ἵνα μάθῃς ὅτι περὶ τοῦ Παρακλήτου ὁ 
λόγος, ἐπήγαγε, “οὗ δὲ τὸ Πνεῦμα Κυρίου καὶ τὰ ἑξῆς· ἐλευθερίαν
δὲ εἶπε διὰ τὴν ἔμπροσθεν δουλείαν. Ἡμεῖς δὲ πάντες ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ. Ἡμεῖς δὲ πάντες εἰς τοιαύτην δόξαν, φησὶ, φθάνομεν, τὴν

 
δόξαν τοῦ Πνεύματος κατοπτριζόμενοι, καὶ εἰς τοιαύτην λαμπηδόνα
μεταβαλλόμεθα, εἰς οἵαν εἰκὸς φθᾶσαι τὸν ἀπὸ τοῦ Παρακλήτου
καταυγαζόμενον, καὶ εἰκόνα ἀμυδρὰν τῆς αὐτοῦ δόξης ἐνσημαινόμενον·
τοῦτο γὰρ δηλοῖ τὸ “ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν,” τουτέστιν ἀπὸ
δόξης τοῦ Πνεύματος εἰς ἡμετέραν δόξαν ἐρχομένης τῆς μεταμορ- 
φώσεως. Διὰ τοῦτο ἔχοντες τὴν διακονίαν ταύτην. Τὸ ὑπερβατὸν οὕτως ἔχει· διὰ τοῦτό φησιν οὐκ ἐκκακοῦμεν,
ὅτι τοιούτων ἠξιώμεθα, τουτέστιν, οὐκ ἀπαγορεύομεν πρὸς τὰς
θλίψεις καὶ τοὺς πειρασμούς· πρὸς μὲν γὰρ τὰς θλίψεις οὐκ 
ἀπείπαμεν· ἀπειπάμεθα δὲ καὶ ἀπεκρουσάμεθα πρὸς τὰ κρυπτὰ
τῆς αἰσχύνης, τουτέστι τὸ τὰ τοιαῦτα ποιεῖν ἐν κρυφῇ, ἃ φανερούμενα
αἰσχύνην φέρει· πῶς δὲ, φησὶ, τοῦτο ποιῶμεν; ἀπανούργως
καὶ ἀπλάστως ζῶντες, καὶ τῇ φανερώσει τῆς ἀληθείας
συνιστῶντες ἑαυτοὺς οἷοι ἐσμεν, καὶ παρατιθέντες πάσῃ συνειδήσει 
ἀνθρώπων πιστῶν τε καὶ ἀπίστων, ἐξ ὧν ἀναστρεφόμεθα. Ἐπειδὴ
δὲ ἔνι λαθεῖν τοὺς ἀνθρώπους, τὸν Θεὸν ἐφίστησι τῇ ἀληθείᾳ εἰπὼν
“ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ,” τὸ ἀληθὲς τοῦ Θεοῦ δεικνύς.
 Εἰ δὲ καί ἐστι κεκαλυμμένον τὸ εὐαγγέλιον ἡμῶν. Ἐπειδὴ οἱ ἄπιστοι ἠγνόουν τὸ εὐαγγέλιον καὶ τὴν ἰσχὺν αὐτοῦ, 
ἐπ·ήγαγεν ὅτι οὐχ ἡμῶν τοῦτο ἔγκλημα, ἀλλὰ τῆς ἐκείνων ἀναισθησίας.
Θεὸν δὲ αἰῶνος ἐνταῦθα εἰρῆσθαι φασιν, οἱ μὲν τὸν
Σατανᾶν, τουτέστιν ὁ νομισθεὶς ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ Θεὸς τοῖς
ἀπίστοις· οἱ δὲ τὰ Μαρκίωνος νοσοῦντες περὶ τοῦ δημιουργοῦ
τοῦτο εἰρῆσθαι φασι τοῦ δικαίου καὶ οὐκ ἀγαθοῦ. λέγουσι γάρ 
τινα δίκαιον καὶ οὐκ ἀγαθὸν Θεόν. ἡμεῖς δὲ περὶ τοῦ τῶν ὅλων
Θεοῦ τοῦτο εἰρῆσθαι φαμεν· οὕτως οὖν ἀναγνωστέον, ὅτι τῶν
ἀπίστων τοῦ αἰῶνος τούτου ἐτύφλωσεν ὁ Θεὸς τὰ νοήματα. ὁ
γὰρ μέλλων οὐκ ἔχει ἀπίστους, ἀλλ’ ὁ παρὼν μόνος· τινὲς δὲ τὸ
ἐτύφλωσεν ἀντὶ τοῦ ἔασεν ἣ συνεχώρησε φασὶ διὰ τὸ αὐτεξούσιον, 
σίον, ὡς καὶ ἀλλαχοῦ τὸ “παρέδωκεν παρέδωκεν αὐτοὺς εἰς πάθη ἀτιμίας”
φησὶ, τὸ οἷον συνεχώρησε λέγων· ἐπειδὴ γὰρ ἀπεφοίτησαν τοῦ
Χριστοῦ, εἴασεν αὐτούς· βουλομένων γὰρ, οὐκ ἀναγκαζομένων ἡ
σωτηρία. οὐκ εἶπε δὲ, ὅτι ἐτύφλωσεν εἰς τὸ μὴ πιστεῦσαι, δεικνὺς

 
αὐτοὺς πρῶτον ἀπιστήσαντες, εἶτα ἀναξίους γενομένους τοῦ φωτισμοῦ·
καλῶς δὲ τὸ αὐγᾶσαι κεῖται· ἀμυδρὰν γὰρ ἀπόρροιαν τῆς
ἀληθινῆς γνώσεως ἔχομεν b νῦν· εἰκόνα δὲ τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου
τὸν Χριστὸν, ὡς Θεὸν ἐκ Θεοῦ, προσηγόρευσε, διὰ τὸ ἀπαράλλακτον·
ἐν ἑαυτῷ γὰρ δείκνυσι τὸν Πατέρα, διό φησιν, “ὁ ἑωρακὼς 
ἐμὲ, ἑώρακε τὸν Πατἐρα.” οἰδε γὰρ ὁ Ἀπόστολος τὸ κατὰ
πᾶν ἴσον καὶ ὅμοιον εἰκόνα καλεῖν, ὡς ἐν τῷ “σκιὰν ἔχων ὁ νόμος
‘τῶν μελλόντων ἀγαθῶν, οὐκ αὐτὴν τὴν εἰκόνα τῶν πραγμάτων.” Ἐν οἷς ὁ Θεός. Μανιχαῖοι c τὸν διάβολον φασὶν ἐνταῦθα λέγεσθαι, ἡμεῖς δὲ 
ἐκεῖνό φαμεν, ὅτι οὐ περὶ τοῦ διαβόλου τοῦτο εἴρηται, ἀλλὰ τοῦ
τῶν ὅλων Θεοῦ· εἰ δὲ καὶ ἑτέρως τις ἀναγινώσκοι, οἷον ὅτι ὁ Θεὸς
τοῦ αἰῶνος τούτου, οὐδὲ τοῦτο ἔχει τινὰ λαβήν· οὐ γὰρ τοῦτο
δεικνύει αὐτὸν τούτου μόνον ὄντα τοῦ αἰῶνος Θεὸν, καὶ γὰρ ὁ Θεὸς
τοῦ οὐρανοῦ λέγεται, ἀλλ’ οὐκ ἔστιν οὐρανοῦ μόνον· καὶ ὁ Θεὸς 
βραὰμ, καὶ οὐκ ἔστιν ἐκείνου μόνου, καὶ πολλαὶ καὶ ἄλλαι εἰσὶ
μαρτυρίαι ἐν ταῖς γραφαῖς. Ἐτύφλωσε τὰ νοήματα. Πῶς οὖν ἐτύφλωσεν; οὐκ ἐνεργήσας εἰς τοῦτο, ἀλλ’ ἀφεὶς καὶ
συγχωρήσας. b Cod. ἔχωμεν. c Cod. μανηχαῖοι. SUPPLEMENTUM
ET
VARIETAS LECTIONIS Ε COD. BODL. AUCT. T. I. 7. COLLAT. CUM CECUM. ED. Ep. ad Cor. Ι. Ρ. 418, B. Œcum. ἐκεῖνοι τε καὶ ἡμεῖς. 
πάλιν αἰνίττεται αὐτοὺς τοῖς τὸν Χριστὸν ἐπικαλουμένοις· οὐ τὸν
δεῖνα ἣ τὸν δεῖνα. B. Cod. om. καθαπτόμενος. Ρ. 419, A. ἀπὸ
πολλῆς γὰρ ἀγαπῆς τὸ κοινὸν ἰδιοποιεῖται. ἀλλὰ δωρεὰν τοῦ
Χριστοῦ. B. οἷά ἐστιν ἡ φλ.—οἶα ἡ τῶν ἰδ.—κατ᾿ ἀμφότερα
ἐπλ. καὶ τῆς γνώσεως τῆς θεοδότου. C. οὐδὲ διὰ τῆς ἐξ σόφ’. Ρ. 420, D. σημείωσαι τὸ δι’ οὗ ἐπὶ Πατρὸς εἰρημένον. 421, C. ἐν τῷ αὐτῷ νοὶ· καὶ ἐν τῇ αὐτῇ γνώμῃ. ἐν τῷ αὐτῷ
νοΐ κ. γνώμῃ. D. ἐκπολεμωθῶσιν. ἐκθεωρισῃ. 422, Α. δείκνυσι δὲ ἐν τ. ὅτι εἰ τὸ λεγ. διδασκάλους ἑαυτῶν.
B. οὐ τοῦτο ἐγκαλεῖ διατὶ λεγ. Σευηριανοῦ. Ὃ λέγει τοιοῦτόν ἐστιν· μὴ συγκληρονόμους
—ἡμῶν δὲ οὐδείς. hoc Schol. in marg. sed ead. man. C. τὸν
Χρ. ἔλεγον. D. πᾶν ἐφ’ ἑαυτῷ φ. 423, Α. τὴν ὑπεροψίαν αὐτῶν. C. ἦσάν τινες μέγα φρονοῦντες
D. τί ἐγεγόνει εἰ Π. 424, Α. ὁ μὲν γὰρ δή. 425, C. πῶς δὲ ὁ Θεὸς ἐμ. 426, Α. Κυτίλλου. Σοφίαν Θεοῦ καὶ τὴν ἀνθρ. haec in marg.
καὶ εἰ τινες αὐτ’. ἐχρ. ἐφ’ ἃ μὴ προσῆκεν. B. ἰδιῶται μὲν γ. τ.
λογ. γεγόνασι seq. deinde Theodoreti Schol. Ἐπειδὴ γὰρ ἐν τῇ σοφίᾳ τοῦ Θεοῦ τουτέστιν τῇ διὰ τῶν
κτισμάτων. C. σοφίαν ἐπιζητοῦσι. D. κλητοῖς καὶ εὕρισκ’. 427, Α. σκάνδαλόν ἐστι δοκοῦν. B. πλὴν τοῖς κλητοῖς
δοκεῖ. 428, C. ἐπισκ. καὶ προσέχετε. D. εὐγενεῖς πεπιστευκότες. 
—οἱ πεπεικότες ἑαυτοὺς. 429, Α. τοὺς δυνατοὺς δὲ ἀπωσ. B. ἵνα παύσῃ τοὺς ἀλαζόνας
καὶ του νομ· 430, Α. ὥς φησιν· ἐποίησεν ἡμᾶς σοφοὺς καὶ δίκ’. C. εἰς
ἑαυτὸν καυχᾶται. D. μωροὶ ἐξελέχθησαν. 431, C. τοὺς παρ’ αὐτοῖς φιλοσόφους. D. προεξένει τ.
πίστει. 432, Α. τῆς ἐκ τῶν ῥημάτων βεβαιωτέρα καθέστηκεν. B. θαρρεῖ
καὶ καλεῖ. σόφ’. δὲ καλεῖ τὸ κὴρ. τὸ π. Χρ. 434, B. Σευηριανοῦ. βάθη τοῦ Θεοῦ εἶπεν æc in marg. ut 
et Cyrilli seq. Schol. ὁ δὲ ἐν ἂγ. Γρηγόριος. Cod. Θέολογος in
marg. D. ὅπερ φησιν οὐκ ἔλαβον, κατήργει γὰρ τὸν σταυρόν.
ὡς ἄνω φησιν οὐκ ἐν σοφίᾳ λόγου, ἵνα μὴ κ. Cod. om. γε-
γονοτα. 434, B. ὡς ἐκεῖνοι οἱ λέγοντες. 435, B. τῶν στειρῶν τῆς Σάρρας. C. Κυτίλλου. Ψυχικός
ἐστιν ὁ κατὰ σάρκα ζῶν καὶ μήπω τὸν νοῦν φωτισθεὶς διὰ τοῦ
πνεύματος hoc Sch. Joanni Chrys. assignat Œcum. ed. Σαρκικοὺς καλεῖ ἡ γραφὴ τοὺς εἰς τὰ τῆς σαρκὸς πάθη κατολισθήσαντας.
ψυχικοὺς δὲ τοὺς παρὰ τῆς ἀκολουθίας τῶν λογισμῶν 
μὴ δὴ καταδεχομένους. πνευματικοὺς δὲ τοὺς τῷ θείῳ καὶ
πνευματικῷ χαρίσματι κεκοσμημένους· Ἰωαννου. τουτέστιν τὰ ἐν τῷ νῷ τοῦ Χριστοῦ, ταῦτα ἡμεῖς
ἴσμεν ἅπερ αὐτὸς βούλεται καὶ ἀπεκάλυψεν. Οἰκουμενίου. Ἤ νοῦν Χριστοῦ τὸν Πατέρα καλεῖ. κ. τ. λ. 437, C. τελειούμενον καὶ πολλὰ ἕτερα συνῆκται. 440, D. σῶσαι τοῦτο θέλοντος. 441, B. οὐκ ἐμὸν τοιγαροῦν κατόρθωμα. C. τούτου ἑλώμεθα. 442, Α. οὕτως δὲ ἀκριβῶς ἀναγνόντες. B. οὕτως δὲ σωθήσεται. 445, D. ὑμᾶς ὠφελήσωσι. 446, C. Οὐχ ὡς ἡμεῖς Χριστοῦ, οὕτως καὶ ὁ Χριστὸς τοῦ
Θεοῦ, ἄπαγε, ἀλλ’ ἡμεῖς μὲν Χριστοῦ, ὡς ἔργον ὄντες αὐτοῦ. 448, B. ὅπερ ἀνατροπὴ ἦν τῆς πίστεως αὐτῶν. ἀλλὰ δεδοικὼς
ὡς εἴρηται. C. ἀλλ’ οὐδὲ ὑπὸ ἄλλου φησιν ἀνθρώπου. D. εἰ καὶ ὁ 
Θεός με δικαιώσει. τί γὰρ εἰ ἥμαρτον; μὴ μὴν νενόμικα—καὶ
πειρᾶται αὐτὸ διορθώσασθαι. 449, B. τοῦ σκότους ἅ ἐστιν αἱ λανθάνουσαι πράξεις πονηραί.
B. σώματος κακὸν χυμὸν ἢ πνεῦμα. 450, D. Οἰκουτμενίου: Οὕτω τίς ἀνεγίνωσκεν· εἰ δὲ καὶ 
ἔλαβες τί καυχᾶσαι λοιπὸν τὸ μὴ ὡς λαβών; κατὰ ἐρώτησιν
ἔλεγεν ἵνα οὕτως νοηθείη. τι καυχᾶσαι. 451, C. καὶ καταισχύνοντος om. D. οὕτως ταχὺ ἡμεῖς γινώ-
σκομεν ὅτι ὡς ἔσχατοι· καὶ τὰ ἀναγκαῖα ἐνδεεῖς. 454, Α. Σευηριανοῦ. Ἀντὶ τοῦ ἀποψήγματα καὶ ὥσπερ
αποσαρώματα καὶ κόπρος ἐξ οἴκου ἀποκαθαρθέντος ληφθεῖσα γεγόναμεν,
ἀπὸ πάντων εὐτελιζόμενοι. Περίψημα δὲ λέγεται τὸ βάσανον ὁ τ. ἱδρ. 455, D. ἐπιδεδωκότες ἐπιγυμνώσει om. ἀλαζονευόμενοι—πεφυσ. καὶ μέγα ἐφρόνουν. 456, Α. δύναμιν γάρ φησιν τὴν τῶν ἔργων ἐπίδειξιν. B. ἢ ὡς
αὐτὸν Παῦλον ὁ Ἐλύμας. C. ἔνι γὰρ καὶ πνεύματι. 457, Α. εἰ δὲ ἦτε ᾠκειωμένοι τὸ ἐκ. πλ. ὡς ὕμ’. μέλους.
B. ὡς μόλυσμα παραιτούμενοι. D. ᾿Ἰωαννου. Ἄλλοι οὕτως. 458, Α. ἀνέγνων ἀδέκαστον. πόρνους δὲ τοῦ κόσμου τούτου φησι, τοὺς τῶν Ἐλλήνων
πόρνους· 462, B. εἰ νῦν γεγένηται. 466, Α. τὸ ἐπὶ ἀπ. κρίνεσθαι—μετὰ τὸ τ. δικ. B. Οἰκουμενίου: Ὡς εἰ εἶπεν καλὸν μέν. hoc in marg. 468, C. ἡμᾶς ἀναγαγεῖν—εἰ δὲ τοῦτο τὸ σύμμετρον εχ τ.
D. εἰς πορνείαν ἐμπίπτει. 468, Α. δεικνὺς τί τὸ ἀποτέλεσμα. B. Οἰκουμενίου: Τὸ τοῦ λόγου ἀπίθανον æc in marg.
ἀναστάσεως om. C. Εἰ οὖν ἐσμὲν Χριστοῦ μέλη ὥσπερ καὶ ἐσμὲν, τῆς κεφαλὴ,
ἐγερθείσης, δῆλον ὡς συναναστήσεται τὸ λοιπὸν σῶμα. 470, B. ἀποχὴν δηλοῖ. C. λόγῳ ς.—καὶ τοῦ Χρυσο-
στομου 471, B. Πρὸς ὅλοις τούτοις ἡρμήνευσέ τις καὶ οὕτως.
C. Ἐρώτησις. τι οὖν ὁ φθόνος. 475, B. τὸ τῇ νομίμῃ κεχ. γυν. καὶ τῷ νομ. C. ἠρμήνευσε 
ποιά ἐστιν ἡ ὀφειλομένη εὔνοια. 475, B. οὐκ ἀκαθαρσίαν π.—πρὸς τὴν νομ. γυν. λέγων.—πει-
ρασμους om. 477, B. μή ποτε παρατραπῇς. 479, B. πίστεως ἄγων. D. πρὸς τὸ ἀφιέναι—διαστασίαζῃ. 481, Α. καὶ ναρκῆσαι.—σώσεις ἣ μὴ σώσεις.—οὐ δεῖ λύειν
τὸν γάμον. εἰκὸς γάρ φησι καὶ τὸν καλὸν κακὸν νομικῶς εἰπεῖν
ἐξιέναι τουτέστιν τὸ σῶσαι. μὴ σώζων μὲν γὰρ οὐκ ἐβλ. In
marg. Σευηριανὸς οὕτως ἔστιζεν· ἄλλως γὰρ ἐὰν στίξῃς, ἀσυνάρτητος 
εὑρίσκεται ἡ σύνταξις. C. στέργε τοιγ. τὸν νόμον καὶ μὴ
διαλ. διὰ τὴν πίστιν. 482, Α. οὔτε ἐκεῖνο λυμαίνεται. 483, Α. Οἰκουμενίου: Ἐν τοῖς κατὰ Χριστὸν φ. πρ.
B. ἁρμόζει om. 484, Α. Οἰκουμενίου: Τὰ περὶ παρθένων. In marg. Οἰκουμενίου:
Ὅρα πάλιν. 485, C. ὡς εἴγε ἀφιερωθεῖσα. 486, B. γάμον ἣ ἀγορασίας. C. μόνιμόν τι. 487, B. Τί ἐστι τὰ τοῦ κόσμου; ἴσως καὶ εὔοπτος. Σχόδιον: Οὐ λέγω φησι ταῦτα—εὐπάρεδρον. Τί γὰρ παρθένου καὶ τῆς τοιαύτης ζωῆς καὶ πολιτείας εὐσχη-
μονεστερον; 488, D. καὶ οὕτως ὀφείλει γίνεσθαι. οὕτως, πῶς; ὃ θέλει,
φησὶ, ποιείτω. Οἰκουμενίου: Οὐκ ἔχει, φησιν, ἀνάγκην. D. μετὰ
κοσμιότητος ἐπὶ παιδοποιίᾳ καὶ προστ. μὴ ἐν πάθει ἔπιθ’. ὅτι Πνεῦμα θεῖον ἔχω. Οἰκουμενίου: Πόλλῆς ταπεινοφροσύνης τὸ “δοκῶ.” hoc
Sch. in marg. D. ἐποίουν. C. εἰπὼν δὲ “εἰ δέ τις” καὶ ἑαυτὸν προσέμιξεν. D. ὅτι
οὐδὲν ἐστι τὰ εἶδ’. 493, B. κεχρημένην τὴν γραφήν. 494, Α. ὅτι μηδέ ἐστι τι ὅλως τὰ εἶδ’. C. φοβοῦντος τὸ
ῥῆμα. D. ἡ ἀσθ. προκόψει καὶ αὐξηθήσεται. 495, Α. ἀλλ’ ὃ ὠμότερον. C. ὑμᾶς et mox φείδεσθαι. 496, Α. τῆς παραγραφῆς ταύτης. D. ὑμᾶς εἰς ἀπόδειξιν προκαλοῦμαι.
—καὶ ἐκτυποῖ τὸν Ἀπ’. καὶ ἀποδείκνυσιν. 497, Α. προβαλοῦμαι. B. ἀποσχολῆσθαι. 500, D. καὶ ἐκ τῶν παραδειγμάτων ὧν πάρεθ’. 501, C. Οἰκουμενίου: Κάλως τὸσυμμερίζονται—ἀφαίρεμα. 502, D. τὸ καταχρέως. 503, Α. λαμβάνειν ἐπιτάξαντος. D. τὸν πονοῦντα. 504, D. ᾿Ἰωαννου. Ἐγένετο τοῖς Ἰουδαίοις. hsec in marg.
Œcum. Isidoro tribuit. 505, D. καὶ γὰρ εὑρήσομεν αὐτὸν ἡνίκα πρὸς Ἀθηναίους ἐδημ.
οὐδαμοῦ τρ. mox. διαλεχθέντα. 506, D. ὅρα ταπεινοφροσύνην. 507, In marg. Οἰκουμενίου: Οὐκ ἄρα καταληφότες ἦσαν.
C. φέρειν τὰ παραδ. 508, Α. ὡς καὶ γαστριμάργους. 509, B. τῷ βαπτισμῷ om. D. συνεπέζευσαν. 510, τὸ αὐτὸ ὕδωρ ἀνεδίδου. 511, C. καὶ τοὺς νέους αὐτῶν υἱούς. D. πλεῖστα ὑπεθύμησαν·
κρέας, σκόροδα, Θέον ἴδιον—ἤπερ ἀπὸ τελ. 512, Α. χοροὺς γὰρ στήσαντες. 513, D. πειρασμὸς εἰ μὴ μικρός. 514, D. τοῖς οἰκ. λογισμοῖς. 516, C. μὴ τοίνυν τρέχετε. D. σὺ δὲ ταύτην ἀφείς. οὐκ εὖ
ἐποίεις. οὐκ ἐπειδὴ ἔβλαπτεν. 517, C. τὸ κοινωνεῖν. 518, Α. ἐν μακέλλῳ· οἷον ἀγορὰ, προθήκη. in marg—αὐτὸς
ἠβούλετο. D. νομισθήσεται. μηκέτι ἐσθίωμεν. 519, Α. ἄλλων λωβᾶσθαι. 520, Α. καὶ φησι τίς γὰρ χρεία—τουτέστι τὸ ἀπέριττόν μου. 
B. ἐρεῖ γὰρ ὁ ῾Ελλήν. mox om. ὑψηλήν. D. εἴρωνάς τινας ἡμᾶς.
—καὶ ἀδοξίαν τῇ πίστει προστρίβετε. 522, C. καίτοι περὶ τοῦ κομᾶν. D. ὅτι πάντα μου μεμν. μὴ
δεῖν κατακεκαλυμμένῃ κεφ. καὶ τὴν αἴτ’. λέγει. 523, D. ἐξουσίαν τινα ἐπιτιθέναι ἐστι. 524, Α. ἧκεν. 526, Α. Οὕτω Κλήμης ἐν τετάρτῳ ὑποτυπώσεων. D. ἐπάγει
γὰρ ἀρχέτυπον αἴτιον τοῦ Θεοῦ, τὰ δὲ πάντα ἐκ τοῦ Θεοῦ. 527. ποῖον, ἢ ὅτι τὸ φίλον. 528, B. ΟλΩΥMΕΜ́ΩΥ: Ἡ αἰτία τοῦ νῦν κεφαλαίου αὕτη. 
hoc in marg. ἦν παρ’ αὐτοῖς δεῖπνα κυριακά· ἐγένετο δὲ οὕτως. C. μικρόν τι πιστεύω οἷον ἐκ μέρους. 529, B. οὐχ οὕτως δρᾶται. C. ἐπειδή, φησιν, τὸ κυριακόν.—
εἶτα καὶ λαιμαργίας αὐτῶν καταγγέλλει. D. εἰ μὴ κοινῶς ἐσθίετε
διατί. 530, C. Οἰκουμενίου: Καὶ γὰρ καὶ νῦν ὁμοίαν ἡμῖν ὁ Κύριος
—ἐδιδάχθη ταῦτα. D. καὶ ὑμεῖς αὐτὴν διαφθείρετε. 531, Α. Εἰ τοίνυν εὐχαριστία προσέρχῃ. B. οὐκ ἐν αἵμασιν
ἀλόγων. 532, Οἰκουμενίου: Περὶ τοῦ κυριακοῦ μὲν δείπνου ἦν ὁ 
λόγος αὐτῷ. 533, B. Οὐκ εἶπεν εἰ ἑαυτοὺς ἐκολ. ἐμπέσῃ. ᾿Ἰωαννου. Ἐπειδὴ γὰρ πρὸς ἀλλήλους ἀποροῦσι πόθεν οἱ ἄωροι θάνατοι καὶ αἱ μακραὶ νόσοι, λέγει ὅτι ἐξ ἁμαρτημάτων πολλὰ τούτων τῶν ἀδοκήτων τὴν ὑπόθεσιν ἔχει. 334. ἵνα μὴ εἰς κόλασιν συνέρχησθε ἑαυτῶν· τὴν ἐκκλ.
B. ταύτης δέ φησι μὴ οὔσης.—οἴκοι ἑστιᾶσθαι. 535, Α. ὅτι ἔθνη ἦτε—ἐν τοῖς ἀπίστοις. B. ὅπως ἂν ἔτυχεν ἤγεσθε μετὰ βίας ἀπαγόμενοι—ἐπιεικὲς ἔχοντος. 537, C. Θεοδωρήτου: Οὐχ οἱόν τε—μὴ ὑποκειμένης τῆς
χάριτος· 538, D. πρόσθες ἡμῖν, φησὶν, πίστιν· ἢ καὶ τὴν τῶν
δογμάτων. 539, B. τοὺς ἀσθενεῖν D. χαρισμάτων διαφέρεσθαι. 540, D. Δι’ ἑνός φησι Πατρός—ἀρδευομένων. 541, D. οὕτως οὐκ ἔστι διαφορὰ τῆς Ἀγίας Τριάδος. 542, C. τὰ ἐλάττω et mox τὰ μείζω. 544, D. διαβαστάζοντος καὶ συγκαταβ.
Οἰκουμενίου: Ἀντίθεσις. Ἐπὶ μὲν τοῦ σώματος. κ. τ. λ. 
Λύσις καὶ φαμὲν κ. τ. λ. 546, Α αὐτοὶ γὰρ οἱ τ. πιστ. C. τὰ ἐλαττώματα ἔχουσιν. Γρηγοίου τοῦ Θεοδόυου: Πρῶτον διὰ τὴν ἀλήθειαν. δεύτερον
διὰ τὴν σκιάν· τρίτον διὰ τὸ μέτρον τῆς ὠφελείας καὶ τῆς
ἐλλάμψεως. hoc in marg. Θεοδωρου.καὶ ᾿Ἰωαννου. Προφήτας οὐ τοὺς πρὸ τῆς χάριτος
λέγει, ἀλλὰ τοὺς ἐν τῇ χάριτι. 547, Α. ὅτι ἡμεῖς φησὶν αἴτιοι τοῦ μὴ μέγ’. λάβ’. 547, D. ἀνάγουσαν τ. χαρισμ.—εἰς τὰ λοιπὰ χαρίσματα. 548, Α. ἀλλ’ ἐκ τοῦ ἡμῖν ἐγνωσμένου φωνητικοῦ ὀρ- 
γάνου. Γενναδίου: Πίστιν ἐνταῦθα τὸ χάρισμα τῆ ζπίστεώς φησιν,
οὐ τὴν τῶν πιστῶν. hoc in marg. 549, Α. οὐκ εἶπεν μικρός εἰμι κί’ εὖτ’. C. διαλεγόμενοι.—οὐκ
ἐπὶ τὸ ἀνάψαι. Περπερεύεται: Θεοδωρήτου: Οὐδὲν προπετὲς ποιεῖ. 550, Α. Τοῦτο γὰρ αὐτοῖς. 551, D. Οἰκουμενίου: Ἢ τοῦτο νόει μοι περὶ τοῦ Υἱοῦ
αὐτὸν λέγειν. in marg. 552, Α. αὐτὸν οὐκ ἐπιγινώσκομεν. 554, Β ὅσῳ καὶ ἧττον ἡ ὠφέλεια. ὁ δὲ προφητεύων ἀνθρώποις
λαλεῖ οἰκοδομὴν καὶ παράκλησιν καὶ παραμυθίαν. 555, C. τουτέστι εὔληπτά τινα καὶ νοούμενα—ἢ ἐν διδαχῇ,
καὶ γὰρ καὶ ἐδίδασκον σπουδάζοντες νοεῖν τοὺς διδ. D. καὶ χρὴ

 
καὶ ἐπὶ κιθάρας καὶ αὐτοῦ μὴ συγχεῖσθαι τὰ λεγ.—ψυχαγω-
γήσοι. 556, C. λαλήσητε λόγον—αὐτὰς ἔλαβον. D. εἰ διερμηνεύεις
λαλῶν 558, B. τουτέστιν ἵνα μετὰ πολλῆς αὐτὰ σχοίητε δαψιλείας. C Θεολωρητου: Τὸ πνεῦμά μου, ἀντὶ τοῦ τὸ χάρισμά μου.
in marg. D. Θεολωρητου: Ἰδιώτην καλεῖ—ἐπειδὴ καὶ τοὺς ἔξω τῆς
στρατείας ὄντας ἰδιώτας καλεῖν εἰώθαμεν. in marg. 561, Α. τουτέστιν ἵνα οἶδα αὐτὸς—τουτέστιν ἵνα μὴ ἰσχύω 
αὐτὸ ἑρμηνεύσαι. 562, Α. οὐ τοῖς πιστεύουσιν ἀλλὰ τοῖς ἀπίστοις. 563, Α. ἐνεχθήσεται. 564, C. καὶ ἄλλος καὶ πάντες προφητεύειν. 565, C. νόμον γὰρ καλεῖ. 566, C. ἀλλὰ τοῦ τὸ κοινὸν σύμφερον σκοπ. D. ἧττον δὲ τὴν
τ. γλ. χάριν. 567, D. τὸ δὲ τούτου ζητεῖν λόγον.—ἐπάγει εἰ κατέχετε. 568, B. τὸ περὶ ἀναστάσεως δόγμα. C. καὶ οὐ φαντασίαν.
D. πρώτῳ ὤφθη τῷ πρώτῳ. τῶν ἁγίων μάθ’. εἶτα τοῖς 
δώδεκα. Οἰκουμενίου: ᾿Ερωτηματικῶς. καίτοι ὁ Ματθίας. 569, B. ἀρχὴν τῆς ἀναστ. προκατελάβετο.—ὁ Θαδδαῖος.
D. πλὴν ὅτι καὶ οἶκον. 570, B. μεθ’ ὑποστολῆς εἴρηκεν. 571, Α. πάντῃ τε καὶ πάντως. C. καὶ τὸ κήρυγμα ἡμ. D. τοῦ
δι’ ἁμαρτίαν. 572, Α. πρὸς ἀνάστασιν.—τὴν ἀνάστασιν προεισηγεῖται· πανταχου
γὰρ εἰς ἄτοπον ἀπ’· 573, B. προτερήματα. C. εἴτε διὰ τοῦ Σωτῆρος. 574, D. Κυτίλλου. Ὅτ᾿ ἂν παραδῷ τὴν βασιλείαν. in marg. Τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου εἰσ τὸν β περὶ Υἱοῦ Αόγον:
Καταργήσει τουτέστιν νικήσει, παύσει.—καὶ ἐν τῆ σκέπη
τῶν πτε. 
302 575, D. μετὰ τὸ ποιῆσαι βασιλεύσει. sed οὐ erasum est a
corr. εἰ δὲ κρατοῦσα. ἀχ. οὗ κατορθ. πάντα. 576, B. ἄγει τὰ πάντα. C. ὁ Δαβίδ φησιν, ἐξ οὗ καὶ τὴν
μαρτυρίαν λέγει.—φοβηθῆς. D. ἐγέννησεν. 577. τὰ ἀσεβῆ δόγματα ἐκεῖ ἐκβάλῃ. D. τί ποιήσουσιν οἱ 
βαπτιζ. 578, D. τῷ Χριστῷ αὐτὸ ἀνατίθησι. ἢ οὕτως.
Οἰκουμενίου: (in marg.) Εἰ μὴ διὰ τὴν ἐσομένην ἐλπίδα. 579, D. τὸ ἐκνήψατε ὡς ἐπὶ μεθ.—τοῦ Θεοῦ τὸ δυνατόν. 580, Α. ὑμῖν λαλῶ.—ὁ λόγος γένηται. B. ἀποδήλου παραδείγματος 
αὐτοῖς ποιεῖται. 582, Α. ενσεσημαμμένα.—οὐκ ἔτι δόξα. B. ἔστι δὲ ὅμως
καὶ ἐν αὐτοῖς φωτὸς διαφορά. Ἰωαννου. Τὰ ἄστρα· τὸν ἥλιον καὶ τὴν σελήνην λέγει. hoc
Schol. in marg. D. σπέρμασι πεποιημένων. 584, C. καὶ γὰρ ἔχομεν τούτου τὰς ἀποδείξεις ἤδη τε γεγενημένας.
—τὸ Πνεῦμα ὑπάρχον. D. οὐ τὸ λεπτὸν καὶ ἀερῶδες. ὧν
ἐστὶ καὶ ᾿Ωριγ.—ἐλαιρὸν σκεῦος. 585, C. οὐράνιον αὐτὸ λέγει. 586, Α. οἷός, φησιν, ὁ χοικὸς Ἀδάμ. 587, D. Μεοδίου ἐκ τοῦ ηερὶ ἀναστάσεωσ αόγου: Τὸ
ἀποθνῆσκον κληρονομεῖται· τὸ δὲ ζῶν κληρονομεῖ.—κληρονομήσῃ
τὰ ἄφθαρτα. 588, B. ἐκ τοῦ καὶ τὰ ἀπόρρητα. C. τὸ γὰρ ἐν ῥιπῇ καὶ ἐν
ἀτόμῳ ἀποθανεῖν. Οἰκουμενίου: Μικρὰ δὲ προαφηγητέον τοῦ νοήματος, φησὶν
ἐν τῆ ἀποκαλύψει Ἰωάννου. ἐν ἀτόμῳ: ἐν ἀκαριαίῳ, ἐν στιγμῇ χρόνου. ἐν ῥιπῇ ὀφθαλμοῦ’. ὅσον μῦσαι βλέφαρον. æc in marg. 590, B. ἡ τοῦ ᾿Ωσηέ. D. δι’ αὐτῆς γὰρ ἴσχυσεν. 591, Α. οὐ παρὰ τὴν οἰκείαν φύσιν ὁ νόμος. B. χάρις δὲ τῷ
τοσαῦτα κατορθώσαντι ἡμῖν Υἱῷ εὐδοκίᾳ τοῦ Πατρός. C, ἐς. γὰρ
περὶ τὸ τῆς ἀναστάσεως δόγμα. 592, B. λογίας δὲ λέγει τῆς συλλογῆς.—τὸ μετὰ αὐθεντείας
—τὴν κυριακὴν καλεῖ. C. τότε τις συναγαγεῖν ἄρξηται. D. πρὸς 

 

 
τὴν συλλογήν.—μελλούσης ἔσεσθαι τῆς εἰσφορᾶς.—αὐτοὺς προ-
τρεπει. 594, B. Ἵνα μή τις αὐτῷ, φησὶν, ἐπιβουλεύσῃ. D. δι’ αὐτὸν
περιμένει φ. πρεσβύτερος ἦν μᾶλλον τ. Τιμ. τὸ παρακάλεσαι
μὲν· 595, Α. καὶ μαλακιζομένων τινῶν. C. τὸ ἐξαίρετον δηλοῖ τῆς
Ἑλλάδος ἔνθεν καὶ Ἀχαιοί. D. αὐτῷ περὶ τῆς π. Κορ. διχο-
στασιας. τὸ ἀναπαῆναι τὴν ψυχήν. II ΕΡ. AD COR. 599, C. τί δήποτε δευτέραν τίθησιν ἐπιστολὴν ζητεῖς· καὶ
ἄξιον. ἐν πειρασμοῖς—δευτέρας αὐτοὺς ἀξ. B. ταύτης ἐκτός ἐστι τῆς προσρήσεως. Θεοδωρήτου: “Εὐλογητὸς ὁ Θεός·” κἀνταῦθα στικτέον
—” ἐξομολογοῦμαι σοι Κύριε Πάτερ.“ hoc Schol. in marg. 
D. διὰ τὸ εἶναι ἄξιος παρακλήσεως. C. μὴ ὅτι καὶ ἡ παράκλησις τοῦ Χρ. περισσεύουσα ἡ εἰς
αὐτοὺς εὐθυμίας αὐτοῖς ἀφορμὰς ἐμποιεῖ. D. εἰ θλιβόμεθα. 604, Α. ἐν ὑπομονῇ ὑπάρχουσιν. 606, Α. ᾿Ιωάννου: Τὴν ψῆφον, τὴν προσδοκίαν, τὴν κρίσιν. 
τοιαύτην ἠφίει τὰ πράγματα τὴν φωνὴν, τοιαύτην ἀπόκρισιν ἐδίδου
τὰ συμβάντα, ὅτι ἀποθανούμεθα πάντως. οὐ μὴν μέχρι τῆς
πείρας ἐξέβη τοῦτο, ἀλλὰ μέχρι τῆς ὑπονοίας ἔστη τῆς ἡμετέρας·
ἡ μὲν γὰρ τῶν πραγμάτων φύσις τοῦτο ἀπεφήνατο· ἡ δὲ τοῦ
Θεοῦ δύναμις οὐκ ἀφῆκεν τὴν ἀπόφασιν εἰς ἔργον ἐλθεῖν. ἀλλ’ ἐν 
τῇ διανοίᾳ ἡμῶν τοῦτο συμβῆναι συνεχώρησεν· διὸ καὶ ἑαυτοῖς
φησὶ τὸ ἀπόκριμα τοῦ θανά* rehqua margine abscissa interciderunt.
B. δι’ ἡμῶν ἄλλοι ὠφεληθῶσιν—τὸ ἅπαν ἑαυτὸν ἔπιδ’. 607, B. μονονοὺ λέγων. D. συνυπουργούντων. 609, B. ἄνευ δόλου, ἄνευ ἐπικαλύμματός τινος καὶ ὑποκρίσεως. 
—καὶ στροφῇ λόγου. D. ἐγεγράφει γὰρ πρότερον.—τουτέστιν
ἅτινα υπομ. 610, Α. οἷον αἱ ἐπιστολαὶ δηλοῦσι καὶ ὁ παρελθὼν ἐγγυᾶται
βιός. 611, Α. τὸ καύχημα ἡμῶν εἶναι τὸ ἀγαπᾶν. C. τήν τε διὰ
τῆς προτέρας ἐπιστολῆς καὶ τὴν διὰ τῆς παρουσίας. D. ἐν τῇ
προτέρᾳ ἐπιστολῇ εἴρηκεν. ἐὰν πορεύσωμαι. 612, Α. Κύριός ἐστιν ἑαυτοῦ ἀπιέναι. B. ἤπερ ἐβουλ.
ἄξοντος. ᾿Ἰωαννου: Τίνος ἕνεκεν οὐκ ἦλθες; ὅτι οὐ σαρκικῶς βουλεύομαι,
καὶ οὐκ εἰμὶ τῆς τοῦ Πνεύματος ἐκτὸς κυβερνήσεως, οὐδὲ
ἐξουσία νἔχω βαδίζειν ὅπου βούλομαι· ὁ σαρκικὸς γὰρ ἄνθρωπος, 
τουτέστιν ὁ τοῖς παροῦσι προσηλώμενος καὶ τῆς τοῦ Πνεύματος
κοινωνίας ἐκτὸς τυγχάνων, πλανᾶται ὅπου βούλεται. Τοῦ Αὐτοῦ. Ἵνα διπλῆν χάριν ἔχητε καὶ τὴν διὰ τῶν γραμμάτων
καὶ τὴν διὰ τῆς παρουσίας. χάριν δὲ τὴν χαρὰν λέγει. 614, Α. ᾿Αντίθεσισ: Τί οὖν ὁ Παῦλος ὑπισχνούμενος. Λύσισ: Φαμὲν ὅτι οὐ πάντα. B. σκώλοπος. C. διὸ καὶ ἀπέτυχον.
D. ἐπειδὴ φησὶν ὁ λόγος. 615, B. ἢ τὰς ἐπαγγελίας. C. ἐν αὐτῷ τῷ Θεῷ, τουτέστιν δι’
αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ τὸ ναὶ καὶ τὸ ἀμὴν ἔχουσιν—τῷ γὰρ πληροῦσθαι
ἔχουσαι τὸ ναὶ, καὶ τὸ ἀμὴν ἔχουσιν.—τὰ τοσαῦτα πληροῖ. 616, Α. δι’ ἡμῶν μὲν ὡς διακόνων ποιεῖ. C. ἐν τῇ παλαιᾷ
ἱερεῖς ἣ προφῆται. D. ὁ γὰρ ἀρραβὼν εἴωθεν βεβαιοῦν τὸ πᾶν
συν.—ὁ πληρῶν τὰς οἰκείας ὑποσχέσεις. 617, Α. διὰ τὸ φείδεσθαι αὐτῶν οὐκ ἀπ’. B. φειδόμενος δὲ διὰ
τοῦτο εἶπεν, ἐπειδὴ ἐπετέτραπτο. 618, B. καὶ ὑμᾶς ἔβαλον. ἵνα μὴ πρόφασις γένωμαι λύπης
ὑμῖν. ὃ καὶ παρακατιὼν σαφηνίζει ἐν τῷ τῆς ἐπ’. τέλει. Θεοδρήτου: Τί γάρ μέ φησιν εὐφραίνει οὕτως. hæc in
marg. ἐγγινομένην ἐφελ.—ἔγραψεν μὲν ἐν τῷ τέλει τῆς πρὶν ἐπ’. 619, C. μεγίστης ἀγάπης καθέστηκεν. D. καὶ γὰρ ἦσαν 
αὐτὸν ταῖς κελεύσεσι τοῦ Παύλου ἀπεστραμμένοι πάντες. 620, Α. λελύπηκεν πάντας ὑμᾶς ἐν μέρει. B. λύσατε τὴν
ἐπιτίμησιν· καὶ τοῦ λοιποῦ ῥαθυμ.—χαρίσατε εἰ καὶ μή. C. καταποθῇ
ὁ τοιοῦτος. 621, ἵνα γνῷ ἆρα ὥσπερ. B. καὶ οἷον τὸ πρόσωπον. C. μὴ
συγγνῶναι καὶ δέξασθαι.—ἐμέλλομεν πλεονεκτεῖσθαι ὑπὸ τοῦ Σατανᾶ.
D. εἰς πορνείαν ἐμβάλλειν.—ὅταν οὖν καὶ ἐξ ὧν ἁμαρτά-
νομεν καὶ ἐξ ὧν μεταμελούμεθα. Ἰωαννου. Τὸ ἐν προσώπῳ Χριστοῦ ἣ εἰς δόξαν Χριστοῦ. 
hoc in marg. 622, D. οὐκ ἔστιν οὐχ ἑλόμενος κὴρ. 623, B. ἵνα μὴ νομίσωσιν εἶναι ταῦτα ὀλοφυρομένου ῥή-
ματα. 624, D. τῆς χάριτός ἐστιν. 625, Α. ἐξ εἰλικρινίας—ἐνηχούμενοι. 626, Α. οὕτως ἡμεῖς τοῦ κὴρ. 628, B. ἀπολαύσουσι.—ὅτι οὕτως φησὶ παχεῖς. C. διακονίαν
πνεύματος λέγων. ἐν τῷ τῆς συγκρίσεως καὶ παραθέσεως ἣν ἔχει τουτέστι ἡ νέα.
hoc Schol. in marg. 629, B. ὡς παυσόμενον.—ἐκεῖνο τετύχηκε δ. 630, Α. μηδὲ ὑποστελλόμενοι. B. Οἰκουμενίου: Διατί δὲ ὡσεὶ εἶπέν τις. D. οὐ δύνανται
συνιδεῖν τὰ ἐν αὐτῇ—καὶ αὐτὸς μὲν ὁ νόμος λέγει. 631, Α. τὸ μὴ ἀπολύειν. ναῷ μόνον θύειν. 
Κυρίλλου. In marg. οὕτως ἐν βιβλίῳ τι τῆς ἑρμηνείας τοῦ
Λουκᾶ. Sed Cod. Roe. 16. ρλα cum Ed. Œcum. 632, Α. περιήρει τὸ κάλυμμα.—περιαιρεῖται τὸ κάλυμμα αὐτῶν.
D. τὴν δόξαν τοῦ Πνεύματος κατοπτριζόμενοι. In marg.
οἷον ἐλλαμπόμενοι τῷ πνεύματι.—τῇ ἐκβολῇ τοῦ ἡλίου.—καὶ 
ἡμεῖς ἀντιπέμπομεν. Θεολωρητου: ᾿Απὸ δόξης λέγει τοῦ θείου πνεύματος εἰς δόξαν
την ἡμετέραν· 633, D. πρὸς μὲν τὰς θλίψεις οὐκ ἀπείπαμεν. ἀπειπάμεθα
δὲ καὶ ἀπεκρουσάμεθα πρὸς τὰ κρυπτὰ τ. αἰσχ.—ἐν κρυφῇ. 634, B. τοιγαροῦν διὰ τὴν φανέρωσιν τῆς ἀληθείας συνι-
στωμεν. 635, B. ἢ οὕτως νοήσεις μετὰ τοῦ ὑπερβάτου. Κυτίλλου. ἐν τῶι πρώτωι βιβλίωι τῶν κατὰ Ἰορλιανοῦ ἐν
Ἀρχῆι: Θεὸς αἰῶνος ὀνομασθεὶς Θεὸς τοῖς ἀπίστοις, τουτέστιν ὁ
Σατανᾶς. hoc Schol. in marg. C. ὁ γὰρ μέλλων οὐκ ἔχει ἀπιστίαν. 636, Α. ὡς ἐν παρεκδρομῇ λέγει. D. ἡ ἀληθὴς ἡμῖν τοῦ 
Πατρὸς γνῶσις. καὶ τέως αὐτὸ ὅτι Πατήρ ἐστι. 638, B. Θεολωρητου: Ἀντὶ τοῦ ἐν ἀπόροις πράγμασι πόρους
εὑρίσκομεν σωτηρίας. hoc in marg. νέκρωσιν τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ
ἣν περιέφερεν· οἱ θάνατοι οἱ καθημερινοὶ δι’ ὧν καὶ ἀνάστασις
ἐδείκνυτο et hoc in marg. 639, C. εἰδότες δὲ πόθεν; 640, Α. ὅπερ ἐφθείρετο μαστιζόμενον. B. ὅρα προτροπήν.—τὸ
ὀλιγοχρόνιον τὸ ταχύ.—δόξης ἀπεργάζεται. C. μὴ σκοπήσωμεν
τὰ βλέπ’. 641, Θεολωρητου: Ἐπίγειον οἰκίαν τὴν κατὰ τὸν παρόντα 
βίον λέγει διαγωγήν. hoc Schol. in marg. Οἰκουμενίου: Ἐπίγειον οἰκίαν σκήνους τὸ σῶμα καλεῖ. D. ὡς εἰκὸς μερικῶς φθειρομένου. Θεοδωρήτου: Στένομέν φησι, οὐκ ἀπαλλαγῆναι τοῦ σώματος
ἐφιέμενοι, ἀλλὰ τῶν παθῶν αὐτοῦ ἐλεύθεροι γενέσθαι ποθοῦντες. 
οὐ γὰρ ἀποδύσασθαι τὸ σῶμα, ἀλλ’ ἐπενδύσασθαι τὴν ἀφθαρσίαν
ὀρεγόμενοι Τοῦ Αὐτοῦ. Οἰκητήριον ἐνταῦθα τὴν ἀφθαρσίαν ἐκάλεσεν. 642, B. τὸ πᾶν κατωρθῶσθαι. C. καὶ ἐκδυσώμεθα.—ἐπειδὴ
θνητόν ἐστι καὶ φθαρτόν. 644, Α. δείκνυσιν οὖν νεωτέραν τὴν ἐπὶ τ. δοκ. 645, B. ἵνα ἔχητε πρὸς τοὺς ἐν προσώπῳ καυχωμένους καὶ οὐ
καρδίᾳ ἔξω τι ἀπολογεῖσθαι. ᾿Ἰωαννου. Ἐν τοῖς ἐρωμένοις—ἐν τοῖς προσεπίδειξιν, εὐλαβείας
μὲν ἔχοντες προσωπεῖον, ἔργων δὲ ἀγαθῶν ἔρημοι καθε- 
στωτες. Θεοδωρήτου: Σωφροσύνην ἐνταῦθα τὴν ταπεινοφροσύνην
ἐκάλεσιν, ἔκστασιν δὲ τὴν τῶν κατορθωμάτων διήγησιν. ἀμφότερα
δὲ ὀρθῷ ποιῶ λογισμῷ. hoc in marg. Οἰκουμενίου: Ἢ οὕτως. Εἰ μέν τις ἡμᾶς μαίνεσθαι νομίζει. 646, D. σπουδάζωμεν καὶ ἡμεῖς. 647, Α. εἰκότως δ’ ἃν καὶ ὑμεῖς.—τρεῖς εἰσιν ὀφειλῆς ἀφορμαί.
B. ὅτι ἡ κατὰ σάρκα ζωὴ ἐκβέβληται. C. οὕτως καὶ ἡμεῖς
οὐκέτι φησιν εἶεν (sic) παθητὸν σαρκί. Οὕτως καὶ ὁ Κλήμης. 648, Α. ᾿Ἰωαννου. Ποῖα ἀρχαῖα παρῆλθεν; ἤτοι τὰ ἁμαρτήματα.
hoc Schol. in marg. B. ἀντὶ τοῦ μάννα.—ἀντὶ τοῦ
ὕδατος τοῦ ἐκ τῆς πέτρας. C. ὢ φιλανθρωπίας βάθος—καὶ τὸ
πρῶτον. 649, B. Θεολωρητου: Ἐπειδὴ διάκονος τῶν καταλλαγῶν 
ἔφη προκεχειρίσθαι, ἀναγκαίως τὴν πρεσβείαν προσφέρει. C. ποῖον
δὴ τοῦτο; 650, Α. ἀλλ’ αὐτοδικαιοσύνη. 651, Α. ὅτι δεῖ καὶ ὑμᾶς ὄρθ’. ἐπιμ. C. ἣ πῶς τις ἀποδείκνυ-
σιν. D. ὅταν δὲ καὶ πάντα καὶ ὁμοῦ. 652, Α. παρὰ τῶν πολεμίων τῆς πίστεως ἐπήγετο.
Θεολωρητου: Ἁγνότητα καλεῖ τὴν τῶν χρημάτων ὑπεροψίαν
—τὴν διδασκαλίαν καλεῖ. hoc Schol. in marg. 653, Α. εὔχεσθέ, φησι, μὴ εἰσελθεῖν. 655, Α. καὶ πάντας ἔνδον ἔχω—οὐ στενοχωρεῖσθε ἐν ἡμῖν— 
εὐρύναντος—εἰς τὸ πάντας διδάξαι. B. εἰ καὶ περισσοτέρως. 656, Α. τουτέστιν ἀποστάτῃ καὶ τῷ Σατανᾶ. πᾶσι τρόποις
ἀπεῖρξαι. D. διὸ ἐξέλθετε ἐκ μέσου αὐτῶν καὶ ἀφορίσθητε λέγει
Κύριος, καὶ ἀφθάρτου μὴ ἅπτεσθε. 657, Α. μνησικακία, λοιδορία. C. διὰ φόβου. ἀλλ’ ὅτι γί- 
νεται. 648, Α. χωρήσατε, ἀντὶ τοῦ εἰσδέξασθε εἰς τὰς ὑμετέρας
ψυχάς. hoc Sch. in marg.—ὅτι οὐκ ἠδικήσαμεν. B. καὶ μὴ ἐν
καρδίᾳ εἶναι τινος, οὐ μήν. 659, Α. ὡς ἀπὸ φιλοῦντος λεγόμενος. Σεμνύνομαι γὰρ ἐφ’ ὑμῖν, καὶ πανταχοῦ τὴν ὑμετέραν πίστιν
ἀνακηρύττω. hoc Schol. in marg. ad voc. καύχησις. D. τούτους
γὰρ τοὺς ἔξωθεν καλεῖν. 660, Α. ἔσωθεν φόβοι] Θεολωρητου: Οὐ γὰρ ἡμᾶς συνεῖχεν
ὁ πρὸς τοὺς ἐναντίους ἀγὼν, ἀλλὰ καὶ τῶν ἀσθενέστερον διακειμένῶν 
3 Ρ

 
κατηνιλίσκαν (sic)· ἐδεδείημεν γὰρ αὐτῶν τὴν ἐπὶ τὰ
ῥοπήν. Θεοδωρήτου: Ἀπήγγειλε γάρ μοι ὅπως μὲν ἡμᾶς ποθεῖτε
θεάσασθαι, ὅπως δὲ ἀποδύρεσθαι τὰ γινόμενα πλημμελήματα. καὶ
ὅσον ὑπὲρ ἐμοῦ πρὸς τοὺς ἐναντίους ἀνεδέξασθε πόλεμόν. 662, C. νῦν χαίρω οὐχ ὅτι ἐλυπήθητε. 663, C. λοιδοροῦντας ψευδαποστόλους. D. πλημμελήματος
καθίστη. 664, B. ὅπερ αὐτῷ μέν ἐστι. 666, B. κἂν ἐπιπλῆξαι δέοι. 667, Α. ἣ γὰρ ἃν δυσπαράδεκτον. C. δύο λεπτὰ προκρίνεται. 669, D. πίστει μὲν τῇ εἰς τὸν Κύριον.—εἰ γὰρ καὶ μὴ ἠγάπων.
—περισσεύητε δὲ et mox δαψιλεύησθε. 670, Α. δοκιμάσω γὰρ τουτέστι. C. Οἰκουμενίου: Εἰ οὖν ἐκεῖνός φησιν ἐπτώχευσεν. 671, Α. οὐ μόνον ἀρχὴν ἐσχήκατε. πληρώσατε αὐτῷ ὃ ἐνήρξασθε
θέλειν. B. ἔχοντας εἰσενέγκαι. C. εὐπρόσδεκτός ἐστι Θεῷ. D. ἐκεῖνοι δὲ τὴν εἰς Θεὸν παρρησίαν. 672, D. τοὺς ἐπὶ τοῦτο σταλέντας—τοῦ συνεισενεγκεῖν ἐναγά-
γωσιν. 673, Α. καὶ αὐτὸς οἴκοθεν. C. καὶ τοῦ φυγεῖν. 675, C. ᾿Απόστολοι ἐκκλησιῶν, ἀπεσταλμένοι ὑπὸ ἐκκλησιῶν
ἐξ ἐπιλογῆς δῆλ’. D. ὡσεὶ ἔλεγεν θέλετε δεῖξαι.
Οἰκουμενίου: Εἰς πρόσωπόν φησι τῶν ἐκκλησιῶν· τουτέστιν
καὶ εἰς τιμήν. 676, B. θαρρούντως ex corr. man. C. ἔνι γὰρ καὶ ἐπὶ
χρηστῷ ζῆλος.—πῶς οὐκ ἄτοπον ὑμᾶς ὑστερῆσαι. D. ἀπο-
περυσι. 677, C. τοῦ δὲ ὡς ψευδῶς καυχ. D. ἐκεῖνος γὰρ ἀλγεῖ καταβάλλων,
ὁ πλεονεκτούμενος δὲ διδοὺς ἐξ ἀναγκ. 677, C. οὕτως δωσάτω. D. δαψιλείας ἐστι σημαντικόν. 679, B. νῦν σπόρον καλεῖ. 680, C. ἀλλ’ ὥστε θεαταὶ γενέσθαι τῆς θεόθεν δοθείσης ὑμῖν
χάριτος. ἐπάρας αὐτοὺς τέλος τὸ πᾶν ἀνεθ.—χάριν ἐνταῦθα
καλῶν καὶ τὸ ὑποτετάχθαι Κορινθίους τῷ εὐαγγ. 681, C. ἄρχεται τῶν ἐπιτιμ.—τῇ σιωπῇ νομισθείη. D. τὴν
ἱκεσίαν ποιεῖται.—τὸν τῶν διαβ. χρῆς. λόγον. 682, Α. τὴν δύναμιν αὐτ’. τὴν πνεῦμ’. B. ἐπί τινάς, φησιν;
C. πρὸς ἐπίδειξιν ἀνθρώπων ποιοῦντα.—τουτέστιν τὸ οὐ κατὰ
σάρκα. D. καὶ οὕτως οὐ κατὰ σάρκα στρατ. ὅτι καὶ τὰ ὅπλα 
ἡμῶν οὐκ ἔστιν σαρκικὰ οἷς χρώμεθα. 683, B. σωματικόν τι νομίσωσιν. 684, Α. ὅπως διορθωθῶσιν—ὑπακούετε μέν φησιν, καὶ νῦν.
B. ἐκπληκτικώτερον.—εἴτις ἀρετῆς πρόσωπον. in Schol. Gennadii.
B. ἐκ δὲ τῶν ἐπιπολῆς ἁπλῶς φαῖν’. λαμβάνεται. D. καὶ 
νυν αὐτοῖς ἀνατείνει. 685, C. τοῦτο ἴστωσαν, ὅτι καὶ παρόντες καὶ ἀπόντες τῷ
λόγῳ καὶ ταῖς ἐπιστολαῖς, οἱ αὐτοὶ ἐσμὲν καὶ παρόντες τῷ ἔργῳ. 687, C. μεγάλοις φησιν καὶ ὑπερβ. D. οὐδὲ αἰσθάνονται πῶς
εἰσι καταγ. 688, D. τῷ γὰρ ὄντι ἄχρις ὕμ’. 689, Α. ἀλλ’ ἐλπίζομεν φ. τῷ Θεῷ. C. προκαταβ. σπέρματα
διδ. 690, Α. εἴθε ἠνέχεσθέ μου.—ἀφροσύνης πρᾶγμα ποιοῦντος καὶ
ἔργον. B. ἐπάγει Θεοῦ ζήλῳ. ζηλωτὴς λέγεται ὁ Θεὸς διὰ τὸ 
ἄγαν ἡμᾶς ἀγαπᾶν· ζηλοῖ δὲ ἵνα ὠφελήσῃ τοὺς ζηλοτυπουμένους,
οὕτως οὖν φησὶ καὶ ἐγὼ τοιούτῳ ὑμᾶς ζήλῳ ζηλῶ ἵνα ὑμᾶς ὠφελήσω.
—μετὰ γάμου. C. ὃς δοῦλον αὐτοῦ ἔπεμψεν—ἀμφιβόλως
αὐτὸ λέγει. D. ἡ τῶν ψευδαποστόλων ἀπάτη.—τὴν τῶν ἔξωθεν. 691, D. ὧν οὐκ ἐλάβετέ φησιν—τῷ προδιορισμῷ. 692, Α. δίδωσι πάροδον. φλυαρίας ἀνεμίγνυον. B. ὅσα γὰρ ἃν
φλυαρήσωσι—εἰς τὴν om. 693, Λ. τούτου νῦν χρεῖα ἦν—δεόλνυσιν αὐτὸς ὅτι οὐ φεύγει.
B. ἑαυτὸν λιμῷ ταπειν.—οἰκοδομεῖσθε. D. παρ’ αὐτοῖς ἦν καὶ
ἐκήρυσσεν, οὐ μόνον γὰρ ἑτέρωθι μοι. Οἰκουμενίου: Ἢ καὶ οὕτως. καὶ ταῦτά φησιν ὑστερηθεὶς
οὐ κατενάρκησα. 695, C. καύχησιν δὲ αὐτὴν καλεῖ—οὐκ ἐγκοπήσεται. ἐν τοῖς
κλήμασι. D. παρ’ αὐτοῖς μὴ λαβών.—ἐπετήρουν οὖν οἱ ψευδ. 696, B. ὧδε τὸ πλέον ἔχειν. 698, C. οὐκ ἃν ἧκεν. 699, Α. ἐκέχρηντο αὐτοῖς οἱ ψευδαπόστολοι. B. ᾿Ἰωαννου.
Ἀσαφὲς τὸ εἰρημένον—τίνος ἕνεκεν αὐτῶν. 700, Α. διὸ ἐκκαθαίρει ἑαυτοῦ τὴν εὐγένειαν—κατὰ τὸν αὐτῶν
λόγον. B. ὅτι τοῦτο ὡς μὴ ἀρεσθὲν ἐποίησεν. 701, Α. Οἰκουμενίου. Ὁρᾶς ὅτι οὐ πάντα—πολλὰ γοῦν
τῶν ἐνταῦθα εἰρημένων παρέλιπεν· οὐ γὰρ πρὸς φιλοτιμίαν αὐτῷ
τὰ τῆς συγγραφῆς πεπόνηται—νυχθήμερον δὲ νηχόμενος διεγένετο
μετὰ ναυάγιον. ἢ βυθὸν λέγει ἐν ᾧ μετὰ τὸν ἐν Λύστροις κίνδυνον
κατακεκρύφθαι (sic) ἐν αὐτῷ. C. τὸ ἐκ τῶν ψευδωνύμων καὶ 
ὑποκριτῶν ἅδ’. 702, B. παρὰ τῶν διωγμῶν—συνίσταντο γὰρ κατ’ ἐμοῦ γνώμῃ
κοινῇ. C. πάσης προνοοῦντα τῆς οἰκουμ. 703, Α. οὕτως ὁ ἀποστολικὸς χαρακτήρ. B. κατὰ τῶν ἀντιθεμένων
ὁ Π.—εὔχεσθε μὴ ἐμπεσεῖν. D. καίτοι εἶπεν ἄνω· 
πῶς οὖν ὧδέ—εἰς ἑτέρους δὲ ἐκφερόμενα. 704, B. ἢ τὸ “οὐ συμφέρει μοι” ἵνα μήτις μείζονα. 705, Α. πηλίκος νῦν ὑπάρχει. C. Οἰκουμενίου. Ποῦ εἰσὶν
οἱ τὴν ψευδεπίγραφον ἀποκάλυψιν συγγραψ. 706, Α. ἐὰν γὰρ καὶ καυχήσωμαι. C. εἰ καὶ τὰς ἀποκαλύψεις 
ἐφανέρου. 706, τοὺς ἀντικειμένους εἴρηκεν. 708, Α. τῷ σε ταῦτα πάσχειν. C. τὴν τοῦ Θεοῦ δείκνυσι
δὺν.—ὀλοφ. τὰ τοιαῦτα εἰναι ῤημ. 709, B. ἐπιθυμῶ εἶναι ἐν τούτοις. D. λόγοις καὶ ἀπόλλοισθε. 
—ἐμάνθανον δόγματα. 710, Α. ὑμῶν δὲ ἐκεῖνοι—ἠνάγκασμαι τοὺς λόγους—οὐδὲν
ὑστέρησα ἢ ἐνέλιπον. 711, Α. ἐπιχωριάζων ὑμῖν. B. τῆς ὑμῶν παραμελήσω σωτη-
ρίας. C. πολλὰ διεξελήλυθεν. 713, Α. αὐτοῖς κηρύσσων τρεῖς.—προδίδωσι. B. ἧττον δὲ
ἀνταγαπώντων. C, εἰ θρέψωσι π. 713, Α. εἰ μὴ χρῄζωμεν συστ. ἐπ. C. ὃ λαλοῦμεν οὐ πρὸς
χάριν ὑμῶν. D. τὸ δὲ “μου” προσκείμενον. 714, Α. τοῖς ἄλλοις πλημμελουμένων. 715, Α. Θεολωρητου. πεῖραν λαβεῖν—μεμαθηκότες. 718, D. εἰ ἔτι ποιῶ αὐτά. 720, Α. ἀναγκάζωμεν—χαίρω γὰρ ὅταν. B. ἐπέπληξεν αὐτοῖς.
C. ὥσπερ ἀπολογεῖται. 721, D. ἐπεύχεται αὐτοῖς τὴν χάριν ᾿Ιησοῦ. His subjungam pauca quaedam ex optimo Cod. Roe 
qui est membran. ΧΙ. Saeculo exaratus; de quo Wolf. vid.
nos in Praefat. ad Cat. in S. Mattb. I ΕΡ. AD COR. Μεμέρισται ὁ Χριστός. Σευηριανοῦ. Μὴ συγκληρονόμους ἔχει, φησὶν, ὁ Χριστὸς, ἵνα
μερίσῃ τίς μετ’ αὐτοῦ τοὺς σωζομένους; μή τινας ἔχει κοινωνοὺς
καὶ σὺν αὐτῷ τὴν οἰκουμένην πληρώσαντας; Χριστὸς ὁ ὑπὲρ τοῦ
κόσμου ἀποθανὼν, ὑμῶν δὲ οὐδείς. Θεοδωρ. Τουτέστιν κατὰ μερίδα τινὲς μὲν τὸν Χριστὸν 
ἔλαχον. Νοῦν Χριστοῦ ἔχομεν. Γρηγόριος. Καὶ νῷ καὶ λόγῳ καὶ πνεύματι, τῇ μιᾷ συμπεφυίᾳ
δὲ θεότητι. Γρηγόριοσ. Πρῶτον μὲν ἐννόει τὰς οὐρανίους δυνάμεις καὶ 
τὸ ἐννόημα ἔργον ἦν, λόγῳ συμπληρούμενον καὶ πνεύματι τελειούμενον,
καὶ πολλά μοι ἕτερα συνῆκται. Ἔτι γὰρ σαρκικοί ἐστε. Κυτίλλου. Ψυχικὸς ἄνθρωπός ἐστιν ὁ κατὰ σάρκα ζῶν, καὶ
μήπω τὸν νοῦν φωτισθεὶς διὰ τοῦ Πνεύματος, ἀλλὰ μόνην τὴν 
ἔμφυτον καὶ ἀνθρωπίνην σύνεσιν ἔχων, ἣν ταῖς ἁπάντων ψυχαῖς
ἐμβάλλει ὁ δημιουργός. Ὁ δὲ ἀνακρίνων με Κύριός ἐστιν. Εὐσεβίου. Παραινεῖ μὴ σπουδαῖον ἡγεῖσθαι τὸ ἑαυτοὺς ἐκδικεῖν,
μὴ δὲ τὸ κρίνειν τοὺς ἡμαρτηκέναι δοκοῦντας, μὴ δὲ 
ταράσσεσθαι τοῖς ἐπὶ τοῦ παρόντος τὰς τῶν θνητῶν ὄψεις διαλανθανόντων.
ἐπείπερ αὐτὸς ὁ Κύριος ἐπιστὰς τῷ τῶν μὲν ἀσεβῶν

 
φωτίσει τὰ κρυπτὰ τοῦ σκότους, τῶν δὲ κοσμίων καὶ θεοσεβῶν δι’
ἐπιείκειαν καὶ ἰδιοπραγμοσύνην, καὶ λανθανόντων τοὺς πολλοὺς
φανερώσει τὰς βουλὰς τῶν καρδιῶν· οἷς καὶ τὸν ἔπαινόν φησι
γενήσεσθαι ἀπὸ τοῦ Θεοῦ. Σευηριανοῦ. “Περικαθάρματα” ἀντὶ τοῦ ἀποψήγματα. καὶ 
ὡσπερ αποσαρωματα. Ὁ δὲ πορνεύων εἰς τὸ ἴδιον σῶμα ἁμαρτάνει. Τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου. Ἔστι πρὸς τούτοις ἅπασιν καὶ τοῦ
ἁγίου Ἀθανασίου ἑρμηνεία ἐν τῷ περὶ σεμνοῦ γάμου· πρὸς ὅλοις
τούτοις ἑρμήνευσεν τις καὶ οὕτως. Ἰσιδώρου. Ἐγένετο τοῖς Ἰουδαίοις ὡς Ἰουδαῖος ὅτε ἐν τῷ ἱερῷ
κ. τ. λ. Ἐπαινῶ δὲ ὑμᾶς ἀδελφοί. Τὸ ἀνθύμημα τοῦ χωρίου. Μέμφεται αὐτοὺς, ὅτι αἱ μὲν
γυναῖκες ἀκατακαλύπτῳ κεφαλῇ κ. τ. λ. τὸ δὲ αὐτὸ πνεῦμα. Θεοδ. Οὐχ οἷόν τε τὸν ὑπὸ τοῦ θείου Πνεύματος ἐνεργούμενον
ἀλλότριον τῆς θείας φύσεως τὸν Χριστὸν ἀποφῆναι κ. τ. λ. ζηλοῦτε δὲ τὰ χαρίσματα. Θεοδ. Οὕτωσ καὶ Ἰωάννου καὶ Γενναδίου. Ὅταν παραδῷ τὴν βασιλείαν. Τοῦ ἐν ἁγίοισ Κυρίλλου ἐν βίβλωι δ τῶν κατὰ Ἰουλιανοῦ
πρὸσ αὐτὸ τὸ πέρασ οἵτω φησιν. Τοῦ ἁγίου Γρηφορίου εἰσ τὸν β. περὶ υἱοῦ λότον. οὐ
τέλος ἐπιτιθεὶς τῇ βασιλείᾳ εἶπεν τὸ ἄχρις, ἀλλὰ ἀξιόπιστον 
ποιῶν τὸ εἰρημένον καὶ θαρρεῖν παρασκευάζων. Αὐτὸς ὁ Υἱὸς ὑποταγήσεται. Εἶτα ἵνα μή τις λέγει hoc Sch. ergo non est Photii ut in
Edd. in fine ὅΡΑ Γρηγόριον. ΙΙ EPIST. Τύφλωσεν τὰ νοήματα. Ἰωαννου. Τουτέστιν τῶν ἀπίστων τοῦ αἰῶνος τούτου ἐτύφλωσεν
ὁ Θεὸς τὰ νοήματα· ὁ γὰρ μέλλων ἀπιστίαν οὐκ ἔχει. τὸ
αὐτὸ καὶ Εἰρήναιος. στενάζομεν βαρούμενοι. Θεοδρήτου. Στένομέν φησι, οὐκ ἀπαλλαγῆναι τοῦ σώματος
ἐφιέμενοι, ἀλλὰ τῶν παθῶν αὐτοῦ ἐλεύθερον γενέσθαι ποθοῦντες·
οὐ γὰρ ἀποδύσασθαι τὸ σῶμα ἀλλ’ ἐπενδύσασθαι τὴν ἀφθαρσίαν
ὀρεγόμεθα. Ἀρέοα διακόνου. Οὐχὶ διότι δεδοίκαμεν τὸν θάνατον, ἐπέρχεται
δὲ ἡμῖν, διὰ τοῦτο στενάζομεν, ἀλλὰ στενάζομεν, τὴν μετὰ
δόξης ἀφθαρσίαν ἐπενδύσασθαι ἐπιποθοῦντες. Ἐv ἁγνότητι. Θεοδωρου. Ἵνα εἴπῃ καὶ περὶ τοὺς γνωρίμους καὶ περὶ τοὺς 
ἀγνώστους σπουδάζοντες εἶναι μακρόθυμοι καὶ χρηστοί· τὸ γὰρ
ἁγνότητι ἀγνοία λέγει καὶ οὐχὶ ἁγνεία. Θεοδώρου. ᾿Αγνότητα λέγει τὴν τῶν χρημάτων ὑπεροψίαν·
οὐδὲ γὰρ τὰς ἀναγκαίας χρείας παρὰ Κορινθίων ἐδέξατο· γνῶσιν
δὲ ὡς οἶμαι τὴν διδασκαλίαν. Ὁ σπείρων φειδομένως. Φειδολῶς φησὶν καὶ κνιφῶς. Τὰ κατὰ πρόσωπον βλέπετε; Γενναδίου. Κατὰ ἐπιτιμητικὴν ὑπόκρισιν τοῦτο ἀναγνωστέον·
ἀντὶ οὐκ ἐκ τῶν ἔργων τῆς ἀληθείας τὴν ἐξέτασιν, ἐκ δὲ τῶν ἐπιπολῆς 
ἁπλῶς φαινομένων λαμβάνετε.