Vae vobis, scrihae et Pharisaei hypocritae, qui circuitis mare et aridam, ut faciatis unum proselytmn, et cum fuerit factus, facitis eutii filium gehennae duplo quam vos estis (23, 15). Haec convenienter dicuntur post adventum Christi ad scribas et Pharisaeos ludaicorum verborum, qui diligenter circumeunt plurima loca mundi, ut advenas iudaizare suadeant. quicumque enim post salvatorem iudaizant, docentur imitari adfectum eorum qui dixerunt illo in tempore: »crucifige, crucifige eum«, et iterum »tolle a terra «, docentur autem et accusare eum, sicut tunc accusabant sacerdotes plebis. est autem eos videre usque nunc, cum iudicatur latro et testimonium dat veritati Christianus. volentes magis absolvi imitatorem Barabbae quam Christi discipulum. quae omnia non simpliciter faciunt proselytum fHium gehennae, sed, sicut scriptum est, dupliciter super scribas et Pharisaeos, qui proselytum eum fecerunt. Sed dicet aliquis in hoc loco: quomodo discipulus proselytus eis, qui nunc sunt scribae et Pharisaei miserabiles constituti, non aequaliter efficitur filius gehennae doctoribus suis, sed dupliciter? dicet enim quoniam debebat minus fieri filius gehennae et, si forte, pro dimidia parte ei, qui fecit proselytum eum. aut, si et aliquis concedat ut sit discipulus »sicut magister eius«, debebat discipulus aequaliter suo fieri filius gehennae. arbitror ergo omnem hominem, qui ex conversatione gentili ludaeorum factus est proselytus, filium gehennae fuisse et priusquam proselytus efficiatur. sufficiens est enim etiam vita idololatriis subdita facere hominem filium gehennae. talem ergo filium gehennae salvat quidem et liberat per »lavacrum baptismatis« sermo domini nostri lesu Christi, dans ei potestatem fieri filium dei et viam ei ostendens, ut efficiatur filius dei patris qui est in caelis. sermo autem ludaeorum non credentium Christo, non soluni gentilem non solvit a gehenna, sed adhuc addit illi damnationis numerum, ut etiam secundum ludaismum fiat filius gehennae. et sic facit scriba vel Pharisaeus filium gehennae alterum plus quam se, non quia ipse 6ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 83 — 10 Luc. 23, 21 — Luc. 23, 18 — 11 Vgl. Luc. 23, 15 — 17. 22 Vgl. Matth. 10, 25 — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 185 E: dum esset ethnicus, simpliciter errabat et erat semel filius gehennae 1 legitima + et B 2 aliquos B 8 mundi loca B 10 in illo L | tolle] + tolle μ 19 dicet Kl dicit x 20 gehennae filius L | et Kl aut x dupUciter facit, sed quia cum factus fuerit homo***, dupliciter filius gehennae per doctrinam doctoris efficitur. et sic fit ille qui docuit causa secundi erroris illius, ut fiat dupliciter filius gehennae supra illum qui male docuit eum. alius autem dicet alio modo, quoniam qui ab initio enutriti sunt in lege Moysi, iam sunt filii gehennae, propter quod non crediderunt in Christum. qui autem gentilem reliquerunt vitam, semel iudicantes relinquere idololatriam in qua fuerant enutriti, et adprehenderunt ludaicam vitam, duplici poena sunt digni, quia non cum requisitione reliquerunt neque discutere vohierunt ludaicum verbum et ipsum, quod videtur ludaico verbo esse cognatum, id est professionem Christianorum, nec scrutati sunt ab eis qui utramque sectam idonei sunt docere, ut intellegerent quod verbum verius esset et potius eligendum. simul discimus ex hoc loco quoniam et eorum, qui in gehennam futuri sunt, erit differentia tormentorum, quoniam alter quidem est simpHciter fiHus gehennae, alter autem dupliciter. Sed et hoc videre oportet, si adhuc abundantius fiat aHquis fiHus gehennae, utputa tripHciter vel multipHciter secundum multitudinem peccatorum; et si generaliter est fieri aHquem filium gehennae, utputa ludaeum vel gentilem aut cuiuscumque falsi dogmatis professorem aut et speciaHter, ut per singulas species peccatorum fiat quis fiHus gehennae: utputa qui fornicatur fit fiHus gehennae, qui autem etiam adulteratur dupliciter fit, qui vero et furtum facit adhuc tripHciter (secundum quod scriptum est: »qua mensura mensi fueritis, eadem mensura metietur vobis«), ut iustus quidem secundum iustitiarum suarum augeatur in gloria, peccator autem secundum numerum peccatorum suorum multipHcetur in gehenna. quae sit autem haec gehenna et in quo loco scripturarum prius est nominata, qui potest requirat, maxime in divisione hereditatis lesu fiHi Nave, ubi interdum quidem appellatur vaUis fiHi Enom interdum autem valHs Enom, quae est Gehenna (Ge[henna] enim esst VALLIS), et observet 23 Matth. 7, 2 Par. — 29 Vgl. Jos. 18, 16 — Vgl. Jos. 15, 8 — 29f Vgl. Jos. 18, 16 — 30 Vgl. das Onomastikon Eusebs (III1, 70, 2): Γαιεννούμ (Jos. 18, 16). ἑρμηνεύεται φάραγξ τοῦ Ἐννούμ κτλ. 1 Lücke ergänze Kl, ergänze etwa dicit X 5 nutriti L 8 quia x* qui μ 10 ipsum μ eo x* 14 gehenna μ 21/22 qui autem etiam RB (< etiara GPasch) et qui 22 qui vero et y* et qui L 28 fihi B L fili G 29 fihi G c B fiUe L 29f enom . . . enom G ennon . . . ennon B non . . . enon L 30 quae est gehenna B (quae est in geh. L) quae est G a < G c | Ge Kl gehenna quoniam, sicut Hierusaleni sors est tribus Beniamin et aliae quaedam eivitates electae vel vici, sic et Gehenna. consequens autem est ei qui cognoscit, quae sit Hierusalem in divisione verae hereditatis filiorum Israel, ut intellegat sermonem de gehenna. qui autem legit diligenter lesum Nave, videat et, qui vici referuntur illic vicinare valli ei quae dicitur Gehenna. haec prolixius et manifcstius tradere per atramentum et calamum et chartam visuni mihi est non esse cautum; utinam et haec ipsa quae dicimus non videamur temere et periculose dixisse! Vae vobis, duces caecorum, qui dicitis: quicumque iuraverit per templum, nihil est; qui autem iuraverit per aurum templi. dehet. stulti et caeci! quid enim maius est, aurum aut templum quod sanctificat aurum? et: quicumque iuraverit per altare, nihil est; sed quicumque iuraverit per donum quod super illud est. debet. stidti et caeci! quid enim maius est, donum aut altare quod sanctificat donum? qui ergo iurat per altare, iurat per illud et in omnibus quae sunt super illud. et qui iurat per templum, iurat per illud et per eum qui habitat in ipso. et qui iurat per caelum, iurat per thronum dei et per sedentem super eum (23, 16 —22). Per hoc quoque verbum criminatur traditiones Pharisaeorum, quasi non rectas. hoc facit et in eo loco ubi vituperat traditiones Pharisaeorum factas adversus dei mandatum, quod positum erat de honore patris vel matris, dicentibus Pharisaeis: »quicumque dixerit patri vel matri: donum, quod ex me tibi proderit, non honorabit patrem suum«. post quae addit et dicit: »inritum fecistis dei, ut statuatis vestram tradionem«, et profert Esaiae dicens: »populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me; sine causa autem colunt me, docentes doctrinas mandata hominum«. una ergo ex Pharisaicis traditionibus erat talis de quoniam quidam quidem per templum iurabant, alii autem per aurum templi, item alii per altare, alii per donum altaris; et dicebant debitorem esse eum. qui per aurum templi iuraverit aut per domnn 1 Vgl. Jos. 18, 28. 21 ff. — 7 Vgl. II. Joh. 12; III. Joh. 13 — 21 ff Vgl. Hieron. in Matth. 186 — 23f Matth. 15, 5f — 25 Matth. 15, 6 (Marc. 7, 10) — 27 Matth. 15, 8f (Jes. 29, 13) 1 est] ut L 3 verae μ (L -re) vera y* 12. 15 aut] an G c 20/21 criminatur — rectas G c L criminantur — rectae G a (B -te) 23 dicentibus y* + enira L 28 doctrinas + et G c 29 ergo y* autem L 30 quidam altaris, eum autem in nulla re obnoxium esse qui iuraverit per templum vel per altare. Ideo ergo adversus eiusmodi traditiones loquens ludaeis salvator et volens eos eorrigere ab humanis traditionibus ad divina mandata, dicit quoniam caeci et fatui sunt. qui talia tradunt, non videntes quoniam omne quod positum est in templo non per se ipsum sanctificatum est, sed per templum. sic et quod positum est super altare, donum iam dei esse iudicatur ex eo, quod super altare susceptum est.si ergo causa sanctificandi auri templum est et sanctificandi doni altare, quomodo non videatur fatuum, hunc qui iurat per sanctificantem non esse reum, qui autem per sanctificatum iuraverit reum videri, quasi melius sit quod sanctificatur quam quod sanctificat? ita quoniam ludaei consuetudinem habent et per caelum iurare, praecedentibus addidit etiam hoc ad reprehensionem eorum, qui facilius iurabant per caelum quam per deum, quoniam similiter inrationabiliter agit qui iurat per caelum, sicut qui iurat per templum vel per altare; quoniam qui iurat jjer caelum, et per sedentem super eum iurare videtur, et non (sicut arbitratur) evadit periculum ex eo, quod non per ipsum deum iurat, sed per thronum dei. et haec loquitur ad ludaeos prohibens homines Pharisaeorum adtendere traditionibus. ahoquin manifeste superius vetuit »omnino« iurare. Si autem oportet quasi in talibus evangelii agris absconditum et non a quibuscumque conprehensibilem sensum scripturae vel ex parte altius publicare, dicendum est: omne iuramentum colligatio est et confirmatio verbi de quo iuratur. iuramentum ergo intellegendum est omne testimonium scripturarum, quod profertur ad confirmationem et colligationem nostri verbi quod loquimur, ut sit quidem templum gloriae dei »omnis scriptura divinitus inspirata«, aurum autem sensus in ea. debemus ergo ad testimonium omnium verborum, quae proferimus in doctrina, proferre sensum scripturae quasi confirmantem quem exponimus sensum. sicut enim omne aurum, quod fuerit extra templum, non est sanctificatum, sic omnis sensus, qui fuerit extra 4 Vgl. Marc. 7, 8 — 9ff Vgl. Hieron. in Matth. 186 E: arguit ergo eos dominus et stultitiae et fraudulentiae, quod multo maius sit templum quam aurum, quod sanctificatur α templo, et altare quam hostiae, quae sanctificantur ab altari. Vgl. Π 262, 7f. 11f — 21 Matth. 5, 34 — 22 Vgl. Matth. 13, 44ff — 28 II. Tim. 3, 16 3 ergo X* < ρ | huiusmodi B 10 hunc ρ hic L ut y 15 quia 18 videatur G 25 ergo + esse L divinam scripturam (quamvis admirabilis videatur quibusdam) non est sanctus, quia non continetur a sensu scripturae, quae solet eum solum sensum sanctificare quem habet in se, sicut temjAum proprium aurum. non ergo debemus ad confirmandam doctrinam nostram nostros proprios intellectus iurare et quasi testimonia adsumere, quos unusquisque nostrum intellegit et secundum veritatem aestimat esse, nisi ostenderit eos sanctos esse, ex eo quod in scripturis continentur divinis quasi in templis quibusdam dei. stulti ergo et caeci omnes, qui non cognoscunt quoniam templum, id est lectio scripturarum, magnum et venerabilem facit sensum, sicut aurum sacratum. Adhuc autem vide. ne forte secundum similitudinem templi et auri positi in templo intellegere debeamus altare et donum quod positum est swper altare. altare ergo, quod votum sanctificat, est hominis cor, quod principale habetur in homine; vota autem et dona quae ponuntur swper altare, omne quod superponitur cordi. utputa proponis orare, votum orationis posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut orationem offeras deo. proposuisli psallere, votum psahnorum posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut offeras deo votum psahnorum. proposuisti eleemosynas facere, yotum eleemosynarum posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut votum eleemosynarum offeras deo. proposuisti ieiunare, votum ieiunii posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare ***. venerabile ergo et sanctum facit omne votum hominis cor eius, ex quo votum deo offertur. ideo non potest honorabilius esse votum quam cor hominis, ex quo transmittitur votum. caecus ergo est omnis homo, qui videt aut eleemosynas alicuius magnas aut psahnos aut preces magnas aut ieiunia, et sine iudicio beatificat illa et non considerat, ex quali corde eleemosynae offeruntur vel psahni vel preces vel ieiunia, altare est enim cor quod sanctificat votum eius, qui mundi est cordis. si enim cor et conscientia hominis mon conpungit, fiduciam habet ad deum«, non propter dna sua. neque verba vel psahni, quamvis videantur bene conposita et de scripturis electa, sed quia (ut ita dicam) altare cordis sui bene construxit. qui ergo testem altare, id est cor principale et conscientiam. adsumit, iurat per altare, conplectens omnia quae continentur in eo. et qui iurat 29 Vgl. Matth. 5, 8 — 30 f Vgl. I. Joh. 3, 21 4 confirmandum B 5 quos y quo L 22 Lücke Diehl, vgl. Z. 17. 19. 21 29 ieiunia] + offeruntur GL Origenes XI 3 secundum quod tradidimus ’per templum idest scripturam iurare videtur et per verbum sensumque dei qui continetur in ea. Tertium autem est ut dicamus, quoniam super templum, id est super omnem scripturam, et super altare, id est super omne cor, est intellectus quidam super intellectum omnium scripturarum et super omne cor, »qui super cor hominis nondum ascendit«, qui appellatur caelum, thronus iam non »gloriae dei«, templum, sed dei ipsius. templum enim gloriae dei templum est, in quo »per speculum videmus in aenigmate«; caelum autem, quod super templum ipsius dei, in quo thronus est dei, in quo est considerare »facie revelata«, »cum venerit quod perfectum est«, veritatis sedentium in huiusmodi caelo. Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, qui mentam et anetum et cyminum et relinquitis quae graviora sunt legis, iudicium et misericordiam et fidem; haec autem oportuit facere et illa non omittere. duces caeci, liquantes culicem, camelum autem glutientes (23, 23. 24). Hic sermo opportuno tempore est dicendus eis, qui circa res quidem minimas religionem ostendunt ad deum, circa res autem magnas et necessarias contemnunt mandatum et deum ipsum qui ea mandavit. talia et apud ludaeos fiebant, qui arbitrabantur se legem Moysi servare, qui praecepit ex omnibus fructibus decimas dare levitis et sacerdotibus. ita quoniam facile erat inplere legem in minimis, mentam quidem et anetum et cyminum decimabant, et omnia (ut ita dicam) minima et quae levia erant legis, gravia autem eius non observabant, id est iudicium et misericordiam etfidem: iudicium quidem, ut unusquisque iusto iudicio de omnibus iudicaret non de quibusdam, et adquiesceret ei qui dixit: »misericordiam volo, 7 I. Cor. 2, 9 — 8 Matth. 19, 28? — 10 I. Cor. 13, 12 — 12 II. Cor. 3, 18; I. Cor. 13, 10 — 22 fl Vgl. Hieron. in Matth. 187 B: quia praeceperat dominus (interim ut intellectus mysticos dimittamus) propter alimoniam sacerdotum et levitarum . . . omnium rerum ojferri in templo decimas — 24 Vgl. Matth. 5, 19? — 28ff Vgl. Π 263, 10 An.: οὐ κρίνοντες τὸ ὀρθὸν οὐδὲ συμπαθοῦντες οὐδὲ πίστιν εἰς θεὸν ἔχοντες γνησίαν. — 29 Hos. 6, 6 1 id est #x Kl id est x* 14 quia Kl qui x 20 B 23 praecipit G L 24 ita x* itaque ρ 27 eius] legis B 29 et X* 1. , ut? quam sacrificium«, ut sacrificia misericordiarum deo offerret, ut ea quae fidei sunt esset fidelis. sed quoniam conveniens erat, ut audientes quidam de decimandis rebus minimis dominum ista loquentem contemnerent minimarum rerum decimationem, sapienter addidit dominus dicens: et haec oportuit facere (hoc est iudicium et misericordiam et fidem) et illa non omiitere (id est decimationem mentae et aneti et cymini). et dicit eos qui talia agunt scribas et Pharisaeos, qui omittunt graviora legis et decimant contemptibilia fructuum, duces esse caecos. et sapienter dicit eos tales liquare (id est expellere a se) minima delicta, quae culices nominavit, »glutire« autem (id est committere) maxima delicta, quae nominavit camelos, animalia videlicet tortuosa et grandia. secundum hos itaque sermones omnis homo qui omittit graviora legis (maxime iudicium et misericordiam et fidem) camelum glutit. non solum autem apud ludaeos, sed etiam apud nos multos est invenire huiusmodi peccata peccantes et glutientes camelos, in eo quod maxima delicta committunt; et est huiusmodi homines frequenter considerare quomodo in rebus minimis religionem suani ostendant. et bene eos hypocritas appellat; volentes enim religiositatem adquirere »coram hominibus«, nolunt rehgiositatem illam quam deus iustificavit. fugiendae sunt ergo nobis scribarum et Pharisaeorum simulationes huiusmodi, ne vae illud etiam nobis contingat quemadmodum et illis, Aestimo autem omnes moraliter scribas dici, qui amplius nihil aestimant positum in scripturis quam simplex sermo scripturae demonstrat, sed adhuc contemnunt eos qui »scrutantur altitudinem dei«. similiter Pharisaei sunt omnes qui iustificant semetipsos dividunt se a caeteris »dicentes: noli mihi adpropiare, quoniam mundus sum«. interpretantur autem Pharisaei secundum nomen Drvisi, qui se ipsos a ceteris diviserunt; Phares autem dicitur Hebraica Hngua Divisio. si autem oportet in eiusmodi evangelii verbis etiam 9ff Vgl. II 264, 4 — 12ff Vgl. Hieron. in Matth. 187 D: camelum puto esse . . . et magnitudinem praeceptormn, iudicium et misericordiam et fidem . . . et opinionem religionis in parvis . . . diligcntiam demonstramus. Vgl. II 264, 4f — 14ff Vgl. S. 36, 18ff; S. 40, 17ff und dazu Harnack TU. 42, 4, 115 — 19 Matth. 23, 13 — 25 Vgl. I. Cor. 2, 10 — 26 Vgl. Luc. 10, 29 — 27 Jes. 65,5, s. zu S. 205, 5ff — 28 ff Vgl. S. 16, 23 13 gravia G a 16 et est R B est G L 19 religiositatis G 29 a ceteris] G | autem] l. enim ? moralem adsumere intellectum, sciendum est quoniam sicut menta et anetum et cyminum ciborum sunt conditurae non ipsi principales cibi, sic in conversationibus nostris quaedam quidem sunt principalia et necessaria ad iustificationem animarum nostrarum, qualia sunt haec gravia legis, iudicium et misericordia et fides, alia autem quasi condientia actus nostros et conmendantia eos et suaviores eos facientia, Titputa abstinentia risus et ieiunium, flexio genuum, permansio in coUectis, adsiduitas communicationis et alia his simiUa, quae non ipsae iustitiae sunt, sed conditurae iustitiarum habentur. res autem spiritales quae a semetipsis iustitiae sunt, dicuntur iudicium et misericordia et fides. turpe est ergo in his minimis observare (quod est decimare), rerum autem necessariarum observationes non offerre deo (id est non dicimare). qui autem haec agunt et docent, sicut et priores, duces sunt caeci. quomodo autem non aestimentur caeci quos latet magnitudo et tortuositas camelorum, id est actuum perversorum, nec vident quoniam nihil prodest iiquare et cautum esse discussorem in rebus minimis, cum principalia et vere ad gloriam dei pertinentia neglegantur? quoniam ergo multi sunt et in nobis. qui circa res leves caute vivere aestimant[ur], circa res autem necessarias contemnunt seipsos, huiusmodi homines sermo praesens confundit, non quidem levia illa prohibens observare, sed principalia et magis salutaria praecipiens cautius custodire. omnia ergo liquat, qui in omnibus quaecumque agit vel loquitur vel cogitat, segregt quod est sordidum et terrenum et non divinis rationibus adornatum. ab his quae natura lucida sunt et sincera et iusta secundum eum, qui docet: »epulemur non in fermento malitiae et nequitiae. sed in azymis sinceritatis et veritatis«. invenies autem multos qui credere aestimantur, non sermones et actus et cogitationes habentes. propterea »sicut fenum« carnalia eorum acta »ignis comedet«, crucians simul cum corpore propter concreta ei deHcta corporaha. sicut enim non est possibile superfluitates corporibus innatas sine magno dolore et cruciatibus amputare ab eis qui patiuntur, sic nec commissa carnalia ab eis, qui (ut ita dicam) animas suas carnes fecerunt; propterea dictum est de tahbus animabus: »non permanebit spiritus meus in hominibus istis. quoniam sunt carnes«. 14ff Vgl. Orig. hom. X, 2 in Gen. (VI, 95, 20): qui irrationabiles et perversi videntur, quorum figuram tenent cameli — 25 I. Cor. 5, 8 — 28 f I. Cor. 3, 12 — 34 Gen. 6, 3 2 conditurae y* conditura L 5 et1 < B 6. 28 actos G 7 et <μ 19 aestimant Koe | contemnunt] condemnant